Gebruikersinnovatie in het MKB

Transcriptie

1 Gebruikersinnovatie in het MKB

2 ISBN : Rapportnummer : A Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap ( Panteia BV Panteia BV Bredewater 26 P.o. box CA Zoetermeer 2701 AA Zoetermeer The Netherlands Drs. R.M. Braaksma, drs. P. Gibcus en drs. P.Th. van der Zeijden Zoetermeer, januari 2014 Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

3 Inhoudsopgave Samenvatting 5 1 Inleiding Achtergrond Meten van gebruikersinnovatie Opzet van het onderzoek Leeswijzer 8 2 Wat is gebruikersinnovatie Inleiding Producenteninnovatie Gebruikersinnovatie Impact van gebruikersinnovatie 11 3 Gebruikersinnovatie in het MKB: de praktijk Inleiding Vernieuwing voor eigen gebruik Gebruikersinnovatie in MKB totaal en MKB topsectoren Typen gebruikersinnovaties 18 4 Gebruikersinnovatie versus producentgerichte innovatie 21 Bijlage 1 Literatuurlijst 25 Bijlage 2 Onderzoeksverantwoording 27 3

4

5 Samenvatting Het gangbare beeld van hoe innovatie werkt, is gebaseerd op een producentgericht model: bedrijven en kennisinstellingen ontwikkelen kennis en brengen die naar de markt. Echter, ook gebruikers innoveren. Over deze gebruikersinnovatie zijn nog weinig (kwantitatieve) gegevens beschikbaar. Deze rapportage geeft (cijfermatig) inzicht in de mate van gebruikersinnovatie (aantal bedrijven dat gebruikersinnovatie realiseert) in het midden- en kleinbedrijf (1 tot 250 werkzame personen). De resultaten zijn gebaseerd op een meting bij circa MKB-bedrijven. Gebruikersinnovatie is gemeten op basis van de volgende criteria: Er is sprake van gebruikersinnovatie als een bedrijf in de voorgaande drie jaar bestaande technieken, apparatuur of software (substantiële) heeft aangepast om die meer geschikt te maken voor eigen gebruik, óf in de voorgaande drie jaar geheel nieuwe technieken, apparatuur of software heeft ontwikkeld voor eigen gebruik. De desbetreffende aanpassing of vernieuwing kan niet kant-en-klaar op de markt worden gekocht. De meting heeft onder andere de volgende resultaten opgeleverd: 29% van de bedrijven in het MKB heeft in de voorgaande drie jaar bestaande technieken, apparatuur of software substantieel voor eigen gebruik aangepast en 7% van de bedrijven in het MKB heeft in de voorgaande drie jaar geheel nieuwe technieken, apparatuur of software ontwikkeld voor eigen gebruik. Een groot deel van de aanpassingen en nieuw ontwikkelde producten voor eigen gebruik is ook op de markt te koop en is dus geen gebruikersinnovatie. 16% van de bedrijven in het MKB heeft de voorgaande drie jaar gebruikersinnovaties gerealiseerd. Bij het grootste deel gaat het om aanpassingen van bestaande technieken, apparatuur of software. Onder het grotere MKB realiseren relatief meer bedrijven gebruikersinnovaties dan onder het kleinere MKB. In de klasse 50 tot 250 werkzame personen heeft 50% van de bedrijven in de voorgaande drie jaar gebruikersinnovaties gerealiseerd. In de klassen 10 tot 50 en 1 tot 10 werkzame personen is dat respectievelijk 44% en 12%. In de industrie doen relatief de meeste MKB-bedrijven aan gebruikersinnovatie, gevolgd door de financiële dienstverlening en de transportsector. Qua aard van de gebruikersinnovaties gaat het bij de helft om software, bij 29% om hardware en bij 18% om administratieve systemen. Er blijkt een sterke samenhang tussen de klassieke innovativiteit (producenteninnovatie) en de mate van gebruikersinnovatie. Klassiek innovatieve bedrijven doen ook vaker aan gebruikersinnovatie. 5

6

7 1 Inleiding 1.1 Achtergrond Gangbaar beeld van innovatie gaat uit van producentgericht model Het gangbare beeld van hoe innovatie werkt, is gebaseerd op een producentgericht model: bedrijven en kennisinstellingen ontwikkelen kennis en brengen die naar de markt. Gebruikers zijn in dit model passief. Zij worden hoofdzakelijk geacht om behoeften te hebben. Veel innovaties vinden plaats voor eigen gebruik (gebruikersinnovatie) Uit onderzoek blijkt dat vele baanbrekende innovaties niet binnen de kaders van het producentgerichte model zijn ontwikkeld. Bijvoorbeeld de gebroeders Wright voerden de eerste onbemande vlucht uit. Hun motivatie was om zelf te vliegen. Zij hebben de basis gelegd voor de vliegtuigindustrie. Een ander voorbeeld is Candido Jacuzzi die de whirlpool bedacht om de huidziekte van zijn zoon te behandelen. De voorbeelden laten zien dat ook gebruikers innoveren. Gebruikers innoveren vanuit hun eigen problemen of behoefte en niet vanwege een marktkans. Ze ontwikkelen vervolgens alleen of in groepsverband (communities) een doe-het-zelf -oplossing. Vaak blijft deze oplossing alleen binnenshuis. Commerciële exploitatie achten zij vaak niet nodig. Als de gebruiker toch besluit de gevonden innovatie open te stellen voor anderen, dan vindt adoptie meestal plaats via drie wegen: gratis delen van de innovatie, adoptie door een commerciële producent of de gebruiker start zelf een eigen bedrijf. 1.2 Meten van gebruikersinnovatie Meting van de mate van gebruikersinnovatie onder MKB-bedrijven Cijfermatig inzicht in gebruikersinnovatie is er nog nauwelijks. Schattingen van percentages innoverende gebruikers in Nederland lopen uiteen van 4-6% (consumenten) tot 15-20% (bedrijven die voor eigen gebruik innoveren) of zelfs rond de 50% (hightech en grotere bedrijven). Betrouwbare statistieken ontbreken nog. Met deze rapportage geven we cijfermatig inzicht over gebruikersinnovatie in het MKB. 1.3 Opzet van het onderzoek Telefonische meting onder MKB -bedrijven Voor de meting van de mate van gebruikersinnovatie in het MKB is aangesloten bij de Monitor Determinanten van Bedrijfsprestaties MKB, een enquête die Panteia/EIM sinds 2006 jaarlijks in het voorjaar uitvoert bij een steekproef van MKB - bedrijven. Hoofddoel van deze enquête is het meten van de wijze waarop het MKB de bedrijfsvoering organiseert. Innovatie is een van de aspecten die jaarlijks aan bod komt. In de enquête 2013 zijn vragen opgenomen om de mate van gebruikersinnovatie te meten. Deze vragen zijn aan circa respondenten voorgelegd. MKB-bedrijven zijn gedefinieerd als bedrijven met werkzame personen. Ook agrarische bedrijven zijn meegenomen. 7

8 De Monitor Determinanten van Bedrijfsprestaties MKB is niet primair gericht op de topsectoren. Door de aanwezigheid van de Standaard Bedrijfsindeling (SBI) was het mogelijk om bedrijven in de topsectoren te kunnen onderscheiden. In het huidige bedrijvenbeleid van het kabinet staan negen topsectoren centraal 1, namelijk Agri & food, Chemie, Creatieve industrie, Energie, Hightech systemen en materialen, Life sciences & health, Transport en opslag, Tuinbouw en uitgangsmaterialen en Water. De topsectoren samen zijn goed voor meer dan een kwart van de toegevoegde waarde van Nederland. Van de negen topsectoren neemt de sector hightech systemen en materialen bijna een kwart van de gezamenlijke toegevoegde waarde voor zijn rekening. Vier topsectoren zijn relatief klein: Life sciences & health, Tuinbouw en uitgangsmaterialen, Water en Creatieve industrie. 2 Analyse en rapportage In de analyse is gekeken naar de mate van gebruikersinnovatie en de vraag in hoeverre gebruikersinnovatie complementair is aan het traditionele, producentgerichte innovatiemodel dat draait om productontwikkeling en R&D. Daarbij is steeds het totale MKB vergeleken met het MKB in de topsectoren. Waar mogelijk is ook onderscheid gemaakt naar de verschillende (top)sectoren. Aangezien de celvulling niet voor alle topsectoren voldoende was om in de analyses te onderscheiden, zijn de topsectoren Chemie, Energie, Life sciences & health en Water niet apart onderscheiden in deze rapportage, maar zijn ze wel meegenomen in de totalen van de topsectoren. In de rapportage zijn de volgende topsectoren onderscheiden: Agri & food Creatieve industrie Hightech systemen en materialen Transport en opslag Tuinbouw en uitgangsmaterialen. 1.4 Leeswijzer Hoofdstuk 2 gaat nader in op wat gebruikersinnovatie is en wat daar inmiddels uit eerdere onderzoeken over bekend is. In hoofdstuk 3 wordt vervolgens ingegaan op de praktijk van gebruikersinnovatie. Op basis van een enquête onder circa bedrijven in het MKB wordt inzicht gegeven in de mate en aard van gebruikersinnovatie in het MKB. Hoofdstuk 4 gaat in op de relatie met klassieke innovativiteit van bedrijven. Zo veel mogelijk wordt onderscheid gemaakt tussen het gehele MKB en het MKB in de topsectoren. 1 Kamerbrief Naar de top: Het bedrijvenbeleid in actie(s). 13 september Bangma, K.L., A. Bruins en D. Snel, Topsectoren: beeld en ontwikkeling Update oktober 2013, Panteia, Zoetermeer, oktober

9 2 Wat is gebruikersinnovatie 2.1 Inleiding Innovatie is een drijvende kracht achter de economische ontwikkeling. Het zorgt voor groei en werkgelegenheid, voor het oplossen van maatschappelijke problemen en voo r toename van de welvaart. Traditioneel wordt in de literatuur en in statistieken vooral gekeken naar producenteninnovatie. Over gebruikersinnovatie is minder bekend. Dit hoofdstuk geeft een korte impressie van wat tot nog toe in de literatuur bekend is over gebruikersinnovatie. Daarbij wordt gestart bij het traditionele model: het producentgerichte innovatiemodel. 2.2 Producenteninnovatie Het producentgerichte model Het klassieke antwoord op de vraag hoe innovaties tot stand komen, is dat bedrijven, universiteiten en researchinstituten kennis ontwikkelen tot innovaties, die vervolgens de markt bereiken: het producentgerichte model (zie figuur 2.1). Producenten bedienen veel gebruikers en kunnen hun kosten dus spreiden, net als het afbreukrisico. figuur 2.1 Het producentgerichte innovatiemodel Bron: Jong, J.P.J. de, Gebruikers en communities, De donkere materie van innovatie, Panteia/EIM en RSM Erasmus Universiteit, Zoetermeer, november 2012 (report A201210). 2.3 Gebruikersinnovatie Doe-het-zelfinnovatie Een belangrijke alternatieve bron van innovatie is de doe-het-zelfvariant: gebruikersinnovatie. Particuliere en zakelijke gebruikers ontwikkelen nieuwe toepassingen. Zij lopen aan tegen een probleem of een tekortkoming waarvoor de markt geen oplossing heeft (een standaard apparaat doet net niet precies wat zij willen) of zij hebben ineens een brainwave die een idee voor een product of een verbetering oplevert. 9

10 Voorbeeld van gebruikersinnovatie: De boorhulp 3 Van Dorp Installaties uit Zoetermeer ontwikkelde in 2006 zelf een boorhulp. Installateurs moeten vaak langere tijd boven hun hoofd boren in plafonds en houden daar klachten in de schouders aan over, soms zelfs invaliderende klachten. De eigen gebruikersinnovatie bestaat uit een bestaande boormachine en een bestaande steiger, gecombineerd met de zelf ontwikkelde boorhulp. Op basis van een schets werd een ontwerp gemaakt en vervolgens geproduceerd door een constructiebedrijf en na een paar tests in gebruik genomen door de installateurs. Het ontwerp is gratis beschikbaar en kan verder worden verbeterd en op de markt worden gebracht door wie dat wil. Het gebruikersgerichte innovatiemodel In het gebruikersgerichte model ontwikkelen individuele gebruikers toepassingen, in eerste instantie doorgaans uitsluitend voor eigen gebruik. Maar die innovaties blijken in een aantal gevallen bruikbaar voor een grotere groep gebruikers en worden dan naar de markt gebracht, gekocht of overgenomen door een ander bedrijf. Langs die weg leveren zij hun eigen bijdrage aan de vernieuwing van producten en processen en daarmee aan groei en welvaart. In figuur 2.2 is een schematische voorstelling van het gebruikersgerichte innovatiemodel weergegeven: een doe-het-zelfoplossing, in eerste instantie voor eigen gebruik, vindt vervolgens zijn weg naar andere gebruikers, via vermarkting door de innovator zelf of door een ander bedrijf dat koopt of overneemt, dan wel door het zonder vergoeding met anderen te delen. figuur 2.2 Het gebruikersgerichte innovatiemodel Bron: Jong, J.P.J. de, Gebruikers en communities, De donkere materie van innovatie, Panteia/EIM en RSM Erasmus Universiteit, Zoetermeer, november 2012 (report A201210). Verschillen tussen producentgerichte en gebruikersgerichte innovatie De belangrijkste verschillen tussen producent- en gebruikersgerichte innovatie zijn samengevat in tabel Jong, Jeroen de, Wynand Bodewes en Ro Braaksma, De Innovatieve ondernemer, Zoetermeer, 2009, blz

11 tabel 2.1 Kenmerken van innovatie door producenten versus innovatie door gebruikers Producenteninnovatie Gebruikersinnovatie Motivatie Marktkans, gat in de markt Eigen behoefte, noodzaak Inbreng Vakkennis, marktkennis, techniek Kennis van behoefte Soort innovatie Vooral incrementeel Nieuwe functionaliteit Verspreiding Door verkoop, licenties, spillovers Door gratis delen, zelf vermarkten, verkopen/overdragen Bron: De Jong, Impact van gebruikersinnovatie Welvaartseffecten van gebruikersinnovaties Gebruikersinnovaties dienen om te beginnen de individuele behoefte van de individuele gebruiker. Dat neemt niet weg dat ook andere gebruikers er baat bij kunnen hebben. Diffusie door gratis beschikbaar stellen aan anderen (zie de boorhulp voor installateurs), commercialiseren van de vinding of adoptie door de producent van een aangepast standaardproduct draagt bij aan variatie van het aanbod en betere afstemming op de behoefte van gebruikers. De kosten zijn per saldo bovendien een stuk lager: eenzelfde productdifferentiatie naar allerlei niches zou voor de producent van het oorspronkelijke (standaard)product alleen mogelijk zijn tegen (onhaalbaar) hoge extra kosten voor productie en distributie. 4 Voor gebruikersinnovaties van bedrijven geldt dat 20% tot 25% door andere bedrijven wordt overgenomen: in de vorm van adoptie voor intern gebruik of om de innovatie als product op de markt te brengen. 5 Weliswaar is het merendeel dus uitsluitend voor eigen gebruik, maar een fors aantal blijkt toch ook waardevol voor anderen te zijn. De welvaartseffecten van gebruikersinnovatie zijn positief. In veel gevallen zijn ze een aanvulling op innovaties van producenten. Dergelijke complementaire innovaties verhogen de gebruikswaarde van standaardproducten. Als gebruikersinnovaties alternatieven of substituten zijn voor bestaande commerciële producten en die dus concurrentie aandoen, krijgt de consument een keuze. Doorgaans is die keuze: gemak en betrouwbaarheid van het standaardproduct tegen een hoge(re) prijs versus een lage(re) prijs waar minder gebruiksgemak en een groter beroep op eigen kennis tegenover staan. Concurrentie van gebruikersinnovaties bezorgt gevestigde producenten in elk geval extra prijsdruk. Waar consumenten meer keuze krijgen, zorgt de beschikbaarheid van alternatief aanbod voor een toenemend consumentensurplus. Het effect op het producentensurplus is onduidelijk. Enerzijds vermindert prijsdruk hun winst, anderzijds kunnen zij ook hun productpalet aanvullen met goedkope of gratis geadopteerde gebruikersinnovaties. Zo besparen zij op R&D en profiteren ze van de grotere markt die het gevolg is van het gestegen consumentensurplus. 6 4 Henkel, J. en E. von Hippel, art. Welfare implications of user innovation, in: Journal of technology transfer, 2005, 30 (1/2), blz Jong, J.P.J. de, Gebruikers en communities. De donkere materie van innovatie, Panteia/EIM en RSM Erasmus Universiteit, Zoetermeer, Betreft verwijzing naar een in 2013 uitkomende publicatie (De Jong, 2013): zie blz Raasch, C. en E. von Hippel, Modeling interactions between user and producer innovation: user-contested and user-complemented markets,

12 Gebruikersinnovatie door consumenten en ondernemerschap Het zelf commercialiseren van een gebruikersinnovatie door een onderneming te starten, is ook een optie voor particulieren. Als andere bedrijven, gebruikers, buren, vrienden en kennissen er ook wel oren naar hebben, maakt de nieuwe onderneming een vliegende start: het product is al ontwikkeld en de markt dient zich aan. 7 Een mooi voorbeeld is Jacuzzi die voor zijn zoontje een bubbelbad bedacht en maakte, ter verlichting van diens reumatoïde artritis. Dat bubbelbad bleek een hit in zijn directe omgeving, waarop hij zijn eigen bedrijf startte. Uiteindelijk werd het product een wereldsucces en zijn naam letterlijk een begrip. Van gebruikersinnovaties door particulieren loopt ook statistisch een lijn naar ondernemerschap, zo blijkt uit onderzoek: bij zulke innovatoren is het aandeel dat voor zichzelf denkt te beginnen of al bezig is met de start van een bedrijf, twee tot drie maal zo groot als bij de Nederlandse beroepsbevolking in zijn totaliteit. 8 Radicale gebruikersinnovaties Innoverende individuen spelen een grote rol in de beginfase van productvernieuwing: zij bedenken en maken iets geheel nieuws vanuit eigen behoefte en belangstelling. Zij zijn de trendsetters/ lead users van wat in een aantal gevallen uitgroeit tot een nieuwe trend of zelfs tot een nieuwe bedrijfstak. 9 Het is dan nog onzeker of er überhaupt een markt is en welke producten daar moeten worden aangeboden. Voor gevestigde producenten is toetreden dan nog een moeilijk te peilen risico. Sporten zoals kitesurfen en mountainbiken zijn ooit begonnen met liefhebbers/doe-het-zelvers. Gevestigde bedrijven stapten in na de doorbraak. Maar ook een deel van de oorspronkelijke innovatoren startte een bedrijf dat het nieuwe product doorontwikkelde en de productie opschaalde. 7 Shah, S.K en M. Tripsas, art. The accidental entrepreneur: the emergent and collective process of user entrepreneurship, in: Strategic Entrepreneurship Monitor, 2007 nr. 1, blz Jong, J.P.J. de, Uitvinders in Nederland, EIM, Zoetermeer 2011 (report A201105). 9 Hippel, E. von, art. Lead users: a source of novel product concepts, in: Management Science 32, 1986, nr. 7, blz

13 3 Gebruikersinnovatie in het MKB: de praktijk 3.1 Inleiding De onzichtbaarheid van gebruikersinnovaties Gebruikersinnovaties blijven in de officiële statistieken die innovaties en innovatie - inspanningen beschrijven, grotendeels buiten beschouwing: die registreren uitsluitend uitgaven aan R&D, formeel gerealiseerde innovaties en dergelijke. In het producent - gerichte model vertegenwoordigt ook de zakelijke gebruiker alleen de vraagkant: gebruikers hebben behoeften en producenten moeten proberen daar in te voorzien. Bestaande cijfers en inzichten over gebruikersinnovatie in het MKB Metingen van het aandeel MKB-bedrijven dat is te rekenen tot de innoverende gebruikers, leveren percentages van 15% tot 20% op, maar dat aandeel kan sterk variëren, afhankelijk van het soort bedrijven en hun omvang. Bij hightech bedrijven in Nederland was het bijvoorbeeld 54%, volgens een onderzoek uit Een ander onderzoek stelde vast dat van de bedrijven met minder dan 10 werkzame personen 18% ten minste één bedrijf gebruikersinnovatie had gerealiseerd in de voorgaande drie jaar. Bij bedrijven met 50 tot 100 werkzame personen was dit 37%. 11 En zoals te verwachten gezien de aard van de productie, ligt het percentage in de industrie een stuk hoger dan bijvoorbeeld in de horeca: respectievelijk 37% tegen 10%. 12 In gebruikersinnovatie wordt substantieel geïnvesteerd Met gebruikersinnovaties door het bedrijfsleven zijn alles bij elkaar opgeteld grote bedragen gemoeid. Die bedragen zijn in de bestaande statistieken van investeringen in R&D niet of nauwelijks terug te vinden. Onderzoek bij MKB-ondernemingen in het Verenigd Koninkrijk wees uit dat die gemiddeld in hun gebruikersinnovatie steken (loon- en out-of-pocketkosten). Het jaartotaal voor het hele land komt daarmee op 1,7 miljard. Ter vergelijking: MKB-ondernemingen in het Verenigd Koninkrijk hebben in dezelfde periode 2,6 miljard besteed aan officiële R&D. Meting van de mate van gebruikersinnovatie in het MKB Zoals aangegeven zijn er nog nauwelijks gegevens bekend over de mate van gebruikersinnovatie in het MKB. In een enquête onder circa ondernemers in het Nederlandse MKB zijn vragen gesteld om een schatting te kunnen maken van de mate van gebruikersinnovatie in het MKB, waarbij het MKB in de topsectoren wordt vergeleken met het totale MKB. In de enquête is gemeten in hoeverre er in het MKB sprake is geweest van gebruikersinnovatie in de voorgaande drie jaar. Criteria voor de meting van de mate van gebruikersinnovatie Voor de meting van gebruikersinnovatie zijn de volgende criteria gehanteerd: Er is sprake van gebruikersinnovatie als een bedrijf in de voorgaande drie jaar bestaande technieken, apparatuur of software (substantiële) heeft aangepast om die meer geschikt te maken voor eigen gebruik, óf in de voorgaande drie jaar geheel nieuwe technieken, apparatuur of software heeft ontwikkeld voor eigen gebruik. De desbetreffende aanpassing of vernieuwing kan niet kant-en-klaar op de markt worden gekocht. 10 Jong, J.P.J. de en E. von Hippel, art. Transfers of user process innovations to producers: a study of Dutch high-tech firms, in: Research Policy 38(7), 2009 (blz ). 11 Jong, J.P.J. de en E. von Hippel, User innovations in SMEs: incidence and transfer to producers, EIM, 2008 (SCALES working paper H200814). 12 Jong, J.P.J. de en E. von Hippel,

14 Op basis van de resultaten van de enquête onder MKB-bedrijven wordt in het vervolg van dit hoofdstuk inzicht gegeven in de mate en de aard van gebruikersinnovatie in het MKB. Daarbij wordt onder andere onderscheid gemaakt naar MKB totaal en MKB topsectoren en naar bedrijfsgrootte. 3.2 Vernieuwing voor eigen gebruik Veel bedrijven in het MKB passen technieken aan voor eigen gebruik In het totale MKB heeft 29% van de bedrijven in de afgelopen drie jaar bestaande technieken, apparatuur of software aangepast aan de behoefte van het eigen bedrijf. Kijken we alleen naar het MKB in de topsectoren, dan is dat met 27% van de bedrijven nagenoeg gelijk. Het zelf ontwikkelen van nieuwe technieken, apparatuur of software voor eigen gebruik vindt veel minder plaats. In het gehele MKB heeft 7% van de bedrijven de afgelopen drie jaar nieuwe technieken, apparatuur of software voor eigen gebruik ontwikkeld. In het MKB in de topsectoren is dat 8% (zie figuur 3.1). figuur 3.1 Aanpassing en nieuwe ontwikkeling van technieken, apparatuur of software voor eigen gebruik 1, aantal bedrijven in procenten, MKB totaal versus MKB topsectoren 35% 30% 25% 29% 27% 20% 15% 10% 5% 7% 8% 0% Aanpassing Nieuw ontwikkeld Aanpassing Nieuw ontwikkeld MKB totaal MKB topsectoren 1) Mate waarin bedrijven in het MKB in de voorgaande drie jaar bestaande technieken, apparatuur of software substantieel voor eigen gebruik hebben aangepast (Aanpassing) en mate waarin bedrijven in het MKB in de voorgaande drie jaar geheel nieuwe technieken, apparatuur of software hebben ontwikkeld voor eigen gebruik (Nieuw ontwikkeld). Bron: Panteia/EIM Monitor Determinanten van Bedrijfsprestaties MKB,

15 Een groot deel van de aanpassingen is ook op de markt te koop Het feit dat bedrijven technieken, apparatuur of software aanpassen of nieuw ontwikkelen voor eigen gebruik, betekent nog niet dat er sprake is van gebruikersinnovatie. Van gebruikersinnovatie is namelijk sprake wanneer de aangepaste of nieuw ontwikkelde technieken, apparatuur of software niet ook op de markt te krijgen zijn. In figuur 3.2 zijn de percentages uit figuur 3.1 uitgesplitst naar de mate waarin de aanpassingen of vernieuwingen ook op de markt te koop zijn. Vooral veel eigen aanpassingen blijken ook op de markt te koop te zijn. Nieuw ontwikkelde technieken, apparatuur of software voor eigen gebruik blijken veel minder beschikbaar te zijn op de markt. Uit de figuur blijkt dat ruim de helft van de eigen aanpassingen niet op de markt te koop is en dus kan worden gekwalificeerd als gebruikersinnovatie. Circa driekwart van de eigen ontwikkelingen is niet op de markt te koop en kan dus worden gekwalificeerd als gebruikersinnovatie. figuur 3.2 Mate waarin de aangepaste en nieuw ontwikkelde technieken, apparatuur of software voor eigen gebruik al dan niet te koop zijn op de markt, aantal bedrijven in procenten, MKB totaal versus MKB topsectoren 35% 30% 29% 25% 20% 2% 12% 27% 3% 10% Onbekend Wel op de markt te koop Niet op de markt te koop 15% 10% 5% 15% 7% 1% 14% 8% 2% 6% 6% 0% Aanpassing Nieuw ontwikkeld Aanpassing Nieuw ontwikkeld MKB totaal MKB topsectoren Bron: Panteia/EIM Monitor Determinanten van Bedrijfsprestaties MKB, Gebruikersinnovatie in MKB totaal en MKB topsectoren Gebruikersinnovaties bij 1 6% van de bedrijven in het MKB Op basis van de resultaten in figuur 3.2 kan worden vastgesteld in hoeverre er bij bedrijven in het MKB sprake is van gebruikersinnovatie. In het gehele MKB blijkt dat bij 16% van de bedrijven er sprake was van gebruikersinnovatie in de voorgaande drie jaren (zie figuur 3.3). 13 In de meeste gevallen ging het om (substantiële) aanpassingen van bestaande technieken, apparatuur of software. 13 Dit percentage valt in de range van 15% tot 20% uit eerder onderzoek: zie paragraaf 3.1 Inleiding. 15

16 Meestal hebben bedrijven die voor eigen gebruik iets nieuws hebben ontwikkeld, daarnaast aanpassingen van bestaande technieken, apparatuur of software gerealiseerd. Dat betreft tussen de 3% en 4% van de bedrijven. Niet meer dan 1% tot 2% van de bedrijven heeft uitsluitend iets nieuws ontwikkeld. Uit de figuur blijkt verder dat er nauwelijks sprake is van verschillen tussen het totale MKB en het MKB in de topsectoren. figuur 3.3 Mate waarin bij bedrijven in het MKB in de voorgaande drie jaar sprake is van gebruikersinnovaties naar type (aanpassing, nieuw ontwikkeld of beide), aantal bedrijven in procenten, MKB totaal versus MKB topsectoren 18% 16% 15,6% 15,0% 14% 3,7% 3,4% 12% 10% 1,3% 1,8% Aangepast en nieuw ontwikkeld 8% Nieuw ontwikkeld Aanpassing 6% 4% 10,5% 9,8% 2% 0% MKB totaal MKB topsectoren Bron: Panteia/EIM Monitor Determinanten van Bedrijfsprestaties MKB, In het volgende kader worden enkele voorbeelden gegeven van gebruikersinnovaties die door respondenten zijn genoemd. Voorbeelden van gebruikersinnovatie Wij maken eigen gereedschappen die niet via de normale handel verkrijgbaar zijn. Onze monteurs beschikken allemaal over smartphones. Wij hebben met de groothandel een tool ontwikkeld waarmee ze rechtstreeks kunnen bestellen. Wij hebben een vervoermiddel gemaakt om caravans te verplaatsen, zodat je het niet met de hand hoeft te doen. We hebben een eigen systeem ontwikkeld voor registratie en afhandeling van klachten. We hebben een geïmporteerde machine aangepast aan óns deeg, inclusief de software. We hebben een schoffelmachine aangepast aan onze eigen wijngaard. Onze machines communiceren nu via internet: foutmeldingen komen hier binnen zodat we direct zien of machines van klanten goed functioneren en we dan meteen kunnen ingrijpen. Wij hebben een eigen beheerplatform gebouwd om softwareapplica ties centraal te kunnen aansturen. Door een eigen aanpassing filteren en reinigen we restwarmte geproduceerd in de spuitcabine, zodat de werkplaats ermee verwarmd kan worden. 16

17 Gebruikersinnovatie het meest bij grotere MKB -bedrijven Het percentage MKB-bedrijven met gebruikersinnovaties varieert van 12% bij het microbedrijf (minder dan 10 werkzame personen) tot 50% bij de grootste MKBbedrijven (50 tot 250 werkzame personen): zie figuur 3.4. Gebruikersinnovativiteit hangt dus sterk samen met bedrijfsomvang. Bij het grotere MKB (vanaf 10 werkzame personen) blijkt verder dat MKB-bedrijven in de topsectoren hogere scores op gebruikersinnovativiteit hebben dan MKB-bedrijven in andere sectoren. figuur 3.4 Mate waarin bij bedrijven in het MKB in de voorgaande drie jaar sprake is van gebruikersinnovaties naar bedrijfsgrootte, aantal bedrijven in procenten, MKB totaal versus MKB topsectoren 50 tot 250 wp 50% 61% 10 tot 50 wp 33% 44% MKB topsectoren MKB totaal 1 tot 10 wp 12% 12% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Bron: Panteia/EIM Monitor Determinanten van Bedrijfsprestaties MKB, Meeste gebruikersinnovaties in de industrie Gebruikersinnovaties komen relatief het meest voor bij MKB-bedrijven in de industrie, namelijk 31% van de bedrijven (zie figuur 3.5). Daarna volgen de transportsector (24% van de bedrijven) en de financiële dienstverlening (23% van de bedrijven). De topsectorenindeling verschilt met de standaard sectorindeling waardoor de mate van gebruikersinnovatie binnen sectoren moeilijk is te vergelijken tussen het totale MKB en het MKB in de topsectoren. Bij de topsectoren laat de topsector Hightech systemen en materialen de relatief grootste mate van gebruikersinnovatie zien met 25% van de bedrijven. In de andere topsectoren is de mate van gebruikersinnovatie 10 à 12% van de bedrijven. 17

18 figuur 3.5 Mate waarin bij bedrijven in het MKB in de voorgaande drie jaar sprake is van gebruikersinnovaties naar sector, aantal bedrijven in procenten, MKB totaal versus MKB topsectoren MKB totaal Landbouw, bosbouw en visserij 10% Industrie 31% Bouw 11% Handel 17% Horeca 12% Transport 23% Zakelijke diensten 11% Financiële diensten 24% Persoonlijke diensten 6% MKB topsectoren Agri&food Creatieve industrie 10% 12% Hightech systemen en materialen 25% Transport en opslag Tuinbouw en uitgangsmaterialen 12% 12% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Bron: Panteia/EIM Monitor Determinanten van Bedrijfsprestaties MKB, Typen gebruikersinnovaties Gebruikersinnovaties in het MKB: meer dan procesinnovatie Uit beschikbare literatuur blijken gebruikersinnovaties aanzienlijk meer te omvatten dan alleen procesinnovaties, zoals eerder wel werd aangenomen. Procesinnovatie verwijst naar nieuwe of significant verbeterde productie- of distributiemethoden: technieken, apparatuur en/of software. 14 Bij een onderzoek naar gebruikersinnovaties van bedrijven in het Nederlandse MKB is onder andere gevraagd of de innovatie een procesinnovatie was. In bijna de helft van de gevallen bleek dat niet het geval. 15 Onderzoek in het Verenigd Koninkrijk en Canada leverde soortgelijke uitkomsten op. 16 Meeste gebruikersinnovaties betreffen software Aan de respondenten waarbij er sprake is van gebruikersinnovatie is gevraagd om aan te geven wat voor soort innovatie dat betrof. De antwoorden zijn ingedeeld in vier categorieën: software en aanpassing daarvan, hardware en aanpassing daarvan, administratieve systemen (in veel gevallen ten minste voor een deel verbonden met software) en overige aanpassingen. Meer dan de helft van de MKB-bedrijven geeft aan dat de door hen gerealiseerde gebruikersinnovatie betrekking heeft op software of aanpassing daarvan. 14 OECD/EuroStat, Community Innovation Survey, 2005, paragraaf Jong, J.P.J. de en E. von Hippel, Schaan, S. en M. Uhrbach, Measuring user innovation in Canada manufacturing, Statistics Canada, Ottawa, 2009; Flowers, S., E. von Hippel, J.P.J. de Jong en T. Sinozic, Measuring user innovation in the UK, The importance of production creation by users, NESTA, Londen,

19 Wanneer we het MKB in de topsectoren vergelijken met het totale MKB, dan valt enerzijds op dat gebruikersinnovatie in de topsectoren relatief meer betrekking heeft op (aanpassing van) hardware en minder op (aanpassing van) administratieve systemen (zie figuur 3.6). figuur 3.6 Soort gebruikersinnovatie van bedrijven in het MKB in de voorgaande drie jaar, aantal bedrijven in procenten van het aantal bedrijven met gebruikersinnovatie, MKB totaal versus MKB topsectoren Software 50% 53% Hardware 29% 35% MKB topsectoren Administratief 12% 18% MKB totaal Anders 2% 4% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Bron: Panteia/EIM Monitor Determinanten van Bedrijfsprestaties MKB, Om een beeld te geven om wat voor soort aanpassingen of vernieuwingen het gaat bij de verschillende typen gebruikersinnovatie, zijn in het volgende kader enkele voorbeelden weergegeven die door respondenten zijn genoemd. Voorbeelden van softwareaanpassingen we hebben een webcrawler gebouwd aanpassen van bestaande open-source software bedrijfsspecifiekere software sneller en makkelijker maken van Cad-Cam toepassing data zijn naar de cloud verplaatst documentmanagementsysteem het ERP-systeem is op ons bedrijf afgestemd bij softwarepakket module voor webshop laten maken aanpassen van computerprogrammatuur online koppeling naar leveranciers aanpassing in de software om het werkproces efficiënter te maken website aangepast 19

20 Voorbeelden van hardware-aanpassingen tweedehands machines naar eigen wens verbouwd een eigen 3D-printer gemaakt aanpassen van snijmachine aan bedrijfsomstandigheden nieuwe kisten voor het telen van tulpen aanpassing voor hulpstuk voor sloopwerk product om matrijzen te maken zaagmachine omgebouwd aanpassingen aan meet- en regelsystemen op ons R&D-lab apparaten besturingstechnisch aanpassen een schoffelmachine aangepast aan onze eigen wijngaard maken van eigen gereedschappen die niet via de normale handel verkrijgbaar zijn mechanische aanpassing aan de machine voor optimalisatie van het kartonwikkelproces testopstelling om efficiënter te kunnen testen en meer producten te kunnen testen Voorbeelden van aanpassingen van administratieve systemen voorraadbeheer- en kassasysteem aangepast aan de eigen situatie aanpassen van het reserverings- en boekingssysteem facturatiesystemen aangepast aanpassing van rapportagesysteem vermogensbeheer automatisering projectregistratie en urenregistratie aanpassing van de bibliotheekcatalogus Gebruikersinnovaties: ook commerciële motieven spelen mee Een deel van de gebruikersinnovaties blijkt (mede) een commerciële achtergrond te hebben. In het geval van aanpassingen van bestaande technieken, apparatuur of software heeft 25% van de MKB-bedrijven die ontwikkeld in opdracht van een klant of voor een beoogde groep klanten. Bij de ontwikkeling van nieuwe technieken, apparatuur of software was dit 19%. De overeenkomstige percentages voor MKB - bedrijven in de topsectoren zijn hoger: respectievelijk 33% (bestaand) en 46% (nieuw) heeft ontwikkeld in opdracht van een klant of voor een beoogde groep klanten. 20

21 4 Gebruikersinnovatie versus producentgerichte innovatie MKB-bedrijven in de topsectoren zijn innovatiever Bedrijven kunnen worden ingedeeld naar de mate van innovativiteit. Panteia/EIM heeft daarvoor in het verleden de innovatiepiramide ontwikkeld waarbij bedrijven op basis van hun innovativiteit kunnen worden getypeerd als koploper, ontwikkelaar, toepasser, volger en niet-innovatieve bedrijven. 17 De indeling gaat uit van indicatoren voor de klassieke producenteninnovatie, niet van indicatoren voor gebruikersinnovatie. In onderstaand kader worden de onderscheiden segmenten van de innovatiepiramide weergegeven. Segmenten in de innovatiepiramide 1. Koplopers ontwikkelen zelf product- of procesinnovaties en doen expliciet en systematisch aan R&D. Gerealiseerde productinnovaties zijn nieuw voor hun markt of bedrijfstak. 2. Ontwikkelaars ontwikkelen eveneens zelf product- of procesinnovaties. Ze hebben eigen capaciteit voor de ontwikkeling van prototypes, echter zonder dat innovatie expliciet is georganiseerd door middel van R&D. 3. Toepassers realiseren product- of procesinnovaties waarbij het zowel om eigen ontwikkelingen als adopties kan gaan. Zij innoveren door het combineren en toepassen van elders beproefde kennis en methoden. Dit komt tot uiting in externe innovatieve samenwerking en/of het gebruik van externe kennisnetwerken. 4. Volgers zijn bedrijven met bescheiden maar wél aanwezige innovatieve activiteiten. 5. Niet-innovatieven zijn bedrijven die in de afgelopen drie jaar geen innovaties hebben gerealiseerd, niet aan R&D doen en niet met andere partijen samenwerken of kennis uitwisselen om te innoveren. In figuur 4.1 is de innovatiepiramide voor het MKB totaal en voor het MKB in de topsectoren weergegeven. De figuur geeft het aantal bedrijven in procenten per segment. Daaruit blijkt de MKB-bedrijven in de topsectoren innovatiever zijn dan bedrijven in het gehele MKB. Ten opzichte van het totale MKB zien we bij de bedrijven in de topsectoren dat een groter deel van de bedrijven zich bevindt in de meest innovatieve segmenten (koploper en ontwikkelaar). 17 Gibcus, P. en J.P.J. de Jong (2008), Innovatiepiramide: Een segmentatie van het MKB, EIM, Zoetermeer. 21

22 figuur 4.1 Innovatiepiramide, aantal bedrijven in procenten, MKB totaal versus MKB topsectoren 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 5% 17% 19% 33% 8% 27% 19% 32% Koploper Ontwikkelaar Toepasser Volger Niet-innovatief 20% 10% 0% 26% MKB totaal 14% MKB topsectoren Bron: Panteia/EIM, Monitor Determinanten van Bedrijfsprestaties MKB, 2013 en Topsectorenpanel 2 e meting, Meer gebruikersinnovaties aan de top van de innovatiepiramide Om na te gaan in hoeverre bedrijven die hoog scoren op de klassieke producenteninnovatie ook hoger scoren op de mate van gebruikersinnovatie, is de mate van gebruikersinnovatie per segment van de innovatiepiramide berekend. Uit figuur 4.2 is duidelijk af te lezen dat de plaats op de piramide sterk van invloed is op de mate van gebruikersinnovatie: bij de koplopers heeft de helft gebruikersinnovaties gerealiseerd, bij niet-innovatieve bedrijven is dit minder dan 5%. Met andere woorden, bedrijven die hoog scoren op gewone innovatie (nieuwe producten of diensten op eigen kracht ontwikkeld dan wel nieuwe of verbeterde productiemethoden doorgevoerd, al dan niet op basis van R&D en een speciaal innovatiebudget) scoren ook het hoogst op gebruikersinnovatie. Kennelijk is innovatie voor eigen gebruik een normaal onderdeel van het innovatieproces bij bedrijven. Bedrijven die veel investeren in vernieuwing en hun organisatie daar op afstemmen, hebben enerzijds meer behoefte aan additionele aanpassingen, bijvoorbeeld om apparatuur en gereedschappen (beter) geschikt te maken voor het maken van nieuwe of gewijzigde producten. Anderzijds hebben zij vaak ook de kennis en competenties in huis om dat soort aanpassingen te bedenken en vervolgens uit te voeren dan wel de uitvoering door derden aan te sturen. 22