Plan van aanpak programma DoelmatigheidsOnderzoek

Transcriptie

1 Plan van aanpak programma DoelmatigheidsOnderzoek Programma DoelmatigheidsOnderzoek

2 Plan van aanpak programma DoelmatigheidsOnderzoek

3 Inhoud 1 Urgentie, ambitie en doelen Urgentie Ambitie Doelstellingen 3 2 Open ronde Type onderzoek Aansluiting onderzoek bij programmadoelstellingen Relevantie- en kw aliteitscriteria 6 3 Gerichte ronde Onderzoeksagenda voor de gerichte ronde 7 4 Communicatie en implementatie Communicatie- en implementatiedoelen Visie Communicatie en Implementatie Doelgroepen Communicatie- en ImplementatiePlan 11 5 Financiën 12 6 Organisatie 13 Bijlagen A Algemene opdrachtbrief VWS 14 B Goedkeuringsbrief VWS programma DoelmatigheidsOnderzoek 15 C Overzicht externe samenw erkingsverbanden en partijen 19

4 Voorwoord Het programmavoorstel DoelmatigheidsOnderzoek is in augustus 2011aangeboden aan de minister van VWS. Eind december 2011 heeft de minister haar goedkeuring hieraan gegeven. Het voorliggende plan van aanpak is een uitw erking van het programmavoorstel. Het is een intern w erkdocument. De eerste concrete stappen, met name voor het jaar 2012, zijn hierin uitgew erkt. De commissie DoelmatigheidsOnderzoek bekijkt ieder jaar dit plan van aanpak en bepaalt w elke volgende stappen gezet moeten w orden om de ambities van het programma te realiseren. Zo nodig w ordt het plan van aanpak voor het programma DoelmatigheidsOnderzoek bijgesteld.

5 1. Urgentie, ambitie en doelen ZonMw- Pl an van Aanpak 1.1. Urgentie Op dit moment hebben w e te maken met een toenemende schaarste aan beschikbare middelen. Door onder andere de vergrijzing, de toename van het aantal chronisch zieken en technologische ontw ikkeling neemt de vraag naar zorg toe en stijgen de zorguitgaven. Daarnaast is er een veranderende zorgvraag. In het verleden lag de nadruk op genezing, tegenw oordig ligt de nadruk op begeleiding van de chronisch zieke en voorkomen van erger, zodat het individu naar vermogen mee kan doen in de maatschappij. Zorg w ordt soms onnodig verleend, is van w isselende kw aliteit en w ordt niet altijd gegeven door de juiste zorgverlener. De praktijkvariatie is groot. Voor kw alitatief hoogstaande patiëntenzorg tegen aanvaardbare kosten is gepast gebruik van interventies (het voorkomen van over- en onderbehandeling) cruciaal. Zorginnovaties gaan traag, nieuw e behandelmethoden vinden vaak moeizaam hun w eg naar het verzekerde pakket en naar de praktijk. Er w ordt komende jaren stringenter pakketbeheer door het College voor Zorgverzekeringen (CVZ) gevoerd. Afstemming tussen zowel beleid, praktijk als onderzoek is nodig om innovaties in de praktijk in te voeren en om te zorgen dat verouderde interventies niet meer w orden toegepast. De grote maatschappelijke opgave die het kabinet voor de komende jaren heeft gesteld is: hoe houden w e de zorg toegankelijk, verhogen w e kwaliteit, en beheersen w e tegelijkertijd de zorguitgaven? (Beleidsagenda 2012, VWS). Het bevorderen van doelmatigheid, met name op organisatieniveau, is ook één van de kennisthema s uit de Strategische kennisagenda 2020 van VWS. Van het programma DoelmatigheidsOnderzoek (DO) w ordt een grote mate van beleidsrelevantie verondersteld. De tijd is rijp om het programma DO opnieuw vorm te geven met het oog op de maatschappelijke ontw ikkelingen en toenemende schaarste aan beschikbare middelen. Weloverw ogen keuzes moet het programma DO maken om publieke middelen zo efficiënt mogelijk in te zetten. Deze keuzes hebben zow el betrekking op w at het programma DO wil opleveren (uitkomst) als hoe het programma DO dit kan realiseren (organisatie). Daarnaast heeft VWS in de algemene opdrachtbrief aan ZonMw voor 2012 en in haar goedkeuringsbrief aan het programmavoorstel DO haar w ensen voor het programma DO kenbaar gemaakt. Hierin staat programmeren in interactie met eindgebruikers centraal (zie bijlage A en B ). 1.2 Ambitie Het programma DO levert via onderzoek een bijdrage aan kw alitatief hoogstaande patiëntenzorg tegen aanvaardbare kosten voor de samenleving en levert met de uitkomsten van het onderzoek een bijdrage aan de kw aliteit en houdbaarheid van het gezondheidszorgsysteem. Onderzoeksresultaten uit het programma DO tonen niet alleen de te verw achten doelmatigheidsw inst in de specifieke onderzoekssetting aan, maar geven ook een schatting van de te verw achten doelmatigheidsw inst indien de onderzochte zorg daadw erkelijk toegepast wordt in de praktijk. Het is een programma dat ervoor zorgt dat innovatieve interventies wetenschappelijk onderbouw d een w eg naar de praktijk w eten te vinden en dat bestaande interventies die bew ezen ondoelmatig zijn, niet meer toegepast gaan w orden. Het programma zorgt voor het verbeteren van de kw aliteit van zorg, het betaalbaar houden van de zorg en het stimuleren van nieuw e interventies. Het programma DO richt zich op de volgende punten: 1

6 2 ZonMw- Pl an van Aanpak Praktijkgericht programmeren Het programma DO w il kennis opleveren voor praktijk en beleid. Dit betekent dat de kennisagenda voor het programma bestaat uit doelmatigheidsvragen die bij de zorgprofessionals, organisaties van patiënten en/of beleidspartijen leven. De onderzoekers en de zorgprofessionals/ organisaties van patiënten/ beleidspartijen zetten deze doelmatigheidsvragen om in een kw alitatief goed onderzoeksvoorstel, voeren het onderzoek in samenspraak met elkaar uit en w erken samen aan kennisoverdracht en implementatie. Goede kans op implementatie Het programma DO w il kennis opleveren die een goede kans heeft op verdere verspreiding en toepassing in de praktijk. Die kennis moet bruikbaar zijn voor de eindgebruikers en moet zoveel mogelijk gebruikt w orden in de praktijk en in het beleid. Om dit te bereiken is samenw erking met de eindgebruikers (zoals VWS, CVZ, beroepsverenigingen, patiëntenorganisaties en het op te richten Kw aliteitsinstituut) cruciaal. Het programma DO w il deze samenw erking intensiveren. Het programma DO w erkt samen met CVZ door ruimte te bieden aan onderzoek dat gekoppeld is aan de voorw aardelijke toelating tot het verzekerde pakket (CVZ).Daarnaast biedt het programma DO ruimte aan onderzoek dat gekoppeld is aan de beleidsregel Innovatie van de NZa. Het programma DO w il samenw erking met zorgverzekeraars verkennen aangezien zij ook meer aandacht gaan besteden aan de doelmatigheid van de zorg en een belangrijke partij is bij het toepassen van de kennis in de praktijk. Inspelen op actualiteit Het programma DO biedt ruimte voor onderzoek naar actuele doelmatigheidsvraagstukken. De actuele doelmatigheidsvraagstukken komen tot stand via interactie met eindgebruikers. Het is bedoeld om flexibel in te kunnen spelen op de actualiteit en om onderzoeksresultaten goed door te laten stromen naar de praktijk. Ruim te voor risicovol onderzoek Het programma DO biedt beperkte ruimte voor risicovol onderzoek. Dit betreft onderzoek waarbij het aannemelijk gemaakt kan w orden dat de interventie veelbelovend is w at betreft doelmatigheidsw inst, maar w aarbij er nog geen resultaten van eerste patiëntenseries zijn. Bevorderen consortiumvorming Om onderzoeksfinanciering zo efficiënt en effectief mogelijk in te zetten geeft DO de voorkeur aan bestaande en nieuw e infrastructuren. Hierbij denken w e aan indiening van onderzoek door consortia. Onder een consortium verstaan w ij: een structureel samenw erkingsverband w aarin relevante partijen w erken aan verbetering van de zorgpraktijk, bevordering van kw alitatief goed wetenschappelijk onderzoek w aar de praktijk behoefte aan heeft, en borging van landelijke kennisverspreiding en toepassing van onderzoeksresultaten in de praktijk. Daarnaast blijft DO investeren in de bestaande infrastructuur van implementatiefellows. Methodenpluriformiteit Het programma DO w il meer sturen op het gebruik van onderzoeksmethoden die passen bij de onderzoeksvragen. Andere methoden dan de gerandomiseerde clinical trial kunnen beter aansluiten bij het oplossen van bepaalde doelmatigheidsvraagstukken. Internationalisering Het programma DO sluit aan bij internationale ontw ikkelingen op het gebied van doelmatigheidsonderzoek, implementatie en richtlijnontw ikkeling. Hiervoor participeert het programma DO in internationale health technology assessment netw erken. Methodologie voor doelmatigheidsonderzoek w ordt afgestemd en uitgew isseld. Effectmeting Het programma DO w il de impact van het programma meer zichtbaar maken en w erkt toe naar een jaarlijkse toetsing van de impact van de onderzoeksresultaten uit het programma DO.

7 ZonMw- Pl an van Aanpak Optimaliseren procedures en organisatiestructuur Het programma DO w il haar aanvraag- en beoordelingsprocessen optimaliseren en de doorlooptijd verkorten. Bij de programmering van DO is het van belang dat de commissiestructuur en de organisatie van het ZonMw bureau hierop aansluiten. Om vernieuw ing in de zorg te stimuleren w orden de procedures van het programma DO en van de externe partijen gestroomlijnd. 1.3 Doelstellingen Om middelen in de gezondheidszorg doelmatig in te zetten is het belangrijk dat beleid- en praktijkorganisaties een goede afw eging kunnen maken van de gezondheidseffecten en kosten van bestaande en nieuw e interventies. Kenmerkend voor het onderzoek binnen het programma is praktijkgerichtheid: het richt zich op relevante doelmatigheidsvraagstukken, inclusief bijbehorende implementatievraagstukken, uit praktijk en beleid. Daarnaast leveren de onderzoekresultaten uit het programma DO altijd informatie op over de te behalen doelmatigheidswinst (gezondheidsw inst in relatie tot kosten) en hebben een goede kans op implementatie (implementeerbaarheid). Een goede kans op implementatie betekent dat de resultaten gericht zijn op zow el de toepassing in de praktijk als (toekomstige) inbedding in het financierings- en bekostigingssysteem. Om dit te bereiken is het programma in de onderstaande vier doelstellingen uitgew erkt en worden in zowel open als gerichte subsidierondes oproepen gedaan voor het indienen van onderzoeksvoorstellen. Uitw erking van de doelstellingen van het programma gebeurt gefaseerd en vindt plaats middels onderzoekssubsidie-instrumenten, en communicatie en implementatieactiviteiten. Per jaar w orden de doelstellingen verder uitgew erkt, waarbij voortgebouw d wordt op de opgedane ervaringen van het voorgaande jaar. Jaarlijks w ordt in kaart gebracht w at de onderzoeksprojecten uit het programma DO hebben opgeleverd. Deze rapportage vindt plaats aan de hand van nog nader te bepalen indicatoren zoals: het aantal richtlijnen w aaraan onderzoeksresultaten uit het programma DO een bijdrage hebben geleverd en het aantal pakketbeslissingen gebaseerd op onder andere onderzoeksresultaten uit het programma DO. De jaarlijkse toetsing heeft betrekking op afgeronde projecten uit het doorlopende programma DO. Het kunnen meten van bepaalde indicatoren (zoals bijdrage aan onderbouw ing van richtlijnen) vergt ook tijd. Onderdeel van deze rapportage is ook het inzichtelijk maken van hoeveel impact de onderzoeksresultaten uit het programma DO hebben op kostenbesparingen in de zorg bij landelijke implementatie. Dit w ordt samen met VWS uitgew erkt. Doelstelling 1: Aansluiting zoeken bij beleid en praktijk om relevante vragen rondom doelmatigheidsw inst in de zorg te signaleren. In lijn met het Beleidsplan ZonMw w ordt het programma DoelmatigheidsOnderzoek praktijkgericht geprogrammeerd. In de open en gerichte rondes is een onderzoeksvoorstel gebaseerd op ontbrekende (kosten)effectiviteitsgegevens voor de praktijk en/of beleid (zie hoofdstuk 2 en 3). Doelstelling 2: Vergroten van kennis over (potentiële) doelmatigheid van interventies en de organisatie rond die interventies. Dit betekent dat gehonoreerd onderzoek kennis gaat opleveren over de (potentiële) doelmatigheid van de onderzochte interventie in vergelijking met alternatieven. Economische evaluatie en budget impact analyse zijn verplichte onderdelen van doelmatigheidsonderzoek. Resultaten geven inzicht in de te verw achten gezondheidsw inst in relatie tot de kosten. Deze resultaten hebben niet alleen betrekking op de onderzoekssetting maar geven ook informatie 3

8 ZonMw- Pl an van Aanpak over de te verwachten doelmatigheidsw inst indien de onderzochte zorg daadw erkelijk toegepast wordt in de praktijk. Doelstelling 3: Bevorderen van het gebruik van kennis over doelmatige interventies in de gezondheidszorg. Het bevorderen van het gebruik van kennis vindt plaats door te sturen (door middel van relevantie-criteria) op onderzoek w aaruit blijkt dat er een goede kans is op toepassing van de resultaten in de praktijk en w aaruit een inschatting van de te behalen doelmatigheidsw inst in praktijk blijkt. In de gerichte ronde w ordt samen met eindgebruikers(zoals VWS, CVZ, beroepsverenigingen, patiëntenorganisaties) de onderzoeksagenda bepaald w aardoor er een rechtstreekse relatie is met het gebruik van resultaten. Daarnaast w ordt kennis zoveel mogelijk gebundeld naar onderw erp en/of doelgroep. Kennis w ordt op maat aangeboden aan eindgebruikers. Doelstelling 4: Vergroten van inzicht in de manier w aarop organisaties doelmatige interventies het beste in de praktijk kunnen invoeren of niet kosteneffectieve interventies kunnen deimplementeren. Bovenstaande doelstelling betekent dat gehonoreerd implementatieonderzoek kennis gaat opleveren over de implementatie van doelmatige interventies of de-implementatie van ondoelmatige interventies. Dit w ordt gerealiseerd door calls uit te zetten voor implementatieonderzoek zow el in de open als in de gerichte ronde. Daarnaast w ordt opnieuw geïnvesteerd in de implementatiefellow s waarbij het doel is te komen tot borging van de implementatie infrastructuur. 4

9 2. Open ronde ZonMw- Pl an van Aanpak De open ronde van het programma DO is bedoeld voor onderzoek dat gericht is op het beantw oorden van doelmatigheidsvragen uit de praktijk (zorgprofessionals en organisaties van patiënten) en beleid. Doelmatigheidsvragen w orden omgezet in doelmatigheidsonderzoek waarbij onderzoekers al vanaf de start samen optrekken met praktijk en/of beleid om kennis op te leveren die relevant is voor de praktijk en/of het beleid. Om dit te bereiken is het cruciaal dat potentiële aanvragers w eten welk onderzoek past binnen het programma DO. In de open ronde 2013 w orden de nieuw e lijnen voor het programma DoelmatigheidsOnderzoek uitgezet. In volgende rondes w ordt dit verder doorontw ikkeld. 2.1 Type onderzoek Binnen de open rondes van het programma DO bestaat de mogelijkheid voor drie typen doelmatigheidsonderzoek met elk een eigen doel: 1 Vroege evaluatie van veelbelovende interventies Dit type onderzoek levert evidence voor de afw eging tussen vervolgonderzoek naar de interventie of implementatie van de interventie, dan w el het voorkomen van verdere verspreiding van de interventie. Het antw oord dient snel beschikbaar te zijn. De interventie betreft een nieuw e manier van benaderen en w ordt in Nederland slechts toegepast in onderzoeksverband of in een enkel centrum. Het onderzoek naar de effectiviteit van de interventie is nog in een vroeg stadium, w aarbij hooguit cases series / pilot studies beschikbaar zijn die veelbelovende resultaten (gunstige gezondheidseffecten met kostenbesparingen cq. aanvaardbare kosten) laten zien. Binnen dit type onderzoek is beperkt ruimte voor risicovol onderzoek w aarbij het aannemelijk gemaakt kan w orden dat de interventie veelbelovend is, maar er nog geen resultaten van eerste patiëntenseries zijn. 2 Onderbouwing richtlijnen en pakket Dit type onderzoek dient informatie over de doelmatigheid van een interventie op te leveren die bruikbaar is voor de onderbouw ing van professionele richtlijnen dan w el informatie die bruikbaar is voor pakketadvisering. Het betreft interventies die al (beperkt) toegepast w orden in Nederland en w aarvan de effectiviteit al bekend is op basis van literatuurdata uit vergelijkend onderzoek. Daarnaast kunnen het ook interventies betreffen die landelijk toegepast w orden, terwijl informatie over de doelmatigheid ontbreekt. 3 Implementatie Dit type onderzoek dient informatie op te leveren over de implementatie van doelmatige interventies/ de-implementatie van niet kosteneffectieve interventies, onderbouw ing van aanbevelingen voor de organisatie van zorg paragraaf in richtlijnen en implementatie van richtlijnen. Het onderzoek draagt bij aan het ondersteunen en het versnellen van het (de)- implementatieproces. Centraal staat een implementatieprobleem w aarbij invoering van interventies of richtlijnen niet of onvoldoende plaatsvindt. Het onderzoek geeft tevens inzicht in de kosteneffectiviteit van implementatieprocessen, de bekostigingssystematiek, (financiële) incentives en disincentives. Bovenstaande drie typen onderzoek moeten voldoen aan de algemene criteria van relevantie en kw aliteit die gelden voor het programma DO. Daarnaast zijn er per type onderzoek enkele specifieke criteria. In alle typen onderzoek komen de drie kenmerken praktijkgerichtheid, doelmatigheidsw inst en goede kans op implementatie terug. De invulling van deze kenmerken verschilt per type onderzoek. Dit geldt ook voor de zw aarte van de beoordeling van deze kenmerken. 5

10 ZonMw- Pl an van Aanpak 2.2 Aansluiting onderzoek bij programmadoelstellingen Komende subsidierondes zetten w e een aantal acties uit om te zorgen dat er subsidieaanvragen w orden ingediend die aansluiten bij de programmadoelstellingen en programmakenmerken van DO. Voorgaande subsidierondes laten zien dat de honoreringskans laag is (ca 15% honoreringskans bij de projectideeën en ca 35% honoreringskans bij de subsidieaanvragen). Het vraagt een grote tijdsinvestering van een aanvrager om een onderzoeksvoorstel te schrijven en van ZonMw (commissies, referenten en bureau) om een onderzoeksvoorstel te beoordelen. We w illen bereiken dat de honoreringskans omhoog gaat en dat de aanvraagdruk vermindert, zeker gezien de omvang van het beschikbare budget. Voor de subsidieronde 2013 (call in 2012, start projecten in 2013) zetten w e vooral in op het goed afbakenen en aanscherpen van de relevantiecriteria. Gezien het beperkte budget w ordt vooraf benoemd op w elke criteria geprioriteerd gaat w orden indien er meer relevante voorstellen van goede kw aliteit zijn dan er budget beschikbaar is. Mogelijkheden die w e voor de volgende subsidierondes verkennen om de beoogde onderzoeksvoorstellen te ontvangen, de honorering een goede kans van slagen te geven en de aanvraag- en beoordelingsprocedure te versnellen, zijn: In interactie met partijen zoals NFU en DO-contactpersonen bij de UMC s andere mogelijkheden verkennen: per instelling een maximaal aantal aanvragen laten indienen. De instellingen selecteren daarbij zelf de meest relevante aanvragen voor het programma DO. Ook kan er gedacht w orden aan het geven van prioriteit aan onderzoek dat aansluit bij de zw aartepunten/speerpunten van de instelling, een extra garantie voor een goede borging van de resultaten. Een negatief advies over het projectidee is tevens een besluit. Tegen een negatief advies indienen is niet meer mogelijk. De frequentie van de calls omhoog brengen, bijvoorbeeld tw ee keer per jaar. Gezien de impact en voorbereidingstijd van bovenstaande opties w illen w e deze niet in de komende subsidieronde 2013 invoeren. We verkennen eerst of het formuleren van goed afgebakende en verscherpte relevantiecriteria het gew enste resultaat geeft. 2.3 Relevantie- en kwaliteitscriteria In de open subsidieronde 2013 w orden de relevantie- en kw aliteitscriteria uitgew erkt. De kenmerken praktijkgerichtheid, doelmatigheidsw inst en goede kans op implementatie staan hierbij centraal. Daarnaast stuurt het programma meer op onderzoek naar interventies w aarvan de verw achting is dat die gelijke of hogere gezondheidsw inst opleveren tegen lagere kosten. 6

11 3. Gerichte ronde ZonMw- Pl an van Aanpak Het programma DO heeft een onderzoekslijn w aarin gericht onderzoek w ordt uitgezet. Het doel van deze onderzoekslijn is om samen met eindgebruikers (zoals VWS, CVZ, NZa, beroepsverenigingen, patiëntenorganisaties en het op te richten Kw aliteitsinstituut) vernieuw ingen in de zorg te optimaliseren en anderzijds om flexibel te kunnen inspelen op actuele ontw ikkelingen. Deze onderzoekslijn bestaat uit gerichte rondes voor: onderzoek gekoppeld aan interventies die een voorw aardelijke toelating tot het basispakket hebben gekregen op voordracht van het CVZ; doelmatigheidsonderzoek gekoppeld aan experimenten binnen de beleidsregel Innovatie van de NZa; onderzoek naar actuele doelmatigheidsvragen in interactie met relevante eindgebruikers. 3.1 Onderzoeksagenda voor de gerichte ronde Voorw aardelijke toelating tot het basispakket CVZ Voorwaardelijke toelating w ordt in de Zorgverzekeringsw et (Zvw) omschreven en is vanaf 1 januari 2012.mogelijk. Het is alleen bedoeld voor de geneeskundige zorg, w aarvan de effectiviteit niet of onvoldoende is aangetoond. Deze zorg voldoet niet aan het criterium stand van de w etenschap en praktijk en maakt daarom geen deel uit van het basispakket. Met voorwaardelijke toelating krijgt de interventie een tijdelijk ontheffing van het criterium stand van de w etenschap en praktijk, zodat toch vergoeding vanuit de basisverzekering kan plaatsvinden. De voorw aardelijke toelating is ook bedoeld voor zorg in het basispakket w aarvan onvoldoende gegevens zijn over kosteneffectiviteit. De duur van de voorw aardelijke toelating is maximaal 4 jaar. In deze periode dienen gegevens verzameld te w orden over (kosten)effectiviteit binnen het programma DO. De zorg kan na deze vier jaar w orden uitgesloten van het basispakket. Dit gebeurt w anneer de gegevens over (kosten)effectiviteit binnen deze periode niet w orden verzameld of als die gegevens w el verzameld w orden maar tot de conclusie leiden dat de zorg niet (kosten)effectief is. In april van ieder jaar brengt CVZ een pakketadvies uit aan de minister w aarin ook genoemd wordt welke zorg voor voorw aardelijke toelating in aanmerking zou kunnen komen. De minister besluit w elke zorg hiervoor in aanmerking komt. CVZ w erkt de definitieve procedure voor voorwaardelijke toelating uit samen met de andere partijen uit het ActieProgramma Zorgvernieuw ing (zie bijlage C). ZonMw participeert in dit actieprogramma. Het programma DO is actief betrokken bij de uitw erking van de procedure voorw aardelijke toelating. In het kader van het ActieProgramma Zorgvernieuw ing w erkt CVZ samen met de andere partijen de relevantiecriteria uit w aarop een selectie kan plaatsvinden van onderw erpen die in aanmerking komen voor voorw aardelijke toelating. Beleidsregel Innovatie NZa De beleidsregel Innovatie van NZa heeft als doel zorgaanbieders en zorgverzekeraars ruimte te geven om kortdurend en kleinschalig te experimenteren met innovatieve zorgprestaties, gericht op nieuw e of vernieuw de zorglevering met een betere prijs/kw aliteitsverhouding. De beleidsregel Innovatie heeft betrekking op zorg omschreven in de Zvw, AWBZ en aanvullend pakket van een particuliere ziektekostenverzekeraar. De duur van de beleidsregel Innovatie is maximaal 3 jaar. Zorgaanbieders en zorgverzekeraars kunnen deze periode benutten om te bepalen of zij een prestatiebeschrijving w illen aanvragen en om de gegevens te verzamelen die nodig zijn voor de onderbouw ing van dergelijke aanvraag. Het programma DO biedt aan de zorgaanbieders en zorgverzekeraars de mogelijkheid om via de gerichte rondes onderzoek uit te voeren naar zorg die uiteindelijk onderdeel gaat w orden van het basispakket. Er is afstemming nodig met CVZ om te bepalen w elke evidence nodig is om uiteindelijk de stap naar het basispakket te maken. Hoe te komen tot een onderzoeksagenda dient samen met NZa en CVZ uitgew erkt te w orden. 7

12 ZonMw- Pl an van Aanpak Actuele Doelmatigheidsvragen Binnen de gerichte rondes is ruimte gecreëerd voor onderzoek naar actuele doelmatigheidsvraagstukken. Eindgebruikers (zoals VWS, CVZ, beroepsverenigingen, patiëntenorganisaties en het op te richten Kw aliteitsinstituut) bepalen met elkaar de onderzoeksagenda. Het is bedoeld om flexibel in te kunnen spelen op de actualiteit en om resultaten door te laten stromen naar de praktijk. Gerichte onderzoekssubsidies voor de implementatiefellows en methodologie voor doelmatigheidsonderzoek vallen hier ook onder. Actuele doelmatigheidsvragen hebben betrekking op: - gepast gebruik (het voorkòmen van over-en onderbehandeling of diagnostiek) - bew ijs leveren dat bruikbaar is voor advisering over pakketopname - bew ijs leveren dat bruikbaar is voor advisering over uitstroom pakket - bew ijs leveren over hoe het beste (de)implementatie van bew ezen (on)doelmatige interventies in de praktijk plaats kan vinden. De totstandkoming van de onderzoeksagenda verlangt uitw erking. Procedure De aanvraag- en beoordelingsprocedures w orden in 2012 uitgew erkt aan de hand van pilots. Voor de gerichte ronde w ordt de aanvraag door de eindgebruiker(s) getoetst op relevantie en ZonMw toetst op kw aliteit. Deze beoordeling w ordt uitgevoerd door een afvaardiging uit de bestaande commissies van het programma DO (voor meer informatie zie hoofdstuk 6). Waar mogelijk, streven w e naar het in concurrentie uitzetten van de onderzoeksvraag: via een call worden partijen uitgenodigd om te komen tot een onderzoeksvoorstel. De monitoring van de projecten uit de gerichte rondes vindt plaats aan de hand van voortgangsverslagen volgens de ZonMw systematiek en via een klankbordgroep w aarin alle betrokken partijen participeren, die (half)jaarlijks bij elkaar komt. 8

13 4. Communicatie en implementatie ZonMw- Pl an van Aanpak 4.1. Communicatie- en implementatiedoelen De DO-programmadoelen zijn vertaald naar de volgende communicatie- en imple mentatie (CI)- doelen: Het faciliteren van efficiënte communicatie en interactie met en tussen beleidsmakers, professionals, organisaties van patiënten en onderzoekers om relevante vragen rondom doelmatigheidsw inst in de zorg te signaleren. Het faciliteren en ondersteunen van potentiële aanvragers bij het indienen van aanvragen die goed passen binnen het programmakader van DO. Het faciliteren en stimuleren van uitw isseling en interactie tussen onderzoek, beleid en praktijk om te komen tot onderzoek dat leidt tot implementeerbare projectresultaten en innovatie. Beleidsmakers, professionals, organisaties van patiënten en onderzoekers op de hoogte brengen van projectresultaten van doelmatigheidsvraagstukken, inclusief implementatievraagstukken, en hen te faciliteren en stimuleren om deze toe te passen in de praktijk en beleid. 4.2 Visie communicatie en implementatie CI zet de DO-programmadoelstellingen, die mede gebaseerd zijn op de ZonMw - beleidsspeerpunten, om in concrete strategieën en activiteiten. Binnen het programma DO worden projectresultaten behaald, die alleen door daadw erkelijke toepassing in praktijk en beleid kunnen leiden tot gezondheidsw inst tegen aanvaardbare kosten. Implementatie is gericht op het stimuleren en faciliteren van deze toepassing in praktijk en beleid. Communicatie w ordt ingezet als belangrijk instrument om deze implementatie te bew erkstelligen. De rol van C&I bestaat vooral uit faciliteren en stimuleren van partijen uit praktijk en beleid. Deze partijen brengen, samen met de onderzoekers, vervolgens daadw erkelijke implementatie en innovatie tot stand. Binnen CI w ordt een aantal fasen van het programma onderscheiden; ontw ikkeling, uitvoering, gebruik van resultaten en evaluatie. Elke fase kent een eigen CI-strategie en bijbehorende activiteiten. De resultaten uit de eerdere subsidierondes w orden in dit plan meegenomen. Zoals het programma DO inzet op afstemming en samenw erking met de ZonMw-programma s Goed Gebruik Geneesmiddelen en het in ontw ikkeling zijnde programma Kw aliteit van Zorg, zullen ook de CI-plannen van deze drie programma s op elkaar w orden afgestemd Doelgroepen Binnen het programma DO spelen vele partijen een rol. CI richt zich op de interactie tussen deze partijen zodat overdracht van resultaten uit het programma DO vraaggericht, doelgroepgericht en contextgebonden plaatsvindt. Alle betrokkenen De onderdelen die de komende periode w orden uitgew erkt zijn: In het eerste kw artaal 2012 w ordt een call uitgezet voor de open ronde. In het eerste kw artaal van 2012 w orden ook activiteiten uitgezet voor de gerichte ronde. Verspreiden van informatie over het programma DO We stellen alle doelgroepen op de hoogte van de inhoud en de resultaten van het programma. Dit gebeurt via de ZonMw website en -media en met toegesneden communicatiemiddelen, zoals berichtgeving via de eigen (digitale) kanalen van de doelgroepen. Voor de start van het programma organiseren w ij bijeenkomsten met en voor de specifieke DO-contactpersonen bij de UMC s en de implementatiefellow s. Zij spelen binnen hun organisatie een belangrijke rol als intermediair naar de (potentiële) onderzoekers. Daarnaast 9

14 ZonMw- Pl an van Aanpak organiseren w e kort na het publiceren van de call een informatiebijeenkomst voor (potentiële) projectgroepen (onderzoekers en professionals), om de nieuw e criteria toe te lichten en de kans op goede projectvoorstellen te vergroten. Faciliteren van interactie en netw erken doelmatigheid Om te zorgen voor interactie tussen verschillende partijen maken w e gebruik van bestaande (digitale) netw erken en bijeenkomsten. Daarnaast organiseren w e expertbijeenkomsten en programmabrede meetings en stimuleren w aar nodig nieuw e (digitale) netw erken. Bundelen van onderzoeksresultaten rondom thema s en doelgroepen We leveren projectresultaten w aar nodig gebundeld aan beleid en praktijk. Bij de bundeling worden koppelingen gelegd met actuele ontw ikkelingen in de praktijk en beleidsdoelstellingen. Hiermee streven w ij naar vergroting van de impact. Projectgroepbijeenkomsten w orden georganiseerd ten behoeve uitw isseling en interactie met en tussen de onderzoekers, praktijkprofessionals en beleids makers. Verspreiding en implementatie van de onderzoeksresultaten via onderw ijs. Er w ordt afgestemd met het in ontw ikkeling zijnde programma Kw aliteit van Zorg en ZonMw-brede onderw erp onderw ijs. Stimuleren van best practices (richtlijnen, consortia, onderw ijs) door toekenning van een Verspreidings- en Implementatie Impuls (VIMP). Ontw ikkelen en laten toepassen van business cases om implementatie van resultaten te bevorderen. Projecten ondersteunen uit het samenw erkingsverband vanuit het convenant Gepast Gebruik. Aan de hand van concrete problemen rond het gepaste gebruik van bew ezen interventies w orden belemmeringen inzichtelijk gemaakt en w aar mogelijk opgelost. Zorgprofessionals De doelgroep zorgprofessionals (zoals medici, paramedici, verpleegkundigen en verzorgenden) kunnen w e bereiken door aansluiting te zoeken bij de beroepsgroepen en hun wetenschappelijke verenigingen. Zij gebruiken richtlijnen om de kw aliteit van de zorg te verbeteren. Via richtlijnontw ikkeling kunnen onderzoeksresultaten hun w eg vinden naar de praktijk. Het programma DO w il samenw erken met de koepelorganisaties die verantw oordelijk zijn voor de richtlijnen, te w eten OMS, NHG, w etenschappelijke verenigingen en V&VN. Ook het Kw aliteitsinstituut i.o. speelt hierbij een rol. De CI-strategie is gericht op langdurige samenw erkingsrelaties met deze organisaties. Organisaties van patiënten Ook voor patiëntenorganisaties w il het programma DO (gebundelde) relevante projectresultaten aanleveren. Het programma DO w il de koepelorganisaties zoals CG-raad, de NPCF en VSOP betrekken bij de programmering. Beleidspartijen De beleidspartijen die betrokken zijn bij het progra mma DO zijn onder andere CVZ, NZa, DBConderhoud, de RegieRaad, Kw aliteits Instituut i.o. Het programma DO levert (gebundelde) projectresultaten aan, die kunnen bijdragen aan de adviesf unctie en besluitvor ming binnen deze organisaties. Onderzoekers Onderzoekers binnen DO w erken in projectgroepen, w aarin zij samen met de zorgprofessionals/ beleidspartijen kw alitatief goede onderzoeksvoorstellen indienen en uitvoeren. De CI-strategie is gericht op het verkrijgen van onderzoeksvoorstellen die goed passen binnen de doelstellingen van het programma DO, het informeren van de onderzoekers over belangrijke ontw ikkelingen en hen aanmoedigen in een vroeg stadium te beginnen met het implementeren van de resultaten. 10

15 ZonMw- Pl an van Aanpak Opdrachtgever VWS De CI-strategie is gericht op zodanig aanleveren van programma- en projectresultaten en hun mogelijke impact, zodat deze kunnen bijdragen aan de beleidsontw ikkeling van VWS. 4.4 Communicatie- en Implementatieplan In 2012 w ordt het Communicatie- en Implementatieplan (CIP) ontw ikkeld. Dit plan richt zich op de belangrijkste gebruikers van de kennis uit het programma DO. Tijdens dit traject w ordt bovenstaande getoetst en verder uitgew erkt. 11

16 5. Financiën ZonMw- Pl an van Aanpak Voor het programma DO is in totaal een budget van 30,4 miljoen beschikbaar. Het programma DO start in Het budget w ordt verdeeld over de open en gerichte ronde. Conform de afspraak met VWS w ordt ieder jaar de verdeelsleutel tussen open en gerichte ronde bekeken en eventueel aangepast. De verhouding van gelden tussen de open en gerichte ronde is in onderstaande begroting respectievelijk 2/3 : 1/3. In onderstaande drie tabellen vindt u een overzicht van de verplichtingen, liquiditeitsprognose en de bevoorschotting vanuit VWS voor de uitvoering van het programma DO. Tabel 1 Verplichtingen Verplichtingen Totaal Programma Open ronde: Type 1 onderzoek Type 2 onderzoek Type 3 onderzoek Gerichte r onde Communic atie & Implementatie Algemene kosten Commissiekosten Coördinatiekosten Totaal Tabel 2 Liquiditeitsoverzicht Liquiditeitsprognose Totaal Programma Open ronde: Type 1 onderzoek Type 2 onderzoek Type 3 onderzoek Gerichte r onde Communic atie & Implementatie Algemene kosten Commissiekosten Coördinatiekosten Totaal Tabel 3 Bevoorschotting VWS Bevoorschotting Totaal VW S Beschikbaar Liquiditeits prognose ZonMw Verschil

17 6. Organisatie ZonMw- Pl an van Aanpak Het programma kent drie commissies; de commissie Evaluatie van Effecten en Kosten (EEK), de commissie Implementatie (IMP) en de Commissie DoelmatigheidsOnderzoek (CDO). Hieronder w orden de structuur en de rol van de commissies w eergegeven. Bestuur ZonMw Commissie EEK Commissie IMP CDO - Beoordeling onderzoek - Beoordeling onderzoek - Beoordeling type 1 en 2 open ronde type 3 open ronde onderzoek gerichte ronde - Infrastructuur Implementatiefellows - Strategische rol 13

18 Bijlage A Algemene opdrachtbrief VWS aan ZonMw Passage uit opdrachtbrief VWS voor het programma DO : ZonMw- Pl an van Aanpak Doelmatigheidsonderzoek Beleidscontext: Dit jaar w ordt invulling voor het programma DoelmatigheidsOnderzoek voor de periode 2013 tot en met 2015 voorbereid. In overleg met ZonMw is al besproken dat het programma een interactief programma moet w orden waarbij er ruimte is voor zow el het onderzoeksveld als relevante eindgebruikers zoals VWS, CVZ, NZa en het op te richten Kw aliteitsinstituut. Binnen het programma moet gericht aandacht w orden besteed aan: onderzoek naar actuele doelmatigheidsvragen in interactie met relevante eindgebruikers, onderzoek gekoppeld aan pilotprojecten binnen de beleidsregel innovatie van NZa, onderzoek gekoppeld aan interventies die een voorw aardelijke toelating tot het pakket hebben gekregen op voordracht van het CVZ. Ik vraag u om het programmavoorstel op deze manier uit te w erken en met name aandacht te besteden aan hoe ZonMw de programmering, prioritering en budgettering van deze verschillende programmaonderdelen w il gaan organiseren. Zoals besproken verw acht VWS het programmavoorstel in de zomer van Bijstelling beoogde resultaten: n.v.t. Bijstelling planning en financieel: Begin 2012 gaat het programma van start. Hiervoor is in totaal een indicatief budget van 30,4 miljoen beschikbaar ( 1,8 miljoen in 2013, 6,9 miljoen in 2014, 10,85 miljoen in 2015 en 10,85 miljoen in 2016). 14

19 ZonMw- Pl an van Aanpak Bijlage B Brief VWS Goedkeuring programma DO

20 16 ZonMw- Pl an van Aanpak

21 17 ZonMw- Pl an van Aanpak

22 18 ZonMw- Pl an van Aanpak

23 ZonMw- Pl an van Aanpak Bijlage C Overzicht externe samenwerkingsverbanden en partijen Externe samenwerkingsverbanden Actieprogramma Zorgvernieuw ing Het Actieprogramma Zorgvernieuw ing wordt gedragen door VWS, CVZ, NZa en ZonMw gezamenlijk. Hoofddoelen van het Actieprogramma zijn: Stroomlijnen van het zorgvernieuw ingsproces en de toegang tot reguliere zorg, zodat goede, veelbelovende zorgvernieuw ingen tijdig beschikbaar komen; Versnellen van verspreiding en opschaling van zorgvernieuw ingen die leiden tot verbeteren kw aliteit, arbeidsbesparing en doelmatigheid. Hierbij is tevens aandacht vereist voor de uitstroom van oude of obsolete zorgproducten of diensten. Een van de acties in dit kader is het inrichten en beheer van één centraal aanspreek- en informatiepunt voor zorgvernieuw ers. Hiertoe is een nieuw e website tot stand gebracht waarin de bestaande w ebsites en activiteiten van de ZorgInnovatieWijzer (ZIW) en van het ZorgInnovatieplatform (ZIP) zijn ondergebracht: De andere acties, formeel ondergebracht in een drietal w erkgroepen betreffen het stroomlijnen van publieke onderzoeks- en experimenteergelden en procedures voor toegang van bew ezen innovaties naar de reguliere zorg en bekostiging, en het organiseren van voorw aardelijke toegang tot verzekerde zorg van veelbelovende innovaties. Gepast Gebruik In het Convenant Gepast Gebruik beschrijven de deelnemende organisaties ( CVZ, DBC-O, KNMG, NPCF, NZa, Regieraad, VWS, ZN en ZonMw ) dat het bevorderen van gepast gebruik vraagt om een gezamenlijke en gerichte aanpak. De organisaties achter het convenant zijn ervan overtuigd dat de kw aliteit en doelmatigheid van de gezondheidszorg gebaat zijn bij een gemeenschappelijke aanpak. Daarom hebben zij gezamenlijk voorbeelden van ongepast gebruik in beeld gebracht én geanalyseerd w at er voor nodig is om tot gepast gebruik van zorg te komen. Door vroegtijdige acties op het gebied van verzekering, financiering, toezicht, richtlijnen, onderzoek en informatievoorziening af te stemmen, verw achten zij de komende tijd goede resultaten te boeken. Sinds september 2010 spreken CVZ, DBC-O, KNMG, NPCF, NZa, Regieraad, VWS, ZN en ZonMw met elkaar in rondetafelgesprekken over gepast gebruik. Het doel van deze bespreking is gezamenlijk gepast gebruik van zorg te bevorderen om zodoende te voorkomen dat de inhoud en omvang van de Zvw en de AWBZ verkleind moeten w orden om de kosten van de sociaal verzekerde zorg in de hand te houden. De gesprekken zijn gestart vanuit het besef dat partijen allemaal afzonderlijk invloed hebben op bepaalde onderdelen van gepast gebruik, maar nog onvoldoende met elkaar samenw erken. Externe partijen: CVZ Het College voor Zorgverzekeringen (CVZ) heeft de publieke taak van pakketbeheerder voor de Zvw en de AWBZ. Leidend principe daarbij is dat dit pakket een verantw oord pakket moet zijn: een pakket voor nu en in de toekomst w aarin kw aliteit, toegankelijkheid en betaalbaarheid in balans zijn en w aarvoor maatschappelijk draagvlak bestaat. Het CVZ adviseert de minister van VWS over de inhoud van het basispakket. Zorgvernieuw ingen kunnen in aanmerking komen voor vergoeding uit het verzekeringspakket. Door het veelal open karakter van het verzekerde pakket gaan veel innovaties ongezien het pakket in. Kostenverhogende zorgvernieuw ingen w orden vaak expliciet door het CVZ beoordeeld. 19

24 ZonMw- Pl an van Aanpak DBC-O DBC-Onderhoud is het expertise- en servicecentrum op het terrein van de DBC-systematiek. DBC-Onderhoud is de onafhankelijke partij die deze kw aliteitsinformatie verzamelt, valideert, beheert en beschikbaar stelt. Daarnaast is DBC-Onderhoud verantw oordelijk voor het ontw erpen, bouw en en onderhouden van een passend financieringssysteem voor de curatieve zorg. De Diagnose Behandeling Combinatie (DBC) is in Nederland ingevoerd om transparantie in de zorg te stimuleren. Daarvoor w illen w e weten w elke zorg door w ie wordt uitgevoerd, w at het resultaat is van deze zorg en w at de kosten zijn. Met informatie uit de DBC-systematiek kunnen zorgaanbieders, zorgverzekeraars en de overheid sturen op het realiseren van goede, veilige en betaalbare zorg voor alle patiënten. Kw aliteitsinstituut i/o Met het Kw aliteitsinstituut voor de zorg w il het kabinet een forse impuls geven aan de kw aliteitsverbetering van de gezondheidszorg in Nederland. De organisatie w ordt geïntegreerd in het CVZ. Het Kw aliteitsinstituut start in 2013 en w ordt zo praktisch mogelijk opgezet, w aarbij ook van belang is bureaucratie tegen te gaan. Het Kw aliteitsinstituut voor de zorg bundelt daarom de expertise van bestaande organisaties die zich bezighouden met de kw aliteit in de zorg. Alle medew erkers in de zorg, van specialist tot verpleegkundige, van verpleegkundig specialist tot verzorgende, w orden hierbij betrokken. Het instituut heeft naast kw aliteitsverbetering ook als doel de kw aliteit van de zorg inzichtelijk te maken voor patiënten, professionals in de zorg, de Inspectie voor de Gezondheidszorg en verzekeraars. NFU De Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU) is een samenw erkingsverband van de acht Universitair Medische Centra (UMC's) in Nederland. De NFU heeft als algemene doelstelling het behartigen van de gezamenlijke belangen van de UMC's. Aangesloten bij de NFU zijn het Academisch Medisch Centrum (AMC) en het VU Medisch Centrum, beide te Amsterdam, het Eras mus MC te Rotterdam, het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC), het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG), het Universitair Medisch Centrum Utrecht, het UMC St Radboud te Nijmegen en het Academisch Ziekenhuis Maastricht. NHG Het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG) is de w etenschappelijke vereniging van huisartsen. Belangrijke doelstelling is de bevordering en ondersteuning van een wetenschappelijk verantw oorde beroepsuitoefening door de huisarts. Het NHG levert een belangrijke bijdrage aan de professionalisering van de beroepsgroep door w etenschap te vertalen naar de huisartsenpraktijk.de missie van het NHG luidt: "Het NHG is de wetenschappelijke vereniging van huisartsen, die als doel heeft een w etenschappelijk gefundeerde uitoefening van de huisartsgeneeskunde in de praktijk te bevorderen." Dat doen wij onder andere door het ontw ikkelen van richtlijnen en het opzetten en aanbieden van nascholing. Daarnaast biedt de NHG-Praktijkaccreditering de mogelijkheid de huisartsenpraktijk te laten accrediteren. Dit keurmerk laat zien dat in de praktijk systematisch en continu w ordt gew erkt aan kw aliteitsverbetering. NPCF De Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie (NPCF) is een federatie van patiënten- en consumentenorganisaties die zich sterk maken voor alle mensen die zorg nodig hebben, nu of in de toekomst. De NPCF is een samenw erkingsverband van (koepels van) patiënten- en consumentenorganisaties die zich sterk maken voor alle mensen die zorg nodig hebben, nu of in de toekomst. Deze lidorganisaties zijn actief op de volgende w erkterreinen: mensen met een lichamelijke beperking, verstandelijk gehandicapten, psychiatrie, verpleging en verzorging en curatieve zorg (ziekenhuiszorg, huisartsenzorg). 20

25 ZonMw- Pl an van Aanpak NZa De Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) w erkt vanuit het w ettelijke kader van de Wet Marktordening Gezondheidszorg (Wmg). Het doel van de NZa is effectieve en efficiënte zorgverlening w aarin de publieke belangen kw aliteit, betaalbaarheid en toegankelijkheid gew aarborgd zijn. Nieuw e producten en diensten hebben in beginsel een prestatiebeschrijving van de NZa nodig om toegelaten te w orden tot de zorgmarkt. Daarnaast kan de NZa binnen de Wmg experimenten met nieuw e zorg faciliteren. Op dit moment lopen de meeste experimenten binnen de beleidsregel Innovatie ten behoeve van nieuw e zorgprestaties. Het w erkterrein van de NZa is afgebakend door middel van de definitie van zorg in de Wmg. Hiermee w ordt aangegeven dat de Wmg van toepassing is op zorg in de zin van de Zvw en AWBZ en tevens op alle handelingen op het gebied van de gezondheidszorg als bedoeld in de Wet BIG door BIG-geregistreerde zorgaanbieders of personen. Kortom, zow el de verplicht verzekerde zorg als de zorg die tot het aanvullend pakket behoren te vallen onder de Wmg. In de Wmg zijn enkele vormen van zorg uitgezonderd van de bepalingen over tarief en prestatieregulering. OMS De Orde van Medisch Specialisten (OMS) is de beroepsvereniging voor en door medisch specialisten. De OMS is de belangenbehartiger van medisch specialisten in het vrij beroep, medisch specialisten met een dienstverband en universitair medisch specialisten. OMS voelt zich verantwoordelijk voor de kw aliteit van de zorg die door de medisch specialisten w ordt geleverd en speelt een belangrijke initiërende, coördinerende en stimulerende rol in processen ter verbetering van de kw aliteit van de medisch-specialistische zorg. V&VN De vereniging van verpleegkundigen en verzorgenden (V&VN), die zich inzet voor excellente zorgverlening, beroepsinhoudelijke belangenbehartiging van beroepsbeoefenaren en verankering van de stem van de beroepsbeoefenaren op alle niveaus in de zorg. VWS Het ministerie van Volksgezondheid Welzijn en Sport (VWS) is systeemverantw oordelijk. Verschillende w et- en regelgeving speelt een rol bij zorgvernieuw ing. Hoew el in beginsel alle zorgwetten ook van toepassing zijn voor zorgvernieuw ingen, zijn voor de regulering van zorgvernieuw ingen met name Zvw, AWBZ, Wmg, WBMV, Wog en Wet op de medische hulpmiddelen van invloed. VWS kan hiermee sturen op de bekostiging van zorg, registratie van medische hulpmiddelen en geneesmiddelen, de toelating tot het verzekerde pakket en het experimenteerbeleid. Naast een systeemverantw oordelijkheid kan VWS ook vanuit het perspectief van de beleidsagenda w enselijke zorgvernieuw ingen stimuleren. Dit kan bijvoorbeeld door subsidiegelden beschikbaar te stellen voor onderzoek, ontw ikkeling en/of implementatie. 21

26 ZonMw stimuleert gezondheidsonderzoek en zorginnovatie Laan van Nieuw Oost-Indië CE Den Haag Postbus AE Den Haag Telefoon Fax /02/2012/5