onder redactie van Pith Schure ISBN/EAN: La Licorne, Boxtel, NL 5281 CM 32-13

Transcriptie

1 1

2 TTwweeeeddee ddr ruukk,,, ookkt ttoobbeer r BOKHOVEN op de KAART Bundel verhalen van Agnes van den Brink, Anneke Branten-van den Broek, Annette Jehoel-van der Lee, Arthur & Jeanne Borgsteyn, Ben Hanff en Kitty Hanff, Ben Zenhorst & Janet van Eggelen, Bert Pauli, Daan & Zus Graafmans, Dina van der Leeden, Familie Mommersteeg-van Cromvoirt, Frans & Marleen van de Water-de Bekker, Frans & Mieke Glaudemans-Houterman, Gerard van Kessel, Gert & Ans Keurhorst-van Nes, Gonnie Brekelmans, Han von den Hoff & Hettie Cremers, Henriette van Maaren, Jacques Wollersheim & Maaike Dautzenberg, Jan en Corrie van Zon-de Vaan, Jan Paijmans; Jo & Riet Goesten, Johan & Monique van Eggelen-Abels, Jos en Heleen Hendrikx-Klunder, Kees & José van Eggelen-de Jong, Lambert Vugts, Marcel Bosch, Marcel & Marianne Rommens-van de Water, Melan Weber, Mr H J P Jansen, Paul Kooijman, Skag Peters, Peer van Rooij & Maria van Oosterhout, Pith, Mieke & Lucien Schure, Tineke Buijs-Pijnenburg, Wim & Jose van de Berk-van Zon met medewerking van Christel van Lierop, Henriette Schoenaker, Johanna Petronella van Gendt, Stichting Heerlijkheid Bokhoven, Tini van der Leeden-van den Oever; 't Pareltje ISBN/EAN: La Licorne, Boxtel, NL 5281 CM onder redactie van Pith Schure 2 3

3 Inhoudsopgave Voorwoord 6 Hoofdstuk 1. Inleiding 9 Hoofdstuk 2. De Westkant 13 Boerderij Vughts Boerderij Brekelmans Boerderij Hanff Hoofdstuk 3. De Ruilverkaveling 25 Introductie Rol van het Notariaat Boerderij Goesten Baron van der Aa en Baronnesse van Egmond Boerderij Jehoel Hoofdstuk 4. Bokhovense Maasdijk & Snoeckepad 37 Bokhovense Maasdijk 15 Het Veerhuis Bokhovense Maasdijk 8 Bokhovense Maasdijk 6 Bokhovense Maasdijk 4 & Snoeckepad Bokhovense Maasdijk 2 & Snoeckepad Hoofdstuk 5. Driekoningenplein 59 Introductie Driekoningenplein 1 Anneke vertelt Camping t Haventje 4 Driekoningenplein 4, voorheen B21 Terug in de geschiedenis Hoofdstuk 6. Rond de Kastanjeboom 73 Introductie Kerk van Sint Antonius Abt Hoeve Branten Het Kasteel La Licorne Het Regthuys Driekoningenplein 9 Hoofdstuk 7. Graaf Engelbert & Gravin Helena 89 Introductie 'Het Armenhuis' en de armen Het Marionettentheater Graaf Engelbertstraat 9 Graaf Engelbertstraat 10 Gravin Helenastraat 3A Gravin Helenastraat 5 Gravin Helenastraat Hoofdstuk 8. Oppershof & Groensteeg 119 Groensteeg , Bokhoven, 50 jaar vrij! Anneke vertelt De Noodkerk Oppershof 1 Oppershof 2 Oppershof 5 Hoofdstuk 9. Sint Cornelius 133 Hoofdstuk 10. Op School 135 Hoofdstuk 11. Na School 145 Hoe te bestellen 153 5

4 Wethouder Bert Pauli Voorwoord Toen 's-hertogenbosch de gemeente Engelen annexeerde, kreeg het Bokhoven erbij. Het was 1971, het jaar waarin de Stad druk in de weer was met het verwezenlijken van haar zakelijke ambities, terwijl ook cultuur en historie aan belangstelling wonnen. Bokhoven was zijdelings in beeld en nam haar eigen tijd om op te bloeien. Landerijen floreerden, tuinen werden verfraaid, huizen verbeterd en monumenten verzorgd met als resultaat een dorp waar het prettig toeven is, zowel voor zijn bewoners als voor het groeiend aantal bezoekers. Anno 2009 mogen we constateren dat de stad trots is op Bokhoven, op het vele dat er is te bewonderen en op de eigenheid waarmee het kleur geeft aan het geheel. En uitgerekend vanuit deze kleinste kern van onze gemeente met zijn 7 straten, 100 huizen en 300 inwoners is voor Open Monumentendag 2009 een bijzonder initiatief genomen. Aanhakend op het centrale thema van deze dag is een boekwerk samengesteld met de eigenwijze titel 'Bokhoven op de Kaart'. In deze rijk geïllustreerde uitgave vertellen Bokhovenaren over zichzelf en hun huis, hun voorouders met hun land en bijbehorend wel en wee. De openhartigheid van de verhalen biedt een inkijk in de bijzonderheden van dit dorp en maakt het lezen tot een genoegen. Een bezoek aan Bokhoven op Open Monumentendag of op welke dag ook is een aanrader voor degenen met belangstelling voor haar monumentale kerk, kasteelrestanten, huizen en hoeven. De vredige eenvoud van dit dorp aan de Maas geeft de rust waar menigeen naar op zoek is in het jachtige leven van alledag. Bert Pauli, Wethouder van onder meer Bouwhistorie, Archeologie en Monumenten 6 7

5 Hoofdstuk 1. Inleiding "Ik kom uit Bokhoven." "Bokhoven? Waar ligt dat?" Zó kan een gesprek beginnen tussen een van Bokhoven en een buitenlander van welke afkomst ook. 'Buitenlander?' Ja inderdaad, want zo noemen we hier iedereen die er niet woont. En met zeker recht, want knappe koppen hebben uitgezocht dat Bokhoven over sterke papieren beschikt van een Grafelijke Heerlijkheid die rechtstreeks onder de Prins-Bisschop van Luik viel, zijn eigen rechtspraak had en niets met de omringende landen te maken had. Zo! Nu weten we wel, dat ondertussen de geschiedenis zijn beloop heeft gehad en stellen dan ook de integratie van de import bij ons op prijs, mits ze ons verleden respecteren. En het moet gezegd, dat de velen die hier zijn komen wonen, onze normen en waarden in acht nemen. We zijn er dan ook trots op dat iedereen hier zich een Bokhovenaar voelt. Neem Gerard. Gerard de Melkboer zeiden ze vroeger, maar deze Gerard rijdt al 40 jaar met een breed assortiment 4 keer per week in een steeds luxere wagen zijn rondjes door het dorp. Reden om deze vertrouwde bekende op zaterdag, 18 juli 2009 een vraag te stellen. "Zeg Gerard, met karnaval noemen ze het hier zeuve stroate durp. Hedde gij daor wel us vaan geheurd?" "Nou, da kumt umdat'er zeuve stroate zijn!" "Oh ja, welke stroate zijnt?" "Ge het de Maasdijk, Driekoningenplein, Gravin Helenastraat, Graaf Engelbertstraat, Oppershof, Sint Corneliusweg, Groensteeg. Dat zijn der zeuve!" "En het Zwarte Pad en het Snoeckepad dan?" 8 9

6 "Da zijn gin stroate!". "En de Baron van der Aa- en Gravin van Egmondweg?" "Die zijn vaan loater datum, die telle nie mee!" "Oh, nou bedankt dan moar. Veinde ut goed as ik dat allemoal in ut buukske over Bokhove zet?" "Ge doet moar. Da moakt mij niks uit." "Witte dat ge dan misschien beruumd wordt?" "Da sal wel; eindelijk de deurbroak!" opgeworpen zandruggen vormden de basis voor de ophoging met dijken. Om waterstaatkundige redenen heeft men die aanvankelijk -gezien vanuit het Oostendoorgetrokken tot voorbij kasteel en kerk. Deze Maasdijk bood lange tijd een min of meer veilig lint voor bebouwing en bewoning, maar vanaf het midden van de 20 ste eeuw kan men overal veilig wonen. Physisch-Geografische opbouw De opbouw van Bokhoven wordt bepaald door zijn ligging aan de Maas. Toen er nog geen dijken waren trad de Maas regelmatig buiten zijn oevers en overstroomde het aanliggende land. Het door de rivier meegevoerde materiaal kwam daar tot rust en bezonk. Eerst langs de oevers het zand, en verderop de fijnere deeltjes. De 10 11

7 Hoofdstuk 2. De Westkant De waterkering aan deze zijde van het dorp was lange tijd niet meer dan een zomerkade. Daardoor is de bebouwing hier later tot stand gekomen dan langs de oude Maasdijk. Hieronder volgt de beschrijving van een drietal markante vestigingen. Boerderij Vughts Mijn Opa was de eerste Vugts die zich in Bokhoven vestigde. Deze Lambert kwam uit Haarsteeg en bouwde een boerderij op het perceel, dat tegenwoordig bekend staat als de boerderij van Brekelmans. Die lag een flink eind buiten de dorpkern.*) In die tijd trad de Maas nog regelmatig buiten zijn oevers en overstroomde de Maaspolders; helemaal vanaf Beers tot Bokhoven toe. Dat gegeven had door de eeuwen heen de mensen genoodzaakt zich te vestigen op zandruggen en langs dijken, of op terpen. En dat laatste is precies wat Opa deed. Als je goed kijkt kun je nu nog zien dat de boerderij op een bultje ligt. Dat is het restant van die eerdere terp. Waarschijnlijk was die in het verleden hoger en is ze in de loop der tijden wat afgevlakt. Als gevolg van de latere 'watervrijmaking' kon er overal in de polders worden gebouwd. Lambert Vugts (*17 sep1875, +9 mei 1944) bouwde de boerderij in het jaar 1909 toen hij trouwde met Antonetta Branten (*11 mei 1884, +10 okt 1962). Ook Antonetta kwam uit Haarsteeg. Hun bedrijf was een gemengd bedrijf en voor die tijd groot van omvang. Het echtpaar kreeg zeven kinderen, namelijk: - Antonius M.C. (Antoon), 13 feb 1910, beroep boer - Michiel J.C. (Giel), 23 feb 1911, beroep priester - Johannes P.C. (Jo), 30 mrt 1912, beroep boer 12 13

8 - Lucia M.C. (Luus), 31 mrt 1913, beroep zuster - Johanna C.C. (Anna), 26 mei 1914, beroep boerin. - André G.C. (André), 29 sep 1922, beroep priester - Getruda A.C. (Truus), 30 jan 1927, beroep lerares In 1938 bouwde de oudste zoon Antoon, een boerderij op de Heuvel en trouwde op 11 mei 1938 met Cato van Beijnen uit Haarsteeg. Zij kregen drie kinderen, Corry (*4 jul 1943), Lambert (*21 apr 1946) en Toon (*10 mei 1949, +1 aug 1978). Jo trouwde op 4 juli 1944 met Mien Brekelmans en bouwde een boerderij op de plaats waar nu de huidige boerderij van Giel Vugts staat. Anna trouwde op dezelfde dag met Frans Brekelmans. Het paar betrok de boerderij van Opa en Oma (Opa Lambert was drie maanden eerder gestorven). Voor hun boerderij staat het bekende kapelleke dat van vóór de oorlog is, en dat jaren heeft gediend als bidplaats voor de Corneliusprocessie in de Septembermaand. Alle drie de boerderijen, die van Antoon, Jo en Anna zijn in de oorlog kapot geschoten. Nederland moest na de oorlog weer opgebouwd worden, en er werd met hulp van de Amerikanen alles aan gedaan om de agrarische sector bij te staan. In 1946 kregen alle drie de bedrijven van de familie Vugts de beschikking over een noodboerderij met rieten kap. Op het perceel waar tegenwoordig de familie van den Oord woont, is deze voorziening voor het nageslacht bewaard gebleven. In 1953 werden naast de tijdelijke noodboerderijen permanente 'wederopbouw' boerderijen gebouwd. Die van Vugts staan er heden ten dage nog alledrie, zij het 14 dat twee ervan in andere handen zijn overgegaan, namelijk zoals gezegd die van Opa naar de familie Brekelmans en die van Pa naar de familie Van den Oord. De boerderij van Frans Brekelmans en Anna Vugts is later verbouwd tot een dubbele woning voor Harrie Brekelmans en de familie Mommersteeg. De oorspronkelijke boerderij van Jo wordt bewoond door diens zoon Giel en zijn vrouw Mien. Zij drijven samen met zoon Joost een van de laatste melkveebedrijven die Bokhoven rijk is. Het is een modern agrarisch bedrijf dat voor de toekomst tot de blijvers mag worden gerekend. Zelf ben ik de zoon van Antoon en Cato, die mij hebben vernoemd naar mijn Opa Lambert, zoals het gebruikelijk was bij ons. In 1972 heb ik samen met mijn vrouw Marianne van Sonsbeek uit Empel tegenover de boerderij van mijn ouders de huidige woning met bedrijfsruimte gebouwd 15

9 op land van mijn ouders, genaamd de Varkensgemeent Op 22 september 1972 zijn wij getrouwd en kregen twee kinderen, Wendy en Angélique. We wonen er nog steeds. Het huis is gelegen op de hoek van de Gravin Helenastraat en de Baronesse van Egmondweg. De laatste was vóór de ruilverkaveling in de zestiger jaren van de vorige eeuw nog onverhard, en heette toen Broeksteeg. Deze gaf toegang tot een groot gedeelte van de Bokhovense landerijen en geeft heden ten dage tevens verbinding met Engelen, Vlijmen en s- Hertogenbosch. In 1995 hebben wij een stal bijgebouwd, omdat Pa en Ma uit de boerderij vertrokken naar het verzorgingstehuis en de boerderij verkochten aan particulieren, zodat ik er niet meer terecht kon met mijn vee. Ik werk nu 38 jaar als adviseur voor veevoerbedrijven en houd als hobby een dertigtal dikbillen van het ras Belgische-Wit-Blauwen. Maar de tijd staat niet stil. Onze dochter Wendy heeft gebouwd naast mijn ouderlijk huis en is in 2000 getrouwd met Antoon van Berkel. Hun eerste kind heet Chymène en de tweede Levi. Toeval of niet, maar de Lévis is ook de naam van het laatste adellijke geslacht dat een nauwe band had met de 'Heerlijkheid Bokhoven'. En zo komen verleden en toekomst iedere keer weer bij elkaar. Een mooi moment om dit verhaal af te sluiten. Lambert Vugts *) Noot: Volgens de OAT (Oorspronkelijke Aanwijzende Tafels) van het Kadaster was het perceel in 1822 eigendom van landbouwer Hermanus Verkampen, die er een huis op had staan. Boerderij Brekelmans Lambert Vugts maakt in zijn verhaal over de komst van zijn familie naar Bokhoven melding van het overstromingsgevaar in vroeger tijden. Zelf heeft hij daar niet veel van ondervonden, maar de generaties vóór hem des te meer

10 Zo herinnerde zijn tante Anna, geboren op 26 mei 1914, zich de overstroming in 1920 nog heel goed. Aan de hand van een artikel in 'Het Gewest' van 18 december 1980 en andere bronnen kan haar ervaring als volgt worden samengevat. Anna heeft heel haar leven gewoond op de boerderij die vader Lambert Vugts op een terp buiten het dorp had gebouwd. Van den beginne had het water in wintertijd regelmatig rondom de boerderij gestaan. Dat had de familie op de koop toe genomen, maar het werd penibel als ook de terp werd overstroomd door het wassende water. Een dergelijke situatie noopte tot evacuatie van gezin en levende have. Dat laatste zou met het gereedkomen van de Bergsche Maas van Hedikhuizen naar Sint Geertruidenberg in 1904, en het afsluiten van de Maasarm die loosde op de Waal tot het verleden gaan behoren. Heus niet, want al in 1920 maakte de zesjarige Anna mee dat het water de keuken binnenkwam en de kachel net niet doofde, omdat die op plavuizen was gezet. In 1926 tegen Kerstmis dreigde het weer. Lambert liep dagelijks naar de sluis bij Engelen om zich op de hoogte te stellen van de verwachtingen. Immers de sluiswachters kregen van hogerhand te horen hoe het ervoor stond. Rond Kerstmis was het weer zover, en moest het vee elders in veiligheid worden gebracht. Ook de kleine kinderen werden bij familie en kennissen ondergebracht. Dat was nodig omdat het water dit keer tot de asla van de kachel reikte. De grotere kinderen bleven met de ouders achter op de boerderij, waar ze op de bovenverdieping gingen wonen, omdat het beneden onbewoonbaar was geworden. Anna wist ook haarfijn uit te leggen waar de overstromingen vandaan kwamen en wat ertegen werd gedaan. Iedereen weet van het stijgende water in de rivieren tijdens de winter en in het voorjaar. Bokhoven werd niet alleen belaagd door de Maas, maar ook door de Waal. In het verleden stroomde de Maas daar namelijk op uit. Als het niveau in de Waal steeg, kregen wij dus water van die kant te verwerken, en stagneerde de afvoer van de Maas. Vanaf de tiende eeuw zijn onze voorouders bezig geweest stad en land te beschermen tegen overstroming door de aanleg van dijken. Bochtafsnijding van de meanders hielpen het water sneller naar beneden te sluizen. Tegelijkertijd werden voorzieningen getroffen om dijkdoorbraak bij zeer hoog water te voorkomen. Daartoe diende de overlaat die ervoor zorgde dat hoogwater over een verlaagd dijkvak de polder in kon komen. De Beerse overlaat is één daarvan die tot 1942 de Maaspolders van Cuijk tot Bokhoven onder water placht te zetten. Dichter bij huis bleef de Bokhovense overlaat tot 1965 functioneren. Nu is dat allemaal verleden tijd, maar de tijd staat niet stil. In kringen van waterbeheer wordt gedacht over het scheppen van ruimte voor water en natuur wat -met behoud van waardevolle zaken- aanleiding kan geven oude situaties te herstellen. Het is aan ons nageslacht om de nodige besluiten te nemen en zij zal de resultaten te zien krijgen, zoals Anna haar tijd wist te doorzien en op waarde wist te schatten. Gonnie Brekelmans 18 19

11 had meer oog voor Sjaan van Eggelen (*1917), waarmee hij verkering kreeg. Boerderij Hanff Het was nog voor de oorlog dat ons vader (*1913) naar Bokhoven kwam. Hij vond hier werk op de terpboerderij aan het eind van de Sint Corneliusweg. Dat bedrijf behoorde indertijd nog toe aan de familie Vugts om pas later over te gaan naar de familie Brekelmans. Pa was bevriend met Toon en Janus van Eggelen. De boerderij van Van Eggelen stond aan het eind van het Bleekveld. Daar vandaan had je een geweldig uitzicht naar beide kanten over de Maas, maar Bernard Hanff De Hoeve van Eggelen is tijdens de nadagen van de oorlog in brand geschoten toen Bokhovense gezinnen het dorp ontvluchtten. Bernard was in de kost bij zijn werkgever, maar op een gegeven ogenblik trok hij in bij de familie van Eggelen. In die tijd gaf dat allerlei praat in het dorp, en het duurde dan ook niet lang of Pastoor Versteeg kreeg er lucht van dat ene jongeman onder één dak sliep met zijn verkering. Hier moest worden ingegrepen en binnen de kortste keren sliep Bernard weer bij Vugts. Dat stemde de man tot nadenken over zijn toekomst, hún toekomst. Van zijn loon konden ze nooit of te nimmer trouwen en een gezin stichten. Dus moest er 20 21

12 bijverdienste komen. Bernard was een slimme vent die een plannetje bedacht om zijn inkomsten op te vijzelen. Het geval wilde dat de schippers op de Maas het ook niet breed hadden en probeerden bij te snabbelen met de verkoop van restanten van hun vracht, bijvoorbeeld kolen. Een mutje hier en een mutje daar hielpen dan al gauw! Dat sloot dus perfect aan op Bernard's ideeën, maar omdat de oorlog inmiddels was uitgebroken waren er regeltjes die dat verboden. Om daar tussendoor te varen hadden de schippers deze handel naar de nacht verplaatst. Zo kon het gebeuren dat 's nachts het geratel van een ketting tot in de huizen doordrong. Dan wist je dat een schip voor anker ging. Bernard spoedde zich dan naar een van de boten die aan het Bleekveld in het water dobberden. Daar trof hij Toon van Eggelen die op hetzelfde geluid had gereageerd. Samen roeiden ze dan naar het midden van de Maas waar de schipper voor anker lag. In die tijd kende men elkaar en kwam de handel vlot tot stand. De boot werd zo vol geladen dat het water bijna tot de rand kwam. En al konden ze niet zwemmen, beide mannen waren bedreven met het roeien, en kwamen elke keer weer veilig aan land. Dat leverde goede en eerlijke verdienste. Over kolen gesproken, is de familie Hanff graag bereid te vertellen hoe het 'Zwarte Pad' aan zijn naam is gekomen. Dat zit zo: ongeveer in dezelfde tijd was Bokhovenaar Piet van de Broek voerman op een wagen van een handelsonderneming aan de Zuid-Willemsvaart in 's-hertogenbosch. Dat bedrijf Rouppe van de Voort had een contract met de gasfabriek. Piet mocht het gruis dat resteerde van de kolenverbranding gratis meenemen naar huis, en verzorgde daarmee onder andere het onderhoud van het kerkpad waarop door de aanliggende eigenaren recht van overpad was verleend. Dit 'Zwarte Pad' dankt zijn naam aan het stof van het kolengruis dat opwaaide als men er overheen liep. In 1942 kwam het huis van ene Jantje Bourbon aan de Oppershof te koop. Het huis lag met een kavel ertussen langs het Zwarte Pad en stond ongeveer op de plaats van de dubbelwoning Oppershof 6 en 7. De aankoop stelde het paar in staat om nog in mei van datzelfde jaar te trouwen. Uit het huwelijk werden zeven jongens en vijf meisjes geboren. Pa huurde, en kocht later land voor zijn eigen bedrijf. In 1964 maakte hij gebruik van de saneringsregeling in het kader van de ruilverkaveling. Verschillende van de kinderen hebben gebouwd op de kavel van het voormalige bedrijf aan de Oppershof en de Gravin Helenastraat. Ben en Kitty Hanff 22 23

13 Hoofdstuk 3. De Ruilverkaveling Inleiding Bokhoven maakt deel uit van het gebied waarin gedurende de zestiger en zeventiger jaren van de vorige eeuw de Ruilverkaveling Heusden-Vlijmen werd uitgevoerd. Dit ruilverkavelingsblok ligt bezuiden de Maas, tussen de plaatsen 's-hertogenbosch en Waalwijk. De vorm is min of meer rechthoekig en het gebied beslaat bijna ha. De rivierkleigebieden in het noorden liggen even boven NAP, terwijl de zandgronden in het zuiden enkele meters boven NAP uitreiken. De waterstaatkundige toestand was van dien aard, dat er in het kleigebied over grote oppervlakten wateroverlast optrad, terwijl de meeste zandgronden droogtegevoelig waren. Het gebied was belegd met talrijke waterschappen en dito waterafvoernetwerken. In de nieuwe situatie zijn deze vereenvoudigd tot één systeem met twee gemalen. Vanuit het Drongelens Kanaal in het zuiden wordt water ingelaten ten behoeve van de droogtegevoelige gronden. Met uitzondering van de Maaspolders liggen de boerderijen veelal in lintvormige dorpskernen. Over het geheel genomen vallen twee langgerekte agglomeraties met bebouwing op, die evenwijdig aan elkaar oost-west lopen. De talrijke lange, smalle kavels stonden loodrecht daarop en werden van elkaar gescheiden door houtwallen en sloten. De negatieve factoren droegen bij aan povere opbrengsten. De boerderijen waren bescheiden van omvang, de meeste niet meer dan 7 ha, verspreid over een groot aantal kavels dat ver van de bedrijfsgebouwen lag, slecht 24 25

14 bereikbaar via onverharde wegen die gevoelig waren voor moddervorming. Een aantal nieuwe wegen is aangelegd. Mede daardoor konden in ruilverkavelingsverband de kavels worden hergroepeerd en vergroot. Dit maakte de weg vrij om het ontstane teveel aan tussenliggende sloten en houtwallen op te ruimen. Door de zogenaamde watervrijmaking*) van de polders kon op grote schaal boerderijenverplaatsing worden georganiseerd. Daardoor en door middel van ruilen kon de afstand van boerderij tot kavel aanzienlijk worden bekort. Op hetzelfde moment werd uitplaatsing van bedrijven naar andere gebieden, zoals de IJsselmeerpolders gestimuleerd. Veel kleinere bedrijven maakten dankbaar gebruik van de zogenaamde 'saneringsregeling' die bedrijfsbeëindiging faciliteerde. Ook de trend van 'gemengd' naar 'gespecialiseerd', zoals het op grote schaal bevorderen van de (glas)tuinbouw, en in een enkel geval van de intensieve veehouderij hielpen grond vrij komen. In dit geheel konden bedrijven worden vergroot en ingericht met goed ontwaterde/waterontvangende kavels van formaat op de kortst mogelijke afstand van de bedrijfsgebouwen en ontsloten met begaanbare wegen. Kortom de bedrijfsvoering werd vergemakkelijkt ten behoeve van gedurige bedrijfsontwikkeling. De totale kosten van de ruilverkaveling werden geraamd op 30 mi1joen gulden, waarvan 70% in aanmerking kwam voor Rijkssubsidie. De ruilverkaveling mag voor Bokhoven als een zegen worden beschouwd, alhoewel een enkeling er anders over kan denken. De verbeterde ontsluiting en 26 rechtszekerheid zijn voor een ieder merkbaar. Verschillende agrarische bedrijven hebben voordeel gehad van de saneringsregeling, terwijl andere konden genieten van de voordelen van bedrijfsvergroting, en verbeterde verkaveling, ontsluiting en ontwatering. En..., na de ruilverkaveling stond men niet stil en volgde Streekverbetering'. Dit hoofdstuk brengt dit alles in herinnering. Voorzover het gaat om de oude rechten die kwamen te vervallen en de nieuwe die werden gevestigd is emeritus notaris Mr Jansen bereid gevonden verslag te doen. Verder wordt de ervaring verteld van een tweetal bedrijven dat zich van elders hier kwam vestigen. Rol van het Notariaat Iets vertellen over de ruilverkaveling Heusden- Vlijmen, waaronder Bokhoven viel, is voor mij -als oud-notaris van Vlijmen- niet eenvoudig, omdat ik pas in 1980, 27

15 nadat die verkaveling tot standgekomen was, in Vlijmen ben benoemd. Degene, die er alles van wist en ook de last van de juridische effectuering aan den lijve heeft ondervonden was mijn hooggewaardeerde notarieel medewerker Gerard van der Vaart, die inmiddels is overleden. Hem heb ik vaak horen spreken over de ingewikkelde juridische processen van zo'n immens karwei. In eerste instantie werd bij de ruilverkaveling een verbetering van de agrarische structuur in het blok Heusden-Vlijmen nagestreefd, teneinde de gronden economisch beter exploitabel te maken voor de betrokken agrariërs, onder andere door een betere en meer efficiënte perceelsindeling, gekoppeld aan een betere ontsluiting en gunstiger waterbeheersing. Hoewel bijna alle agrariërs uit de streek het nut inzagen van kavelruil met voormeld oogmerk, was het uiteraard toch een enorme exercitie voor de betrokken landbouwers en eigenaren om het samen eens te worden.. De toenmalige Ruilverkavelingswet was daarbij het richtsnoer om dat proces ook juridisch in goede banen te leiden. Betrokken agrariërs en grondeigenaren dienden -om de ruiverkaveling te laten slagen- hun eigendomsrechten c.q. pachtrechten en ander specifieke rechten zoals burenrechten, erfdienstbaarheden, inscharingsrechten, tichelrechten en rechten van eendekooi (om er maar een stel te noemen ) in te brengen en ter discussie te stellen. Een vertrouwenskwestie dus. De ruilverkavelingscommissie maakte vervolgens een plan van ruiling en toedeling op, waaraan gekoppeld een plan van opheffing c.q. vestiging van de voornoemde bijzondere rechten. Hoewel het opstellen van zo'n plan op zich al niet eenvoudig is, was de klus om over dat plan overeenstemming te bereiken onder de betrokkenen wellicht nog groter. Daartoe werden vergaderingen belegd, waarin over het definitief tot standgekomen plan kon worden besloten. Dat plan kon slechts tot stand komen, nadat men alle bezwaren van individuele betrokkenen in een bezwarenprocedure had behandeld. Eenmaal aangenomen, moest het plan in een akte van ruilverkaveling en toedeling worden verwerkt om het juridische grondslag te geven en de hernieuwde eigendomsrechten c.q. bijzondere rechten definitief vast te leggen. Het opmaken van zo'n decimetersdikke akte was een gigantisch karwei voor de daartoe aangewezen notariskantoren in de regio, die daarom één persoon aanwezen als aanspreekpunt. Zo was in de ruilverkaveling Heusden-Vlijmen, de heer Gerard van der Vaart aangewezen, die met behulp van zijn lange en rijke staat van dienst als notarisklerk te Vlijmen heel het blok door en door kende en door iedereen, om het even of het ging om boer, burger of buitenlui volledig werd vertrouwd. Hij heeft dan ook een zeer groot aandeel gehad in het oplossen van de problemen, het verwoorden van de nieuwe rechten, het formuleren van de nieuwe toedelingen en het neerleggen van een en ander in die gigantische akte. Bij gelegenheid heeft hij me wel eens verteld, dat het heel wat tijd op alle uren van de dag en op alle dagen van de week, almede heel wat sigaretten en koffie kostte, eer hijzelf het gevoel en de zekerheid had, dat alle nieuwigheden in de akte waren verwerkt en alle vervallen ouwigheden uit de akte van toedeling waren verwijderd. Over het klaren van die taak tot ieders tevredenheid kan slechts met groot respect worden teruggedacht. Dat de notaris als officieel ambtenaar die akte voorlas, werd dan ook vaak als een bescheiden bijdrage beschouwd door de buitenstaander, die uiteraard niet op de hoogte 28 29

16 was van het vele interne juridisch overleg en werk in het voortraject. Boerderij Goesten Mr H J P Jansen Jo en Riet zijn in 1962 getrouwd en kregen al vlot 3 kinderen. Ze vertellen hier over hun gezin en het bedrijf. We hadden een eigen boerderij in Hedel, waarop we begonnen met 4 koeien, 8 zeugen en verder een beetje van alles. Bij huis konden we een paar ha weiland pachten, en verder hadden we recht op inscharen op de Bokhovense uiterwaarden. Van dat laatste maakten we dankbaar gebruik, alhoewel het een heel gedoe was om met het vee via het Ammeroois veer heen en weer te varen. Dat kostte nog geld ook, omdat de Maas er altijd al had gelegen. Wij betaalden 40 cent retour, om het even of het ging om mens of vee. Voor een wagen hooi moest je 3 gulden neertellen. Dat leerde ons de wagens dichtgepakt hoog op te tasten. De boeren aan weerszijden van de -ooit doorgegraven- Bergse Maas kregen de overtocht gratis, zoals tegenwoordig bij Berne nog steeds het geval is. Dus als het kon, kozen we voor de fiets. Met de melkbus voorop, reden we over de Maasbrug, en via de Henriettewaard, over de sluis op naar Bokhoven en andersom terug naar huis. In het begin kregen we te maken met een hoop pech, vooral in de vorm van 'abortus' bij de koeien. Vanwege het besmettingsgevaar was men daar van alle kanten huiverig voor. Wij evengoed, maar ondanks voor- en tegenspoed ging het geleidelijk toch vooruit met het bedrijf, en maakten we plannen voor de bouw van een stal voor 120 zeugen. Dat was voor die tijd een heel behoorlijke maat. Al met al koesterden we ook de wens om ons aan de overkant te vestigen. Dat mocht in het begin een stille wens zijn, allengs begonnen we ons te roeren. Het probleem was dat je voldoende land moest kunnen inbrengen om mee te doen met de ruilverkaveling, en dat hadden we niet. Het keerpunt kwam toen we land konden pachten van iemand die over veel grond beschikte binnen het blok. Dat maakte ons immers toedelingsgerechtigd. Toen werd het nog een kunst om een geschikte locatie voor boerderijvestiging te vinden. Je staat het sterkste in de buurt van de grond die je inbrengt. Dat waren onder andere de Bokhovense uiterwaarden. Om kort te gaan: na veel geschuif met de grond en de gebouwen werd het uiteindelijk de locatie waar tegenwoordig onze oudste zoon John met zijn vrouw Elly de scepter zwaaien. Omstreeks 1969 vestigde ons gezin zich daar met zijn hele hebben en houwen. We hadden toen 42 melkkoeien en 40 zeugen. Het jongvee werd uitbesteed aan een bedrijf in Oirschot. Dat opfokken kostte nogal wat, maar het duurde tot 1982 voordat we ertoe konden overgaan een open loopstal voor de huidige 80 melkkoeien neer te zetten. De gebouwen die daarbij vrijkwamen dienen sinds die tijd voor het jongvee en een 240 mestvarkens. Dat was alleen maar mogelijk omdat we af en toe grond konden bijkopen en pachten. De twee jongste kinderen zijn beiden goed terecht gekomen en ook onze John maakte een goede start. Door de prijs voor de melk en het varkensvlees heeft hij het momenteel moeilijk

17 Bedankbrief voor de kist aardbeien dat de Goestens in de zomer van 1972 hadden meegegeven voor de Koningin. Wij hopen dat dit verhaal ertoe bijdraagt dat men zich een beetje bewust wordt van het wel en wee van de agrarische sector. Niet om medelijden te wekken, want de 'welvaart' heeft ons ook vooruit geholpen. Wel vragen wij begrip voor de noodzaak van rationalisatie. Neem de ruilverkaveling. Indertijd waren de omstandigheden over grote oppervlakten zo gebrekkig wat betreft verkaveling, bereikbaarheid en waterhuishouding, dat de open ruimte samen met onze stand ten onder zouden zijn gegaan als er niet was ingegrepen. De welvaart, die wij allen delen, is mede te danken aan de inspanningen die op dat gebied vele decaden hebben plaatsgevonden. Op dat punt is er, terecht en gelukkig voor ons allen, veel gebeurd. Nieuwe uitdagingen dienen zich aan, waaraan de landbouw graag meewerkt. Denk aan CO 2 -reductie, milieudifferentiatie, voedselveiligheid enz.. Ook daaraan werkt de landbouw volgaarne mee vanuit een gelijkwaardige welvaartpositie. Gelukkig realiseren velen zich dat een bloeiende agrarische stand onontbeerlijk is om over een bevolkt en verzorgd platteland te beschikken, waar de productie van voldoende en veilig voedsel kan plaatsvinden. Jo en Riet Goesten, juli 2009 Baron van der Aa en Baronnesse van Egmond Het is de moeite waard om komend van het erf van John en Elly linksaf te slaan. Even verderop is op een overhoek een bosje geplant. Daar maakt de weg een bocht naar links. Vijftig meter daarna verschijnen de open afwegen naar de veerstoep waar in betere tijden de oversteek naar Ammerzoden kon worden gemaakt. Momenteel maakt een actiegroep zich sterk de dienst in de zomermaanden te hervatten

18 Aan de andere kant van de weg zijn in 1984 opgravingen verricht. Deze hebben de fundering van een edelmanshuis uit de vijftiende eeuw aan het licht gebracht. Een kilometer verderop ziet men de steenfabriek liggen op grondgebied van Hedikhuizen. Keer om, en volg de Baron van der Aaweg terug. Deze is vernoemd naar Jan van der Aa, die Heer van Bokhoven was toen in 1498 het Kasteel tegenover de kerk werd verwoest. Jan was gehuwd met ene Elisabeth, die haar naam heeft gegeven aan de Baronesse van Egmondweg. Deze begint vanaf de eerste kruising en gaat bij de tweede kruising over in De Steenbeemden. Aan de rechterkant ligt een bossage waarin het voormalige bedrijf van Jehoel ligt Boerderij Jehoel Ik ben geboren op de boerderij van mijn ouders, maar heb nooit een vinger hoeven uit te steken op het bedrijf. Ons Pa zei plagend dat ik op een burgermeisje leek. Toen ik kennis kreeg aan Jan Jehoel was de ruilverkaveling net begonnen. We trouwden in 1963 en daarmee kwam dit 'burgermeisje' op een gemengd bedrijf terecht. Er was van alles wat: wel 18 koeien, een stel varkens en kippen, en grasland, akkerbouw en tuinbouw. Ik weet niet meer hoeveel land we hadden, maar wel dat daarop werd geaasd door Lips. Ons werden verschillende mogelijkheden geboden, maar uiteindelijk leek ons het beste om onze grond te ruilen met een aaneengesloten kavel van 20 ha van Lips aan de Steenbeemden. Dat had er ook mee te maken dat we de familie Moonen en Pelders uit Drunen als buren zouden krijgen. Inmiddels hadden we twee kinderen: Karina (*1964) en Marco (*1968). In 1970 verhuisden we naar onze nieuwe boerderij op nieuw ingericht land in een nieuwe omgeving. In strikte zin stond de boerderij op grondgebied van Engelen, maar voor de school en de kerk kozen we toch voor Bokhoven, en voor de rest moesten we, net als iedereen naar elders. Hoewel Jan eigenlijk een man van 'met de vingers in de grond en aan de planten' was, wist hij het bedrijf dat enkel uit rundvee bestond, tot 100 melkkoeien uit te laten groeien. We hadden inmiddels nog 12 ha grasland bijgekocht en hadden een prima leven. Toch bleef Jan met zijn hart bij het gemengd bedrijf, en toen hij begon te sukkelen weet hij dat aan het gemis ervan. In 1991 kwam ik er alleen voor te staan, maar ondervond op het bedrijf alle steun van mijn zoon Marco. Door de komst van de Haverleij moesten we grond afstaan en dat versnelde het besluit om in 2001 alles te verkopen met uitzondering van de bedrijfsgebouwen met 5 ha grond en de woning, waarin Marco al weer jaren verblijft

19 Al met al hebben we iets opgebouwd voor onze kinderen, al is de Belasting het beste af van allemaal. 36 Annette Jehoel-van der Lee Hoofdstuk 4. Bokhovense Maasdijk & Snoeckepad Bokhovense Maasdijk 15 Het is Hij leunde tegen zijn kar en keek uit over de Maas. In de stal stond wat vee en op zolder lag het hooi. Naast de stal was de kamer en daar sliep hij ook. Door de draai die de kar moest maken sleet de gevel aan de linkerkant van het huis iets af. Het kon ook komen doordat hij zijn mes scherpte aan die kant van het huis. Zijn buurvrouw werd de heks van Bokhoven genoemd. s-zondags voor en na de mis stond ze buiten om vreemden de hand te lezen. s-nachts hoorde hij haar wel eens roepen, geen idee wat haar bezielde. Maar ja, wat kon hem zijn buurvrouw schelen de grond aan de Maas kostte niets en naast haar wilde niemand wonen, hij vond het best. Hij had zijn vrijheid. Het is De oorlog brak uit en ook Bokhoven kreeg het te verduren. Het huis werd gebruikt om vanuit het raam aan de voorkant de Duitsers aan de overkant van de Maas te beschieten. Zware vuurgevechten zouden er plaats gevonden hebben. Echter, hiervan zijn aan de gevel geen sporen meer te ontdekken. Maar heftig moet het wel geweest zijn en honderden kogels moeten gevonden zijn in de tuin. Het is In de jaren zestig kwam het huis in handen van meneer Van Haren, van de schoenen. Hij knapte het op en verfde het huisje wit. Het verhaal doet de ronde dat hij graag feesten gaf in zijn tuin. En op een mooie zonnige dag kocht hij een groot jacht, hij meerde het aan voor zijn (buiten)huis. Hij moet gedacht hebben heerlijk s ochtends je bed uit en een stukje varen. Dit duurde precies één dag. Rijkswaterstaat gaf hem een dag om het jacht in een plezierhaven te leggen. Een boot van dat formaat was verboden om voor de deur te hebben liggen. Ook al hoorde het eerste deel van de Maas bij zijn perceel. Meneer Van Haren besloot om het huis te 37

20 gaan verhuren. En geloof het of niet, maar veel inwoners van Bokhoven kennen altijd wel iemand die in het huis heeft gewoond. De zus van die, de tante van, de buurvrouw. En zelfs de vriendelijke mevrouw van de vastenaktie had er gewoond. Zij wist ons te vertellen dat de huidige keuken slaapkamer was en dat haar man het plafond in de woonkamer had aangebracht en dat de keuken vroeger achter was. Het is Van Haren verkocht het huis aan een gezin dat er slechts één jaar woonde. Daarna kochten een lerares en een milieupolitie het. En sindsdien heet het huis in Bokhoven het huisje van de milieupolitie. Zij kreeg steeds meer last van haar reuma, wilden zij hier blijven dan moest er een kamer bij beneden. En zo gebeurde het dat het klompenhok uitgebreid werd met een extra kamer, de tuinkamer. Ze rustte er vaak, maar slapen deed ze nog steeds boven. De Haverlei werd een obstakel voor ze. Het drukke verkeer en de vrachtwagens, ze reden af en aan. Het huisje trilde. Ze protesteerden hevig, maar vonden zelden gehoor. Ze besloten hun huis aan te bieden via marktplaats. Ze wilden er niet teveel ruchtbaarheid aan geven, in het dorp werd al genoeg gekletst Wij fietsten vanuit de binnenstad van s- Hertogenbosch vaak richting Heusden en zagen dan dit huisje met groene luiken en rieten kap. Het zag er erg klein en schattig uit, we zeiden tegen elkaar, als dit toch eens te koop zou komen Maar we gingen op zoek naar een jaren dertig huis in of nabij het centrum. In augustus 2007 zagen we het huisje te koop staan op Marktplaats. We dachten aan een grap, op de foto s lag sneeuw. We gingen kijken en werden verliefd. Zij twijfelde, hij niet! We informeerden bij de gemeente of we uit mochten breiden, dat mocht. En een paar weken later kochten we het Twee jaar later hebben we de vergunning binnen om met respect voor het bestaande het huis uit te breiden. Naast het bestaande huis wordt extra ruimte gecreëerd in de vorm van een schuur. Het witte huisje laten we helemaal intact en wordt geheel gerenoveerd. Marcel & Marianne Rommens-Van de Water Het Veerhuis Het Veerhuis is sinds generaties in het bezit van de familie van der Leeden. Al in 1832 is volgens het kadaster een Hubertus van der Leeden eigenaar. Op dit moment beheert Johan, samen met zus Jacqueline en broer Hein de zaak. De portretten van vader Joske, opa Driekske en overgrootvader Toon hangen boven de tap. Moeder Dina woont inmiddels ook al meer dan 50 jaar aan de Bokhovens Maasdijk, en kan veel vertellen over de geschiedenis van het Veerhuis. 39