Aanleiding - Kavel - Tekeningen - Materialen - Financiering - Worsteling - Bouw - Gemeente - Zonnepanelen - Verhuur - Gevolg

Transcriptie

1 Aanleiding - Kavel - Tekeningen - Materialen - Financiering - Worsteling - Bouw - Gemeente - Zonnepanelen - Verhuur - Gevolg het bouwproces van De Groene Leguaan DE STRIJD VAN EEN DUURZAME BOUWER Hendrik Gommer Koos Dijksterhuis Internetpublicatie Shareware Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder schriftelijke toestemming van de auteur. Wel is het toegestaan deze tekst in zijn geheel, dus inclusief dit blad, te vermenigvuldigen en de verspreiden. Per exemplaar gaarne een bedrag van 5.- storten op giro t.n.v. Stichting De Groene Leguaan te Stavoren. De uitgeprinte tekst is te bestellen door 25 gulden over te maken op hetzelfde gironummer. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher. tekst: Hendrik Gommer bewerking & redactie: AABC / Koos Dijksterhuis Fotografie: Hendrik Gommer 2000 De Groene Leguaan Middelweg 51, 8715 EV Stavoren. Tel.: Fax: leguaan@leguaan.com

2 Website: 'In de lege ruimte zag ik de blauwe aarde verschijnen. Met een enorme vaart kwam de bol dichterbij, waarbij het prachtige blauw verkleurde naar grijs. Het leek of ik door een rookgordijn dook. De rook bleek afkomstig van miljarden pijpen, die hun gif de ruimte inbliezen. Het verbaasde mij dat mensen dit konden toelaten.' Uit: De openbaring van Job, Hendrik Zwirda Dit verhaal berust op waar gebeurde feiten. De aaibaarheid van duurzaam bouwen 'Nei de stream fan foarbyldprojekten moat it no mar ris normaal wurde' stelt de gedeputeerde Sicko Heldoorn in de Friese provinciale commissie Ruimtelijke Ordening (Leeuwarder Courant 1 december 1999). Hij bedoelt daarmee dat het duurzaam bouwen na projecten als de Leguanen van Stavoren nu maar eens zonder hulp van de provincie uit de klei getrokken moet worden. Begin 1997 ben ik het nog met de gedeputeerde eens. Het milieuvriendelijk bouwen zou in 2000 normaal moeten zijn. Zo normaal dat alle huizen in dat jaar echt duurzaam gebouwd zouden moeten kunnen worden, zonder dat er nog maar een cent subsidie aan te pas hoeft te komen. Mijn partner Elsa en ik menen ook dat dat kan en zijn vastbesloten dat aan te tonen. Inmiddels hebben we de Leguanen van Stavoren gebouwd en is de bouw van een Leguaanwoning in Deventer zonder subsidie en zonder veel meerkosten van start gegaan. 'De provincie dient ervoor te waken om enthousiast achter het onderwerp Duurzaam bouwen aan te blijven rennen allinnich fanwege de hege aaibaarheidsfaktor,' vindt Heldoorn. 'Het wordt nu tijd dat particulieren zelf duidelijk maken wat zij over hebben voor duurzame bouw.' Met andere woorden: Wij vinden dat wij genoeg hebben gedaan als provincie, we hebben er geen zin meer in.

3 Dagvaarding Duurzaam bouwen zou doodgewoon moeten zijn, maar dat is het niet. Nog lang niet; dat hebben wij wel gemerkt toen we de Leguanen bouwden. Voordat het zover is, moeten opdrachtgevers, aannemers, uitvoerders en architecten weten wat duurzaam bouwen is, hoe je het doet, waar je hoogwaardige, milieuvriendelijke materialen vandaan haalt. Als een overheid echt wil dat duurzaam bouwen gewoon wordt, dan moet ze juist niet het bijltje erbij neergooien. Dan moet ze het goede voorbeeld geven. De provincie Friesland loopt landelijk gezien zelfs achter op het gebied van duurzaam bouwen, ondanks ons project. Nu is mij regelmatig de moed in de schoenen gezonken tijdens de bouw van de Leguanen. De vele tegenwerking en tegenslag hebben me regelmatig tot wanhoop gebracht. Hoe vaak heb ik niet gedacht: 'Ik stop ermee, ze zoeken het maar uit.' Maar telkens beuren mensen me weer op met de verzekering dat we al veel bereikt hebben. Dat we ons niet voor niets inspannen. Ik kan me best voorstellen dat ook een gedeputeerde wel eens de moed verliest. Vandaar dat ik Heldoorn, middels een brief in de voor mij niet uitzonderlijke strijdbare toon, heb uitgenodigd naar de Groene Leguaan te komen, om in een echte voorbeeldwoning en in een gemoedelijke sfeer met elkaar van gedachten te wisselen. Mijn brief is slecht gevallen, zo mag ik concluderen uit zijn antwoord: 'Graag had ik eens een werkbezoek aan uw project willen brengen, aangezien ik regelmatig in Stavoren kom. Uw brief van 1 december jl. die meer de vorm van een dagvaarding dan een uitnodiging heeft, doet mij daar vanaf zien.' Onmiddellijk heb ik hem een spijtbetuiging geschreven over de verkeerde toon, die

4 voortkomt uit mijn betrokkenheid bij het milieu en bij duurzaam bouwen. En misschien druk ik me wat al te strijdbaar uit. Een antwoord daarop heb ik nooit ontvangen. De provinciaal verantwoordelijke voor Ruimtelijke Ordening wil niet meer praten met de initiatiefnemer, projectleider en eigenaar van het enige echt duurzame bouwproject dat de provincie in december 1999 rijk is. Hij zou hier kunnen zien hoe ver duurzaam bouwen kan gaan en welke beperkingen er zijn. Een project dat met steeds andere vernieuwingen in het nieuws komt, bijvoorbeeld omdat er maar liefst 14 verschillende systemen voor opwekking van zonne-energie met elkaar vergeleken worden, iets wat nergens anders in de wereld op dezelfde schaal plaatsvindt! Een project dat nieuwsgierigen uit binnen- en buitenland trekt. Dat op televisie verschijnt in Zwitserland, Duitsland, Italië en Frankrijk. Maar de gedeputeerde van ruimtelijke ordening wil dat niet zien omdat de eigenaar onaardig is geweest. Gemiste kans Steeds meer verbaas ik mezelf over het feit dat er in Stavoren negen zeer milieuvriendelijke woningen staan, voorzien van 375 vierkante meter aan zonnepanelen. De Leguanen van Stavoren zijn binnen 1 jaar gerealiseerd: van eerste plan, via de tekeningen en onderhandelingen met gemeente en aannemer, tot de oplevering. Zelfs voor een willekeurig nieuwbouwproject is dat razendsnel. Hoe dat in vredesnaam is gelukt, begrijp ik inmiddels al nauwelijks meer. Zou ik er, terugkijkend op dat hectische jaar, opnieuw aan beginnen? Misschien wel. Ondanks alles blijf ik een onverbeterlijke optimist, een naïeve idealist misschien zelfs. Mijn naïviteit blijkt wel uit mijn verwachting drie jaar geleden dat met de Leguanen de toon gezet zou zijn voor duurzaam bouwen, en dat vele écht duurzame bouwprojecten zouden volgen. Vanzelf, zonder dat we er iets voor hoeven te doen. Inmiddels denk ik een stuk cynischer over de praktijk van het duurzaam bouwen. Nog steeds worden complete woonwijken en bedrijventerreinen uit de grond gestampt met slechts een marginale aandacht voor milieuvriendelijke materialen en technieken. Huizen die 100, misschien wel 200 jaar blijven staan. Wat een ramp dat bij deze woningen niet eens rekening wordt gehouden met het plaatsen van zonnepanelen, door er ruimte voor te reserveren op de zuidkant van het dak. Wat een gemiste kans! Dat de gedeputeerde van milieu aan de illusie vasthoudt dat het allemaal vanzelf wel goed komt is jammer, erg jammer. Duurzaam bouwen is helemaal niet zo aaibaar als de gedeputeerde denkt. Het heeft geen aai over de bol, maar een flinke duw in de rug nodig. Want dat verregaand duurzaam bouwen mogelijk en betaalbaar is, bewijzen de Leguaanwoningen wel. Wie Stavoren uit Warns nadert, ziet de Leguanen al liggen. Een bedrijfswoning en acht vakantiehuizen. Van hout. In de kleuren rood, blauw, geel en groen. Ze liggen er vredig bij. Maar wat daar niet aan vooraf is gegaan! Hoofdstuk 1 Milieuvriendelijk bouwen? Geen probleem! Een milieuvriendelijke woning bouwen? Eerst loop je tegen het gebrek aan

5 bouwgrond aan. Als particulier kun je moeilijk grond krijgen, waar je je idealen zou willen verwezenlijken. De grond is vergeven aan projectontwikkelaars en aannemers, die zo snel mogelijk, met zo weinig mogelijk moeite zo veel mogelijk huizen willen bouwen. En als je een lapje grond vindt, dan mag daar geen houten huis op staan, moeten de woningen wit zijn of juist rood, mag de vorm niet afwijken van de traditioneel gebouwde panden in de buurt. Of het duurt eeuwen voor de grond ter beschikking komt. In de winter van 1996/'97 besluiten we te verhuizen. Onze boerderij in Cornwerd is te vochtig en te tochtig voor Elsa, die twee jaar geleden een zware operatie heeft ondergaan vanwege darmkanker. We kijken dus uit naar een warm en comfortabel huis. Zoekend in Friesland komen we steeds nieuwbouw tegen, die doet denken aan de kleuterschooltekeningen van onze dochter van 5: een wit vierkant met een oranje driehoek erop. Het lijkt of er geen visie meer achter woningbouw zit, of het moet zijn: onderhoudsvrij, rechtlijnig, goedkoop en nietsontziend. Met het milieu wordt al helemaal nauwelijks rekening gehouden. Als wij melden dat we wat anders zouden willen, blijkt daar een fors prijskaartje aan te hangen. En vaak is op een kavel maar een beperkt aantal types mogelijk. ook wel 'witte schimmel' genoemd. Witte vierkantjes met oranje daken, Een Finnlog-huis lijkt ons wel wat. Dat is een woning van vierkante houten balken die je kunt opstapelen, zonder houten skelet. De woonkamer zou op de eerste etage moeten komen. Maar als we zoiets willen, moeten we zelf een huis bouwen. Op zoek dus naar een kavel. Het liefst in Makkum, waar Elsa werkt als onderwijzeres. Daar komen kavels vrij, maar dat duurt nog een paar jaar en die blijken bestemd voor projectontwikkelaars. Vriesland Een koude schuur bevroren gras dat knispert bij het lopen de sloten nergens open en buiten is het guur. In de kachel knapt het hout

6 het dakraam vol met sneeuw de vroegste winter van de eeuw op de weg geen zout. Anders is het in de stad, zelfs des nachts is daar licht geen gracht ligt er dicht benzinedampen zat. Cornwerd, November 1994, Hendrik Gommer Eind februari bezoeken we de beurs Huis '97 in Leeuwarden. Misschien dat we daar wijzer worden. Op de stand van de Vereniging voor biologische architectuur VIBA leer ik wat bij over vlasisolatie en natuurlijke kookverf. Bij de kraam van nuon, het energiebedrijf, vertelt een medewerker dat de warmtepomp rendabel is voor particulieren. Daarmee kun je aardwarmte oppompen om je huis te verwarmen. Dat maakt ons nog enthousiaster. Een milieuvriendelijke woning met een warmtepomp, draaiend op zonne-energie; we zien het al voor ons. Niet alleen gebouwd van uiterst milieuvriendelijke materialen, maar ook nog eens zuinig met energie. Meteen maar even geïnformeerd bij de aannemers op de beurs. Milieuvriendelijk bouwen? Geen probleem! Na de beurs vragen we overal informatie over het bouwen van milieuvriendelijke huizen. De keuze blijkt overweldigend. Vrijwel iedereen zegt milieuvriendelijk te bouwen. Het goedkoopste huis is van beton en het duurste? Ja hoor, het duurste is uitgerekend dat wat wij op het oog hebben: een woning van houten logs. Rommel We vinden een mooi kavel, in Workum. Op het kavel ligt al een optie van een aannemer. Maar volgens de makelaar is ook deze aannemer graag bereid duurzaam te bouwen. 'Wij willen geen rommel rond de bouwplaats,' is zijn reactie als ik meld dat we graag een bio-ecologisch huis willen. Mijn enigszins sjofele uiterlijk zal hem afgeschrikt hebben. Ik draag geen pak, geen stropdas, maar een sweater en een leren jas, er zit verf op mijn schoenen. Vervolgens dreigt hij dat ik op zo'n 20 procent meerkosten moet rekenen. Later ontdek ik dat dat de slogan is zodra je over duurzaam bouwen begint. Men heeft daar geen verstand van en rekent voor de zekerheid een stuk meer. Cellulose is duurder dan steenwol, polybutyleen en pp zijn duurder dan pvc, een grasdak is duurder dan een balkon. Dat lariks goedkoper is dan tropisch hardhout, daar hoor je nooit iemand over. De derde kanttekening die de aannemer opsomt, is dat we slechts kunnen kiezen uit vier vastgestelde typen, oplopend in prijsniveau. Overal kom je die vastgestelde typen tegen. Gewone huizen met een enkele aanpassing ten bate van het milieu: geen steenwol maar glaswol,

7 kalkzandsteen in plaats van baksteen. Meer niet. Een huis gericht op de zon, weinig glas op het noorden, voldoende oppervlak voor zonnepanelen, afsluitbare serre? Nooit van gehoord. Toch nemen we een optie op de grond, want de kavel is mooi gelegen. Drie weken later trekken we de optie weer in. Met duurzaam bouwen heeft dit niets te maken; de aannemer weet nauwelijks dat het woord 'duurzaam' twee kanten heeft. Hij weet niet waar je cellulose moet bestellen, hoe je een groendak aanlegt, wat een warmtewand is. Leem? Kan een stukadoor dat? Wij bouwen altijd met cellenbeton, is dat niet goed dan? Milieuclassificatietoets? Wat is dat? Is purschuim niet milieuvriendelijk? pur is nota bene een van de schadelijkste materialen! Duurzaam bouwen (?) Makkum Anno 2000, hardhouten kozijnen, PUR, beton, stalen latei en PS-isolatie. Help! Het plan is geboren Als aannemers geen verstand hebben van duurzaam bouwen, zal ik dat zelf moeten uitzoeken. Dat zal een tijdrovende studie vergen: praten met milieu-organisaties, boeken over bouwtechniek lezen, milieu-analyses van bouwmaterialen verzamelen, uitzoeken welk materiaal degelijk, milieuvriendelijk en betaalbaar is en waar je het kunt kopen. Misschien kan ik te zijner tijd anderen over duurzaam bouwen adviseren. Dan hoeft men niet datzelfde wiel opnieuw uit te vinden. Want om nou al die moeite alleen voor ons eigen huis te doen? We zouden er een voorbeeldwoning van moeten maken! Ook Elsa is daarvoor te porren. Een zeer milieuvriendelijk gebouwde en energie-zuinige woning op een opvallende plaats. Misschien kunnen we naast het huis een gastenverblijf maken, of een vakantiewoning. Zodat je gasten kunt huisvesten en cursussen of demonstraties kunt geven. Het plan is geboren. In de gemeente Wûnseradiel is een recreatiepark in aanbouw, waar nog genoeg kavels vrij zijn. Begin april 1997 praat ik met de directeur van dat Villapark Makkumerstrand. De man is enthousiast over mijn voorstel voor houten bungalows. Hij heeft nog wel een hectare braak liggen. Daar passen ruim 16 huizen

8 op! Ook nuon ziet wel iets in een voorbeeldwijk met warmtepompen en photovoltaïsche (PV) zonnepanelen. Houtlogbouwer Finnhouse wil maar wat graag de huizen bouwen. Vol vertrouwen op de goede afloop stap ik in de onderhandelingen. Nou ja, vol vertrouwen. Ik deponeer ons idee nog wel even bij de belastingdienst. Dan kan een ander niet zomaar mijn plan overnemen zonder dat ik er mee instem. Later zal iemand uit onverwachte hoek inderdaad proberen met mijn woning-idee aan de haal te gaan en dan blijken we mede dankzij die registratie het plagiaat aan te kunnen tonen. Eerste schets, april 1997 Eind april staan mijn geplande woningen en een ontvangstruimte, eventueel verwerkt in een bedrijfswoning, geregistreerd onder de naam Bever. De bever bouwt zijn woning van hout en aarde, met een ondergrondse watervoorziening. Belangrijke grondstoffen voor onze Bever-woningen zijn ook hout en aarde (voor het groendak en in de vorm van leem), terwijl het regenwater in een ondergrondse opslag opgevangen wordt voor huishoudelijk gebruik. Bever is een afkorting van Biologisch Zoveel mogelijk natuurlijke materialen, waarbij gelet wordt op de gezondheidseffecten op de mens.

9 Ecologisch Vormefficiënt Energieneutraal Regenererend - Minimale aanslag op het milieu. Zo efficiënt mogelijk gebruik van zon, ruimte en materiaal. Oriëntatie op het zuiden, weinig ramen op het noorden, weinig uitstulpingen. (Mogelijkheid) tot energie-zelfvoorziening. Isolatie, warmtepomp, warmtemuur, passieve en actieve zonne-energie. Grond-oppervlak grotendeels teruggeven aan de natuur door groene daken. Hout dat in cycli is geteeld (Scandinavisch grenen en vuren). Warmteverlies zoveel mogelijk terugwinnen. Doorsnede Leguaan-wand. Fermacell, bouwpapier, cellulose, vuren, houtvezel en lariks. Helemaal ademend. Gezonde omgeving In bio-ecologisch bouwen wordt niet alleen rekening gehouden met energieverbruik en milieu, maar ook met een gunstig binnenklimaat. Dankzij de ademende schelpenvloer en de wanden van leem en cellulose kan het vocht uit de woning ontsnappen. Dat verkleint het risico op vochtproblemen. Te droog zal het evenmin gauw worden, omdat leem, cellulose en schelpen vocht opnemen bij een hoge en afstaan bij een lage vochtigheidsgraad. Hout heeft een positieve invloed op de ionenbalans in de woning, goed voor de lichamelijke afweer. Schadelijke radonstraling is er minder dan in gangbare woningen doordat een kruipruimte ontbreekt, waar radonstraling zich ophoopt. Er is geen giftig formaldehyde in de woning gebruikt, dat het zogenoemde sick building syndrome veroorzaakt: hoofdpijn en concentratiegebrek. De warmtewanden stralen warmte uit zonder eerst de lucht op te warmen. Daardoor krijg je een aangename warmte die als de zon loodrecht op je

10 lichaam straalt. Ik loop met mijn kop in de wolken te dromen over de Bever-woningen. Ik hoop zo vurig dat ze er komen, dat ik magische aanwijzingen ga zoeken die me zekerheid geven over de toekomst. Zoals een verliefde jongen bloemblaadjes telt om er achter te komen of het meisje van zijn dromen ook wat voor hem voelt, zo zoek ik naar tekenen. Er is deze maand aan de noordelijke hemel elke avond een komeet te zien. Zou dat een voorteken zijn? Een positief teken? Een nieuw begin? Er staat iets te gebeuren en ik zit op het goede spoor. Elsa en ik praten avond aan avond over de kansen op de verwezenlijking van ons project. Ik leg de directie van het Villapark een eerste plan voor. Zo wijs ik erop dat de woningen niet te dicht op elkaar kunnen staan, om ook 's winters gebruik te kunnen maken van passieve zonne-energie. Dat betekent dat de zon naar binnen kan schijnen, wat juist 's winters aangenaam is en in de stookkosten scheelt. Ze zouden wat dichter bij elkaar kunnen staan als de noordgevel laag gehouden wordt. Bovendien moeten alle woningen op het zuiden georiënteerd zijn. Voor de actieve zonne-energie (photovoltaïsche zonnepanelen) is op het dak minimaal 40 vierkante meter ruimte nodig met een helling van 35 á 40 graden. Verder zullen we bij het aanleggen van nutsvoorzieningen rekening moeten houden met milieuvriendelijke toepassingen, zoals rioolbuizen van pp of keramiek en geen pvc, straatverlichting op zonne-energie, milieuvriendelijke bestrating. Waarschijnlijk loop ik te hard van stapel voor de grote jongens van nuon, Finnhouse en Villapark. Belangrijke mensen hebben hun agenda boordevol staan en wat ik in een dag uitzoek, daar hebben zij een maand voor nodig. Voor je kunt bouwen moet je uiteraard weten waar welk huis komt. Daarom hebben we op de eerste bijeenkomst in april afgesproken dat de vertegenwoordiger van nuon de verkaveling zal uitzoeken. Daar heeft hij een maand voor nodig, zodat de tweede vergadering in mei plaatsvindt. Maar zelfs die maand blijkt niet genoeg: de nuon-medewerker is vergeten de verkaveling uit te zoeken. Wel heeft hij een prachtige bouwtekening meegenomen die hij ook wel wilde bouwen op de betreffende kavels. Dan zouden er vier woningen van ons komen en 12 nuon-woningen. Ik vind alles best, als daarmee mijn Beverwoningen mogelijk worden. Later zal blijken dat het initiatief van die nuon-woningen van die medewerker persoonlijk is en niet gewaardeerd wordt door de directie. Daar zal dus nooit wat van terecht komen. Maar dat weet ik nu nog niet. Het is eind mei en ik wacht op een voorstel voor de opzet van een wijk. De verkaveling wordt alsnog gemaakt. Zoek de graal! Deze wachttijd geeft me een adempauze na de wervelwind van de oriëntatiefase, maar is ook een periode van knagende onzekerheid. Zal het lukken of loopt het vast? Een complete wijk bouwen is wat anders dan één of twee huizen. Bovendien heb ik nu niet meer alles in eigen hand. Ieder heeft zo zijn wensen en ik vraag me af of er van onze plannen genoeg overblijft. Kan ik mij bovendien wel handhaven tussen die grote jongens?

11 Ik heb nu tijd om na te denken, bijvoorbeeld over alternatieven. Een idee voor als dit alles niet lukt, ligt al klaar in één van de vele kamertjes in mijn hoofd. Vooralsnog een geheim kamertje, alleen toegankelijk voor mij en Elsa. Ondertussen hebben we een bod gehad op onze boerderij: te laag. Dat blijkt al niet zo'n groot probleem meer te zijn, want ook zonder de opbrengst ervan lijkt het plan door te kunnen gaan. Volgens mijn berekeningen kan het plan zichzelf bedruipen. Ik heb ruzie met een vriend die vindt dat ik te veel over geld praat. Daardoor wil hij over mijn bouwplannen niets meer horen. Blijkbaar remmen niet alleen aannemers en gedeputeerden een enthousiast duurzaam bouwer af. Ook persoonlijke vrienden kunnen tegenwerken. In mijn jeugd werd ik door mijn vrienden al uitgemaakt voor gierigaard. Ik heb mijn geld nooit willen uitgeven aan luxe en brasserijen. Geld stoppen in bier en sigaretten zag en zie ik als verspilling. Ik wil het efficiënt gebruiken, ergens in investeren wat het waard is en waarmee het zich op den duur terugverdient. De vriend wil alleen mijn idealistische kant kennen en verafschuwt het pragmatische in mij. Het verhuren van appartementen, beleggen in aandelen of bouwprojecten heeft voor hem een vieze smaak. Dat zijn volgens hem maar oppervlakkige zaken, die je afhouden van je talenten. Eerst schreef ik tenminste een geagiteerd boek. Dat was nog eens wat. Ja ja, een boek schrijven is interessant. Maar de meeste boeken zijn weinig vernieuwend, al zie je dat niet aan het kaft. Een apart huis daarentegen springt onmiddellijk in het oog. De meeste woonwijken zijn zo saai. Laat ik liever een opvallend huis bouwen! Een huis dat tegelijk een verhaal is, toch een soort boek is. Waarin realiteit en droom, het alledaagse en mythische verenigd zijn, cultuur en geld. Want zonder droom kan ik niet leven, maar in de bouw worden de financiële belangen nauwkeurig afgewogen. Ik droom dus verder en tel uit hoeveel de verwezenlijking ervan gaat kosten. Waar zouden we zijn zonder dromen? Je kunt je blindstaren op alle ellende in de wereld en er depressief van worden, maar wat bereik je ermee? Nog meer verdriet. De mensen in je omgeving laten je links liggen, omdat ze niet vrolijker van je worden en zelf word je alleen maar ongelukkig. Of cynisch. Ik ben cynisch geweest, ben het nog. Maar, ik ben mijn idealisme aan het terugvinden. De mensen waar ik mee samenwerk, helpen daarbij. Velen van hen zijn idealist gebleven, ondanks alle tegenslagen. Het lijkt soms wel alsof ze me een zetje willen geven, alsof ze willen zeggen: Ga door, jongen, zoek de graal! Openbaring Waar ik in het verleden niemand kon overtuigen, ontmoet ik nu slechts enthousiasme. De leveranciers, de overheden, de financiële instellingen, de toekomstige medewerkers, vrienden, mijn gezin, ze zijn allemaal blij voor mij en willen graag meewerken. Logisch zou je zeggen, want de filosofie erachter staat als een huis. Maar voor mij is dat anders. In het verleden heb ik dat vaker gedacht en telkens kreeg ik de kous op de kop. Niemand zit te wachten op vernieuwing. Als docent levensbeschouwing word ik weggehoond. Twee dagen per week geef ik dat vak in Den Haag. Dan reis ik op en neer uit Friesland. Ik heb het vak van een ouderwets soort godsdienst veranderd in echte levensbeschouwing, met ruimte voor

12 alle religies, filosofieën, psychologie, zelfs biologie. De leerlingen zijn enthousiast. Ik vind dat het vak serieus hoort mee te tellen bij de beoordeling. Maar de schoolleiding en het bestuur willen geen verandering. Ik overweeg mijn ontslag in te dienen. Op een ingezonden artikel in Trouw, waarin ik mijn zorgen uit over milieuvervuiling, komt een handjevol reacties. Mijn boek De openbaring van Job ligt in ongelezen stapels in de schuur. Geen uitgever heeft belangstelling. Ik heb het dus maar in eigen beheer uitgegeven, het krampachtig geprobeerd te slijten. De hoofdpersoon Job stelt zich de grote levensvragen. Als hij een ongeluk krijgt en op het randje van de dood zweeft, krijgt hij een openbaring over de verwoesting van de aarde. Hij keert op aarde terug in een poging de mensheid te redden. Maar het lukt ook Job niet zich tot het niet-egoïstische, duurzame pad te beperken. Tijdens het schrijven heb ik maanden in een droomwereld geleefd. Nu trekt de mist in mijn hoofd langzaam op. Het schrijven heeft een brug gevormd van een oud naar een nieuw leven. Het boek spoort me aan tot grotere daden en geeft me daar de energie voor. Met het Bever-project kan ik mijn verhaal op een andere manier vertellen. En dit keer zijn er genoeg mensen die luisteren. Ik zal ermee laten zien dat Jobs openbaring geen onzinnige fantasie is. De mensheid zit echt op de verkeerde weg, terwijl dat helemaal niet nodig is. Te duur? Een idee is één ding, het moet nog wel zijn vorm krijgen in de werkelijkheid en die is weerbarstig. De huizen die ik wil bouwen zijn nauwkeurig beschreven, ik heb tekeningen gemaakt. Maar nu blijkt dat de constructie toch een aantal eisen stelt, waardoor het ontwerp gewijzigd moet worden. In slaapkamers moeten plafonds een bepaalde minimumhoogte hebben, andere dan standaard dakvormen zouden te duur zijn en zo zijn er nog talloze voor mij onbekende bouwvoorschriften. De adempauze is voorbij. De kosten vallen hoger uit dan gepland. Naast bouwmaterialen heb ik arbeidskrachten nodig, want in mijn eentje red ik het niet. Regenwateropvang, warmteopslag, warmtewanden, zonnepanelen... alleen al een eenvoudig grasdak voor de noordzijde kost gulden per huis. Te duur! De ing-bank lijkt toeschietelijk, maar wil bij nader inzien geen geld lenen. Ze vinden de aanvraag niet genoeg onderbouwd. Er moet een gedetailleerd projectplan komen, met financiële onderbouwing van een accountant. Moeten we er niet mee stoppen? Laat iedereen het maar uitzoeken. Waarvoor zou ik al die moeite doen, als een bank me al niet eens vertrouwt? Waarom zou ik me inzetten voor een betere wereld als mensen er niet in geïnteresseerd zijn? Het zou zo makkelijk zijn om alleen een gewoon huis voor onszelf te bouwen. Elke avond bekruipen me zulke gedachten, maar 's morgens begin ik toch weer te bellen. Misschien is er iets van de prijs af te krijgen, misschien vallen de subsidies wel mee, misschien kan de overheid mij een borgstelling verlenen. Of zou de ingbank alsnog te overtuigen zijn?

13 Gisteren reed ik nog door een nieuwbouwwijk. Dan denk ik aan mijn eigen plan. Wat zou het zonde zijn als ik het niet voor elkaar kon krijgen! Goedbetaalde directeursbaan De klad zit er in. Ik weet niet of ik nog door kan gaan. De directeur van het Villapark wil dat ik directeur word van een BV binnen het park. Dat zou om subsidieredenen verkiesbaar zijn boven een aparte onderneming. Ik moet aandelen kopen van het Villapark, dat dan op zijn beurt geld stopt in mijn project. Ik kom dan wel onder de directeur van het Villapark en de aandeelhouders te staan. Zonder deze opzet ziet hij weinig mogelijkheden voor het project. Although we see them as the crazy ones, It's the people who are crazy enough to think they can change the world, who actually do. Na een nacht slapen, een paar kilometers hardlopen en diepgaand overleg met Elsa concludeer ik dat deze opzet niet aanvaardbaar is. Ik zou dan in een bestaande organisatie gaan meedraaien, waar ik maar heel weinig invloed op kan hebben. En ik heb juist zo'n behoefte aan onafhankelijkheid. Met opzet heb ik aanvankelijk voor vier naast elkaar liggende kavels gekozen, omdat ik op die manier een kleinschalig project had zonder al te grote invloed van derden. Langzamerhand raak ik mijn grip op het geheel kwijt. Van mijn eenmansbedrijfje is weinig meer terug te vinden. Het is niet meer dat frisse, heldere initiatief van vier maanden terug. De directeur hamert er nu al voortdurend op dat het project niet meer mag kosten dan de eerste raming. Je zult zien dat ze de ene concessie na de andere doen als duurzame materialen of technieken duurder blijken te zijn. En dan heb ik geen beslissingsrecht meer. en hellend dak op oosten. Een energetisch gedrocht. Woning met glaswand op westen Nee, misschien zou het Villapark me ooit een goedbetaalde directeursbaan opleveren, maar dat is nooit mijn ambitie geweest. Geld is voor mij een middel om

14 idealen te bereiken, niet een doel op zich. De afgelopen weken ben ik meer bezig geweest met geld dan met huizen. Spelen met geld is leuk, maar het mag mijn leven niet beheersen. Daarin moet ik de vriend met wie ik ruzie had wel gelijk geven. Terug bij af. We zouden eerst vier woningen in Makkum bouwen, even later waren het er al zestien en nu is het weer helemaal nul. Finnhouse is de laatste vergadering niet eens meer op komen dagen. Ze vinden Makkum te ver weg. Tenslotte laat de gemeente het afweten. Ze zeggen dat houten huizen met verschillende kleuren niet passen bij een villapark van witte huizen met oranje daken. Ze stellen een andere plek in Makkum voor. Die grond zal begin 1999 bouwrijp zijn. Begin 1999? Dan moet duurzaam bouwen al ingeburgerd zijn! En is er geen voorbeeldproject meer nodig. Ik heb sterk overwogen het hele project aan de wilgen te hangen. Maar ik laat me niet meer uit het veld slaan, ergens zal wel een mogelijkheid opduiken. Dat kan niet te lang duren, want intussen is de boerderij verkocht. Ik kan een Bever-project nu zelf financieren, met subsidies en familiegeld. Bovendien heeft nuon beloofd mij te helpen zoeken naar een andere lokatie. Een paar weken later wijst de nuon-medewerker ons op Stavoren. En warempel; daar is een recreatiepark gepland: het Ecoplan. De landtongen en waterpartijen zijn al uitgegraven, maar wegen, riolering, waterleiding- en elektriciteitsnet zijn er nog niet. Stavoren is een prachtige vakantieplaats, er is juist dit jaar een strand aangelegd, het ligt dicht bij de bossen van Gaasterland, het heeft vele havens en twee sluizen, er zijn veel fietspaden, het heeft een station en een bootdienst naar Enkhuizen. Stavoren wordt wel het zonnigste plekje van Nederland genoemd, leuk voor de gasten en goed voor zonnepanelen. Daarbij liggen de kavels prachtig aan de rand van een natuurgebied. Je bent gek als je daar niet een huis wil hebben... De verkoper van de grond en de architect kunnen aan al mijn eisen tegemoet komen. Architect Fokke de Boer heeft verstand van duurzaam bouwen en wil ecologische vakantiehuizen neerzetten. Hij werkt mijn ontwerp verder uit... Eindelijk een plek. Nu kunnen we de vaart erachter zetten. Bouwen die Bevers. Maar eerst de bouwtekeningen... Hoofdstuk 2 De tekeningen In de tekenfase loopt men ten eerste tegen ruimteproblemen op. Passen alle woonfuncties wel in de woning? Liggen boiler, badkamer en keuken wel dicht bij elkaar. Maar daarnaast heeft de welstandscommissie ook ondoorgrondelijke verlangens. Waar elders juist kleur gevraagd wordt, blijkt op jouw kavel juist kleur ongewenst te zijn. Zelfs kan het gebruik van hout als probleem opgevat worden. En natuurlijk de vorm, die wil nog wel eens anders zijn dan men verwacht. Eind juni Het basisontwerp heb ik allang klaar. Daar kan een architect volgens mij niks aan toevoegen. Finnhouse maakt in juni voor 700 gulden een schetsontwerp

15 aan de hand van onze wensen. De tekenaar somt de onmogelijkheden van mijn ontwerp op. De woning is te duur en past niet in het bouwbesluit. Daarin staat bijvoorbeeld dat er geen wasmachine-aansluiting in de keuken mag zitten. Hoe het dan wel moet weet de tekenaar van Finnhouse ook niet direct. Dus toch naar de architect. Mijn inmiddels verbeterde ontwerp is goed, maar hij wil het wat verfraaien. De dichte noordzijde zou door de welstandscommissie niet geaccepteerd worden. Bomen op die plaats? Die worden niet meegeteld in de beoordeling. Een balkon wordt toegevoegd, een afdakje, de serre niet over de hele zuidzijde maar iets kleiner, het dak iets opgetild, een uitbouwtje aan de achterkant. Kost dat niets? Nee hoor, de aannemer rekent naar kubieke meters. De welstandscommissie eist ook een volstrekt zinloze deur in de noordgevel van een verbindingsruimte tussen twee woningen. Die deur kost wel een lieve duit en zal later altijd op slot zitten. Fokke de Boer ontwerpt de Bever-woningen en maakt er een prachtige kleurendruk van. Daarmee kan ik me presenteren bij leveranciers en de bank. Ik deponeer het merk Bever bij het Benelux Merkenbureau. Prompt komt er een boze brief van automatiseringsbureau Bever. We mogen die naam niet gebruiken op straffe van een gerechtelijk dwangbevel. Dat is even slikken, Bever is zo'n goede naam en ik ben er zo aan gewend. Ik ben de hele dag chagrijnig, totdat ik 's avondseen andere naam bedenk. Een veel betere naam zelfs: Leguaan. Every crisis is an opportunity! Volksgeloof Leguanen houden zich op bij het water, zijn vreedzaam van aard en meestal vegetarisch. Ze zijn koudbloedig en moeten hun lichaamswarmte uit een zonnebad halen. Bepaalde uitsteeksels gebruiken ze om het instralingsoppervlak van de zon te vergroten. Als zonnepanelen. Verschillende leguanensoorten worden met uitsterven bedreigd. Daardoor leent de naam zich voor deze huizen, die een weg uit de vernietiging van natuur en milieu willen wijzen. De leguaan wordt wel met licht- en zonnegoden in verband gebracht. Op het eiland Samoa wordt hij zelfs met de hoogste god geïdentificeerd. Hij symboliseert tevens de dood en wederopstanding en zodoende ook de kringloop in het leven. De ziel van de gestorvene kan volgens het volksgeloof in de leguaan herleven. Leguanen hebben evenals de negen woningen prachtige kleuren. Vandaar dat we de huizen vernoemen naar negen leguanensoorten. Er zit schot in de zaak. De architect is druk bezig met tekenen van de drie types en de kleuren zijn vrijwel vastgelegd. De verwachte huuropbrengsten zijn bevestigd door het reisbureau waarmee we in zee gaan. Dat vergroot de kans op bankleningen. ingen asn zijn dat aan het overwegen. Onbegrijpelijk vind ik, gezien het bijzondere van het project en het kleine risico. Als onderpand hebben ze een stel prachtige huizen en nog doen ze moeilijk. Niettemin breekt ook bij mij het angstzweet herhaaldelijk aan alle kanten uit. 's Avonds heb ik tijd om te tobben: als het nu eens te duur wordt, als de opbrengsten

16 tegenvallen? Zal dit ons failliet betekenen? Kan ík het wel? Heb ik de juiste aannemer, de juiste installateur? Ik heb Elsa zelfs voorgesteld om een wereldreis van ons geld te gaan maken, maar ze wil daar niet van horen. 'Die woningen moeten er komen', vindt ze, 'het is een enorm goed plan en daarmee uit.' Vloeken en tranen Ik heb helemaal geen tijd voor getob en getwijfel. De grondeigenaar zwaait al met een koopcontract. Durf ik? Financiering, offertes en subsidies zijn nog niet rond. De tekeningen van de huizen zijn nog niet eens klaar. Maar als ik nu teken, kan de bouw rond 1 oktober beginnen. Ik teken het koopcontract, met een paar ontbindende voorwaarden. We zitten er niet aan vast als we geen bouwvergunning krijgen of als we de financiering niet rond krijgen. De eerste schetsen komen binnen over de post. Om de kostprijs acceptabel te houden, heeft De Boer de woning iets verkleind. Wat? Van de geplande 10 slaapplaatsen per woning zijn er maar 6 over? Onmogelijk! De architect weet toch dat die 10 slaapplaatsen noodzakelijk zijn? Anders wordt het project nooit exploitabel! Vloekend en met tranen in mijn ogen sluit ik me op in mijn studeerkamer. Na een half uur pak ik een potlood, teken de buitenwanden van de woning over en begin te schuiven. Zes uur later heb ik de indeling van beide woningtypen klaar, met ruimte voor 10 bedden. Bedden van 80 centimeter breed; dat wel. Maar waar moeten boiler en warmtepomp? Die zullen wel in de trapkast passen. Dat is ook de mening van de nuon-medewerker die het hele energiesysteem zal verzorgen. Op mijn vraag of nuon het energiesysteem op deze woning kan afstemmen, stelt men mij gerust: 'het energiesysteem komt in orde'. Het zullen prachtige woningen worden en perfect ingedeeld. En met een perfecte naam. Het aardige is namelijk dat de bedrijfswoning nu wat langgerekter wordt. Eerder de vorm van een hagedis dan van een bever. Architecten hebben nou eenmaal andere drijfveren dan energiezuinigheid en minimaal grondstofverbruik. De architect wil een kunstwerk afleveren. En een kunstwerk is al gauw een stuk duurder dan een functionele woning zonder versiering. Mijn basisontwerp van de Leguaan was eenvoudig en dus goedkoop. In Stavoren worden balkonnetjes en afdakjes aangebracht die, ondanks 's mans aanvankelijke ontkenning, later een aardige meerprijs met zich meebrengen. Maar al doet de architect nog zo zijn best, een wethouder noemt de woningen schuren. Anderen hebben het over kippenhokken en een architectuurcriticus vindt het hokkerige etalages met een rigide noordgevel. Gelukkig vinden pers en 95% van de huurders de huizen wel mooi. Hoofdstuk 3 Ander materiaal? Oké, toe dan maar De materiaalkeuze is een moeilijk onderdeel van het duurzaam bouwen, misschien wel het moeilijkste. Energieverbruik en vervuiling bij productie en transport, schade

17 aan natuur en landschap bij winning grondstoffen, afbreekbaarheid en recyclebaarheid als het spul uiteindelijk afgedankt wordt; aan elk materiaal kleven zoveel milieu-aspecten! Met een Europese houtsoort berokken je het milieu minder schade dan met een tropische hardhoutsoort. Maar zo'n verschil is in andere gevallen niet zo duidelijk. Is een niet-giftig kunststof dat je weg moet gooien beter dan een giftig, maar recyclebaar kunststof? En moet je je er dan niet eerst van verzekeren dat het afgedankte gif ook daadwerkelijk gerecycled wordt? Is aluminiumfolie, dat veel energie kost maar weinig materiaal verbruikt, als isolatiemateriaal nou beter dan schelpen? Meetsystemen voor milieubelasting zijn verre van volmaakt, materiaallijsten zijn meestal onvolledig. Onderzoeken spreken elkaar soms tegen en leveranciers hebben geen belang bij het aan de grote klok hangen van negatieve milieu-eigenschappen van hun product. De afweging die je maakt is een kwestie van gezond verstand, een even gezond wantrouwen en het lef om knopen door te hakken. Gezondheid! Quartzline vloerbedekking is duurzaam. Dat staat tenminste in de folder. Wij zoeken een milieuvriendelijke alternatief voor gelijmde tegels in de badkamer. Volgens de vertegenwoordiger is Quartzline precies wat we zoeken: een mix van natuurlijk grind en duurzame tweecomponenten hars. Hars? Ja zeker, bestand tegen alcohol, benzine en zelfs zwavelzuur. En toch milieuvriendelijk? Even de leverancier bellen: die vertelt dat het grind gebonden wordt door een mengsel op waterbasis. Water; dat klinkt altijd schoon en fris. Maar wat voor mengsel dan? Acrylaatmassa, polyurethaanlak en epoxycoating. Doe dan toch maar de gelijmde tegels. Andere keuzes zijn nog lastiger. Glaswol is een milieuvriendelijk isolatiemateriaal, stelt de fabrikant. Als ik aan de hoestbuien en de jeukende armen denk, die ik altijd kreeg na het werken met glaswol-isolatierollen, kan ik me daar weinig bij voorstellen. Inderdaad is glaswol volgens onderzoeken milieuvriendelijker dan steenwol. Dan is er ook nog cellulose, een isolatiemateriaal gemaakt van oud papier. Cellulose is beter voor het milieu dan steenwol, en gezonder voor de mens dan glaswol. Gezondheid telt niet mee in de berekeningen, maar wel in onze afweging. Vandaar dat we kiezen voor cellulose. Voor de stroomvoorziening overwegen we bio-elektriciteitskabels, omdat er geen pvc in zit. Later ontdekken we dat pvc-kabels toch de voorkeur genieten, omdat die te recyclen zijn. De biokabel is moeilijk recyclebaar omdat de delen nauwelijks te scheiden zijn. Bovendien zijn biokabels 5 keer zo duur. Tijdens de bouw van de eerste Leguanen ontdekt onze installateur in een lijst dat koper evengoed scoort als de polybuteen waterleidingen die we aanleggen. Reden om in de andere Leguanen koperleidingen toe te passen. Dat is namelijk veel goedkoper. Volgens latere onderzoeken scoort koper weer veel slechter dan polybuteen. We proberen zoveel mogelijk in de gaten te houden of een materiaal herwinbaar en dus van natuurlijke oorsprong is. Hout is een natuurlijk materiaal en herwinbaar. Na de houtkap groeien immers weer nieuwe bomen. Als je hout uit een Europees

18 productiebos neemt, tenminste. Tropisch hout uit het regenwoud is zo goed als onvervangbaar, dus dat willen we niet. Red-cedar uit Canada lijkt een duurzaam alternatief: dat is oliehoudend hout dat niet gaat rotten. Maar dan horen we dat daarvoor oeroude nevelwouden bij hectares tegelijk worden omgehakt. Wij kiezen larikshout uit Drenthe op een skelet van Scandinavisch vurenhout. Lariks is vetter dan grenen en veel goedkoper dan Red-cedar. Met een verfje erop gaat het tientallen jaren mee. Uit milieu-oogpunt is de traditionele alkydverf het beroerdst. De oplosmiddelen in die verf zijn heel giftig. De Viba (Vereniging voor biologisch bouwen) raadt ons kookverf op waterbasis aan: ingekookte stijfselpap van tarwebloem. Die verf is natuurlijk en bestand tegen de elementen. Woning in 'Ecoplan': redcedar uit de oerbossen, bitumen dak, PVC-kozijnen en kunststof aftimmering. Op het dak willen we gras en vetplantjes. Zo'n groendak isoleert uitstekend, houdt regenwater vast, haalt stofdeeltjes uit de lucht en zorgt voor wat meer natuur in de gebouwde omgeving. Voor de plafonds kiezen we gipsplaten. De wanden worden gemaakt van Fermacell, geperste platen van afvalgips en oud papier. De binnenmuren werken we af met leem. Daarin stoppen we de leidingen van de muurverwarming. Door die leidingen stroomt warm water. Het leem wordt verwarmd en straalt warmte uit; veel comfortabeler dan de kleffe convectiewarmte van een radiator. De warmte komt uit de aarde. De warmtepomp pompt water van 10 graden op van veertig meter diepte. Door de compressor wordt het gekoeld tot 5 graden, waarna het terug gaat de grond in. De warmte die bij de koeling vrijkomt, net als achter een koelkast, voedt de muurverwarming. De warmtepomp kost energie maar levert veel meer op: voor elke kilowatt die erin gaat, krijg je er vier terug. De warmtepomp-fabeltjeskrant Er wordt nogal wat onzin verkondigt over warmtepompen. Een paar voorbeelden. Een warmtepomp maakt lawaai en kan ontploffen. (manager Nuon)

19 Een warmtepomp levert niet voldoende energie, je moet elektrisch sterk bijverwarmen. (medewerker Edon) Een warmtepomp is ook voor particulieren rendabel in (medewerker Nuon) Een horizontale bodemcollector is goedkoper dan een verticale. (verkoper warmtepompen) Een warmtepomp is geruisloos, ook al plaats je hem op een houten vloer. (leverancier warmtepompen) Een warmtepomp heeft veel onderhoud nodig. (installateur met onderhoudscontract onder de arm) De leverancier hoeft de warmtepomp slechts te leveren, de installateur weet dan wel wat hij moet doen. (leverancier warmtepompen) Het installeren van een warmtepomp kost veel meer tijd dan een HRketel. (installateur) Spaanplaat willen we niet in de woningen, behalve in de vloer en in het dak, maar dat is waterbestendige spaanplaat zonder giftig formaldehyde. Als vloerbedekking voor de vakantiewoningen kiezen we marmoleum; een uitgehard mengsel van houtmeel, jute en natuurlijke hars. Het lijkt op vinyl, glimt alleen minder en is oersterk. De vloeren willen we isoleren met schelpen in de kruipruimte. Die zijn naast hun uitstekende isolerende werking ook vochtregulerend: ze zullen niet schimmelen en gaan nooit kapot. Toch hebben ook schelpen een milieu-nadeel: het transport ervan vreet energie. Of het dus echt duurzaam is, blijft lange tijd de vraag. Gezond is het in elk geval wel. Mijn vechtlust taant Aan de slag. Het is al bijna september en ik wil volgende zomer de eerste Leguanen verhuren. Leveranciers zoeken dus en bestellen maar. Veel materiaal blijkt een lange levertijd te hebben. En dan is er natuurlijk de prijs. Nooit gedacht dat een eenvoudig materiaal als leem zo duur zou zijn! Zo'n 120 gulden per vierkante meter; als ik daar alle binnenwanden mee laat afwerken, kost ons dat 3 ton! Dat komt vooral doordat het aanbrengen zo arbeidsintensief is. Het budget wordt toch al zwaar op de proef is gesteld, doordat de serres duizenden guldens per stuk kosten. Nou ja, dan maar een deel van de wanden met rogips; minder mooi, maar wel aanvaardbaar uit milieuoogpunt. Tegenover de tegenvaller van het leem staat een meevaller in energieverbruik. De Energie Prestatie Coëfficiënt (epc) valt zo laag uit dat we in aanmerking komen voor een extra subsidiemogelijkheid van novem. Het is wel moeilijk om in die club door te dringen. Het bestaat uit allemaal afdelingen en je hebt steeds de verkeerde aan de lijn. Het lijkt een vesting die je van drie kanten tegelijk moet aanvallen. En dan komen de praktijkproblemen. Voor detailafwerkingen door de aannemer zijn er even geen alternatieven voorhanden, of ze zijn niet zo snel te vinden. Siliconenkit is dan toch wel erg handig.

20 De bouwvakkers zijn helemaal niet op de hoogte van wat wel en niet kan en zo komt er toch nog een spuitfles pur te voorschijn, verschijnen er stukjes lood op de nokpannen en wordt de isolatie van de spouw gemakshalve vergeten. En als je denkt alles wel gehad te hebben, blijkt er bij de opbouw opeens een zware stalen ligger over de woningen gelegd te worden, om het dakvlak steun te bieden. Let je bij de aanschaf van de inventaris erop dat er zo weinig mogelijk metaal in verwerkt is en kies je voor houten meubelen in plaats van kunststof of chroom, komt er een metalen boog met een gewicht van heb ik jou daar boven je woning te zweven. Had dat niet overlegd kunnen worden? In plaats van de gevraagde lariks vensterbanken zitten er voor ik het weet geverfde multiplex planken in en opeens blijkt een natuurstenen drempel gewijzigd te zijn in gelijmde tegels. Ik kan wel roepen dat het opnieuw moet, maar ik moet nog wel maanden met die mensen samenwerken. Ze kijken toch al zo bevreemd op van die snuiter met zijn milieupraatjes. Bovendien kan ik de bouw niet zomaar stilleggen. Dan loopt de planning volledig in de soep. De aannemer en de bouwvakkers zijn trouwens helemaal de beroerdsten niet. Integendeel, de eerste steekt zijn nekt uit voor dit bijzondere project en de laatsten ploegen maandenlang door de modder en werken bij weer en geen weer. Ik heb bewondering voor die jongens die dit werk jaar in jaar uit volhouden. Mijn vechtlust taant. Uiteindelijk zeg ik bijna overal 'oké, toe dan maar' op. Als die woningen maar gereed komen, desnoods met multiplex vensterbank. Ik word ziek. In de koortsige nachten spoken alle ins en outs door mijn hoofd. Ieder detail verschijnt als een groot probleem, dat ik steeds in mijn eentje moet oplossen. Nu klopt dat wel een beetje met de werkelijkheid. Ik kan niet terugvallen op architect, aannemer of leverancier. Dit project is nieuw, pionierend, uniek. Maar het gaat wel lukken, ik ben al bijna beter en krijg weer een heldere geest. Als de kosten maar niet de pan uit rijzen en als we de financiering maar rond krijgen. Enkele niet gerealiseerde wensen Houtskelet - stalen nokbalken toegevoegd. Vensterbanken - geverfd multiplex in plaats van lariks. pur - in 1 huis bij een afdichting en later bij de pv-panelen. Polybuteenleiding - werd op aanraden van de installateur koperleiding. Acrylhars grondverf - totdat we het ontdekten (binnenwerk vier huizen) Natuurverf buitenzijde kozijnen- vier huizen met high solid-verf, toen er zand in de natuurverf bleef kleven vanwege de lange droogtijd Heipalen - betonnen in plaats van houten palen, toen bleek dat houten palen in Haarlem ónder het grondwater aangetast waren.