PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen

Transcriptie

1 PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The version of the following full text has not yet been defined or was untraceable and may differ from the publisher's version. For additional information about this publication click this link. Please be advised that this information was generated on and may be subject to change.

2 Naast de kerk Een katholiek verleden is nooit weg

3 w Mdmo o K Verhalen uit het katholiek leven 1. Ben Tervoort Jezus, ben jij dat? 2. Lena Geerdes Het leven van een dienares 2. Herman Pijfers Naast de kerk Dit boek is tevens opgenomen in de Reeks van de Stichting Historische Publicaties Roterodamum onder nr. 122

4 Herman Pijfers Naast de kerk Een katholiek verleden is nooit weg Uitgeverij ify ï Valkhof Pers

5 De omslagfoto (door J.F.H. Roovers, september 1951) is afkomstig uit: H.A. Voet en H.J.S. Klaassen, Groeten uit Rotterdam-Zuid, dl. i, p. I36. is b n i s s n by Herman Pijfers Omslag: Brigitte Slangen, Nijmegen Boekverzorging: Peter Tychon, Wijchen Omslagfoto: Paul Krugerstraat met St. Franciscuskerk; rechts het Afrikaanderplein, Rotterdam-Zuid Verspreiding in België: m a k l u Uitgevers, Antwerpen Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form by print, photoprint or any other means without prior written permission from the publisher.

6 Voorwoord I n d e b i jn a d e r t i g ja a r van zijn bestaan is het Katholiek Documentatie Centrum met veel en uiteenlopende verhalen in aanraking gekomen. Personen die hun archief, boeken, brochures, prentjes, en de laatste jaren gelukkig ook steeds meer foto s, bij het k d c in bewaring geven, vertellen daar dikwijls hun verhalen bij. Veel van deze herinneringen zouden ruimschoots de moeite waard zijn om vast te leggen voor het nageslacht. Het geleefde geloof blijkt lang niet altijd in overeenstemming met het geleerde geloof; het kerkelijk leven vormt steeds weer een toepassing, of zelfs al dan niet bewuste aanpassing, van de kerkelijke leer, hetzij individueel, hetzij in groepsverband. Met andere woorden: in archieven, in boeken o f op foto s is niet alles terug te vinden. Herman Pijfers (1923), de auteur van dit derde deel in de MemoReeks, is als geen ander overtuigd van het belang van het vastleggen van het katholiek verleden. Vele katholieke deuren heeft hij in zijn zeer werkzame leven zogezegd platgelopen. Als directeur van Uitgeverij Ambo was hij al in 1973 betrokken bij de samenstelling van het bekende fotoboek De kerk gaat uit. Familiealbum van een halve eeuw katholiek leven in Nederland, en onlangs nog was hij de medesamensteller van het Memoriale. Katholiek leven in Nederland in de twintigste eeuw (1996). Z e lf verzamelde hij de herinneringen aan katholiek leven in de Nederlandse literatuur in Kinderen van hun tijd. Verhalen uit een katholiek verleden (1993). Maar ook zijn eigen levensgeschiedenis is boeiend genoeg 5

7 om haar voor de vergetelheid te behoeden. Daarbij moeten we niet alleen denken aan de tijd dat hij de huisuitgever was van vooruitstrevend katholiek Nederland, een tijd waarover hij al eerder had verteld in zijn Alles heeft zijn tijd. Herinneringen van een uitgever (1990). Ook Pijfers jeugd is de moeite van het beschrijven waard. Niet omdat het nu zo n bijzondere jeugd was, of, vanwege het bijzondere van het alledaagse, misschien juist wel. Hij groeide op aan de Rotterdamse Paul Krugerstraat bij het Afrikaanderplein, en zijn roomse jeugd verschilde in velerlei opzicht nauwelijks van die van zijn leeftijdgenoten - er heerste in die jaren nog grote uniformiteit onder de parochies: dezelfde structuren, dezelfde functionarissen, dezelfde taal. Maar niet iedereen is het gegeven boeiend te vertellen over een gewone jeugd in een gewone arbeiderswijk - voor zover je dat van een Rotterdamse buurt, en speciaal de Afrikaanderbuurt, kunt zeggen. De auteur vertelt echter niet alleen over zijn eigen jeugd. Hij is ook op zoek gegaan naar de oprichtingsgeschiedenis van zijn parochie, en heeft zich ook afgevraagd wat er van die in zijn jeugd zo vertrouwde katholieke omgeving geworden is. De parochie raakte in coma... In 1975 werd heel het bolwerk gesloopt. Herman Pijfers is door de wijk gelopen, en vond niets meer terug van het rooms verleden. Graag willen wij de auteur danken, dat hij zijn manuscript voor de MemoReeks ter beschikking heeft willen stellen. Wij stellen het zeer op prijs het werk van een uitgever te mogen uitgeven en hopen, dat de lezers even veel genoegen zullen vinden in deze herinneringen als wij hebben gesmaakt bij de voorbereiding van deze uitgave. Jan Roes en Lodewijk Winkeler Nijmegen, november

8 Inhoud Uitvaart 9 Afrikaanderplein 28 Geen dag 40 Oprichter-oplichter ss Begin 66 Wachten 76 Missie 87 Roomse school 97 Hoe schoon I05 Wat rommel II6 Het orgel I24 Terug I34 Nog simpeler I56 Naast de kerk I72 Woningen I86 Christus vincit I98 Veertig-vijfenveertig 206 Na de oorlog 2I5 Laatste jaren 233 Die verdomde encycliek 245 Argeloos 263 Doortocht 274 Aantekeningen 280 Literatuurverwijzingen 283

9 Het voorbije is niet dood; het is niet eens voorbij. Wij maken het van ons los en doen alsof we er niets van weten. (uit: Christa Wolf, Patronen van een jeugd)

10 Uitvaart [1990] I n d e v r o e g e m o r g e n vani juni 1990 werd mijn moeder dood in bed gevonden; op enkele maanden na was ze 95. Ze woonde in een Rotterdams verzorgingstehuis, waar ze noodgedwongen naartoe was gegaan, omdat ze het alleenzijn - ze was toen al een eind in de tachtig; mijn vader was enkele jaren eerder gestorven - niet meer aankon. De dag ervoor waren N. en ik, onderweg naar een korte vacantie, langs Rotterdam gekomen. O f we nog even bij oma zouden aangaan, overlegden we, een omweg van misschien een kwartier. Omdat we haast hadden, zei ik dat we beter konden doorrijden. De volgende week, op de terugreis, zaten we vast ruimer in de tijd. Misschien zou ik er dan in slagen om in alle rust met haar te praten over haar beginperiode in Rotterdam. Dat zou niet meevallen. De laatste jaren was haar geest gaan dwalen. Ze herinnerde zich nog voornamelijk momenten uit haar jeugd en zelfs daarin vond ze maar moeilijk de weg. Meestal kwam ze niet verder dan verbrokkelde, onsamenhangende verhalen die ik al kende. Bijna allemaal gingen die over Nederhorst den Berg, waar ze was geboren en opgegroeid. Natuurlijk hadden we die ochtend naar haar toe moeten gaan: een mens van alledag, en zo dikwijls zagen we haar nu ook weer niet. Achteraf begreep ik best dat ik een uitvlucht had gezocht om onder het bezoek uit te komen. Ik was steeds meer tegen die visites gaan opzien. De doffe sfeer in het tehuis waar de bewoners met het jaar ouder en hulpbehoevender werden, de haperende gesprekken met mijn moeder, 9

11 die drie, vier keer vertelde, wat we al bij voorgaande gelegenheden hadden gehoord, waarna ze dan opeens minuten lang voor zich uit zat te staren en vergeten leek dat wij er waren. We probeerden de lacunes van stilte te overbruggen, maar ze bleef onbereikbaar. Tot ze zo maar weer over vroeger begon, over heel iets anders dan waarover we het even ervoor hadden gehad. Soms had ik het geduld niet om in alle rust te wachten of te blijven luisteren. Onbewust speelde misschien mee dat ik daar een toekomst voorzag die mij mogelijk ooit zou wachten - nee, nog lang niet, maar toch... In kranten en weekbladen lees je regelmatig opgewekte verhalen over de gouden jaren, die ouderen te wachten zouden staan. Loop maar eens een bejaardentehuis of verpleegtehuis binnen, dan zie je wat voor de heel ouden de treurige werkelijkheid is. Er zijn dagen geweest dat ik na een uur zo ongeveer op de vlucht sloeg. We reden door. De volgende morgen ging al vroeg de telefoon. Meteen wist ik dat ik het bericht te horen zou krijgen waar we al jaren op bedacht waren. Nu kwam het toch onverhoeds: oma, zoals wij haar waren gaan noemen toen haar eerste kleinkind was geboren, was overleden - in haar slaap, zoals ze dat had gewenst. De avond ervoor was ze uit geweest met enkele medebewoners en personeelsleden van het tehuis. In het restaurant was het benauwend warm. Na een tijdje voelde ze zich niet goed worden; twee van mijn zussen die met haar waren meegegaan, brachten haar naar huis. Ze lag rustig te slapen, toen haar oudste dochter tegen middernacht nog even bij haar langs was geweest. s Morgens om zes uur werd ze gebeld: of ze direct wilde komen, de toestand van haar moeder was opeens heel slecht geworden. Zij woont maar op enkele minuten van het tehuis maar toen ze er aankwam, was het te laat. De bejaardenhelpster had haar dood in bed aangetroffen, kreeg ze te horen. Een zielig hoopje mens, mond open, zonder gebit, haar gezicht helemaal io

12 verfrommeld. Pijn heeft ze zeker niet gehad, ze heeft waarschijnlijk van niets geweten. 94 jaar, de avond ervoor uit geweest, in haar slaap overleden. Wie zou daar niet voor tekenen? Maar wij hadden geen afscheid kunnen nemen. De laatste maanden hadden we haar snel achteruit zien gaan; zelf begon ze nog op gezette tijden over haar vijfennegentigste verjaardag. Afgelopen oktober hadden we haar verjaardag met heel de uitgebreide familie gevierd, al was dat eigenlijk veel te vermoeiend voor haar. Laten we het toch maar doen, je weet niet of ze het volgend jaar nog haalt, was er gezegd. Zo dacht ze er waarschijnlijk zelf ook over. Tegen mij bleef ze volhouden dat ze het goed maakte. Ze had het naar haar zin in het tehuis, herhaalde ze bij ieder bezoek, en ze ging nog regelmatig wandelen. Maar niet alleen, dat mag ik niet meer. Ze zijn bang dat ik de weg kwijtraak. En dat zei ze dan op de zorgelijke toon van haar achterkleinkind van zes dat te horen heeft gekregen dat het niet in het donker over straat mag. Ze keek nog steeds televisie, verzekerde ze, maar dat betwijfelde ik. Ze kon niet eens meer zien wat op haar bord lag. Tot enkele maanden geleden was het middagmaal haar in dekschalen gebracht, bediende ze zichzelf; nu werd het op een bord voor haar neergezet. Ze klaagde niet, hoe beperkt haar mogelijkheden ook werden, hoe kleiner haar wereld. Ik heb het hier best, bleef ze herhalen. Ik had de indruk dat ze dat zinnetje vele malen per dag tegen zichzelf zei. Ze was uren alleen op haar kamer. Er kwam elke dag bezoek - van haar overbuurvrouw, van kinderen en kleinkinderen en ze deed nog zoveel mogelijk mee aan de gemeenschappelijke activiteiten, maar de meeste tijd zat ze toch in haar eentje voor haar raam, dat uitkeek op een hoog flatgebouw, waar geen aardigheid aan af te zien was. Overdag slapen deed ze niet, s avonds ging ze heel laat naar bed, dan duurt de nacht ii

13 niet zo lang. Lezen kon ze al lang niet meer. Veel zat ze voor zich uit te staren of wat te suffen. Ik heb het hier best naar mijn zin. Op de flat durfde ik niet meer alleen te blijven. Ik knikte dan maar eens, keek op mijn horloge en constateerde opgelucht dat we nu wel mochten gaan. Komen jullie gauw weer langs? Wanneer een uur later een van mijn zussen bij haar kwam, was ze al vergeten dat wij waren geweest. Op de avond van de eerste pinksterdag zijn N. en ik naar het mortuarium van het verzorgingstehuis gereden. Stromende regen, kleffe hitte - als een natte dweil - rond de dertig graden. De hal van het tehuis waar anders onzeker zoekende figuren, meest hoogbejaarde vrouwen, rondschuifelden was halfdonker, spookachtig stil. Alleen de receptioniste was er. Ze gaf ons een sleutel, toen we haar zeiden waarvoor we waren gekomen. O f er iemand mee moest, vroeg ze bezorgd. Dat was niet nodig, vonden we. Ze wees ons hoe we moesten gaan. Mortuarium stond er op de deur - we kwamen in een soort koelcel. Bezweet van de autorit voelden we de kou als een ijzig stortbad op ons neerslaan. Vijf graden boven nul, wees een thermometer. Oma lag er in een licht eiken kist, waardig, rustig. O f ze sliep - volkomen roerloos en haar handen voelden ijskoud aan, kouder dan de temperatuur in de dodencel. Ze leek nog kleiner, nietiger. Zij moest wel in haar slaap overleden zijn, zo ontspannen, rustig was haar gezicht, konden we nu zelf constateren. Het ijle vlammetje was opeens uitgewaaid, iets anders wist ik niet te bedenken. Ik hoefde haar nu niet meer te zeggen, wie ik was, zoals ik dat de laatste paar jaren regelmatig had moeten doen, omdat ze me voor mijn jongste broer aanzag - al informeerde ze dan meteen daarop weer naar onze kleinkinderen. Met hen kon ze altijd nog het beste overweg; ze deden haar geen groter genoegen dan wanneer ze naast haar kwamen zitten om spel 12

14 letjes te doen. Haar geest, teruggekeerd naar de kleine wereld van haar eigen kinderjaren, zal dicht bij die van hen zijn geweest. Onopgemerkt is ze heengegaan. Ze wilde niemand tot last zijn - onopvallend ging ze haar bescheiden weg, hield ze zich, afwachtend, op de achtergrond, al volgde ze er wel nieuwsgierig wat er zich voor haar afspeelde. Je zou haar gemakkelijk over het hoofd zien; haar ontging niet veel. Hoe waren haar laatste minuten geweest? Wat hebben haar ogen tenslotte nog gezien? Het begin van de nieuwe dag? Niets? Is ze onbewust uit haar slaap weggegleden in de dood, zoals je in een droom in een bodemloos gat valt? Niemand heeft haar op het eind kunnen vertellen wat we haar nog zo graag hadden willen zeggen - en wat zeker ik haar te weinig heb laten weten in die laatste jaren - terwijl ze zelf altijd een en al erkentelijkheid was: voor haar lange leven, voor elke dag die ze nog kreeg, voor alles wat haar nog gegund werd. Waarschijnlijk kregen mijn woorden niet eens vat op haar, wanneer ik met haar zat te praten, terwijl zij stil voor zich uit staarde. Ze wandelde, vijf, zes jaar oud, tussen haar herinneringen aan Nederhorst den Berg, veronderstelde ik; ze zocht naar namen, weifelde, tastte en soms begon ze dan onverwacht levendig te vertellen, over de school, haar vriendinnetjes, het kattekwaad dat ze samen hadden uitgehaald, en veel over het schaatsen - iets wat ze graag deed, ook nog toen ze in de zestig was. Zij was de jongste van een groot gezin, waarvan er niet een meer in leven was, net zo min als van haar overige familie. Soms zei ze dat: er leeft er geen een meer, allemaal zijn ze dood. Maar nooit dat het voor haar nu genoeg was, dat ze naar het einde verlangde. Dat mocht van haar nog lang uitblijven. De honderd hoefde ze niet te halen, voegde ze er wel aan toe. i3

15 Een onaanzienlijke, verschrompelde gestalte. De wereld verloor niets aan haar, net zo min als aan de talloze mannen en vrouwen die hadden geleefd als zij en die hooguit nog door hun kinderen worden herinnerd. Toen we haar verlieten, las ik op de binnenkant van de deur: Wilt u bij het weggaan de deur van de koelcel goed afsluiten. Tijdens de avondwake, de dag erna, was de kapel van het tehuis vol. Voornamelijk bewoners, bijna allemaal vrouwen. Met krukken, in rolstoelen, achter looprekken - de meeste verder afgetakeld dan mijn moeder. Tot haar laatste dag liep zij; geestelijk raakte ze achterop, maar volledige hulpbehoevendheid, ontluistering is haar bespaard gebleven. Wat zou er in die hoogbejaarden omgaan? Regelmatig kwamen ze hier samen, voor een overleden huisgenoot. Voor wie van hen zou de volgende avondwake zijn? Op zo n moment moet ik denken aan het verhaal over de vroegere gang van zaken in een Amsterdams bejaardentehuis. Tijdens de maaltijd zaten de bewoners er volgens leeftijd aan tafel, de oudste het dichtst bij de deur: die zou nu wel het eerst aan de beurt zijn. Overleed deze, dan schoven ze allemaal een plaats in die richting op... Er werd gezongen: oude stemmen die het telkens dreigden te begeven. Mijn gedachten zwierven alle kanten op: herinneringen aan ons laatste bezoek; aan dertig jaar geleden: oma met onze kinderen met wie ze zo aandachtig kon omgaan en naar wier komst ze steeds weer uitkeek - een lichte plek in een grijs, afgevlakt bestaan. Er werd een psalm ingezet en al bij de eerste woorden zat ik met Huub Oosterhuis bij Michel van der Plas thuis: samen waren zij deze tekst aan het vertalen. Woord voor woord werd door ze afgetast, gewogen en ingepast. Er volgde een lied van Oosterhuis; dat had ik voor het eerst gelezen in zijn staande, robuuste handschrift, voor het eerst horen zingen in i4

16 zijn studentenparochie. Als ik ooit erkentelijk ben geweest dat ik de teksten van zijn liederen en de door hem en Van der Plas vertaalde psalmen heb kunnen uitgeven, dan was het die avond, hoe schriel ze dan ook door die broze stemmen werden gezongen. Ik ben niet iemand om bij zo n gelegenheid mee te doen o f mee te zingen. Net als altijd bleef ik toeschouwer, las in stilte de teksten. De uitvaart. Wat stelt dat helemaal voor in zo n tehuis? Geen orgel, geen gezang, zo eenvoudig mogelijk had mijn moeder bij gelegenheid gezegd, alsjeblieft geen drukte; van overdreven gedoe had ze nooit veel moeten hebben. Een ruimte die zo goed en zo kwaad als het ging als kapel dienst moest doen. Toch had ik hier hetzelfde gevoel als andere keren wanneer ik een katholieke uitvaartdienst bijwoonde. We waren hier meer met elkaar vertrouwd dan in een crematorium. Het geloof in een volgend leven mocht bij de meesten weggevallen zijn - er was toch de overtuiging aanwezig dat we een dierbare uitgeleide deden, waarheen dat ook mocht zijn. Al proberen ze met kleurige wanden en artistiek verantwoorde versieringen de sfeer niet al te neerdrukkend te maken, een crematorium blijft afstandelijk, onwezenlijk. Brandhokken noemde Lambert Tegenbosch ze in een interview en hij zei erbij dat hij ze beschouwt als een laatste vernedering. Hij wil niets meer met het instituut te maken hebben, maar ze moeten hem vanuit de kerk begraven. In een crematorium ben je toeschouwer, in een kerk meer betrokken. Mechanische muziek, hoe stemmig ook, blijft achter bij het samen zingen, bij gezamenlijk gebed. De dode wordt vandaag de dag na de requiemmis nogal eens overgebracht naar een crematorium - maar het is in de kerk dat er afscheid wordt genomen. De overledene wordt nog één keer langs de banken met aanwezigen gedragen, o f gereden zoals i5

17 dat steeds meer gebruikelijk is. Dat is indrukwekkend anders dan wanneer je voor het laatst langs de baar loopt, vluchtig de bloemstukken bekijkt voordat de kist aanstonds, zo onopvallend mogelijk, uit het zicht zal glijden. Terwijl het evangelie werd voorgelezen, viel me nog een gedachte in. Bij uitvaart en begrafenis merk je hoe krachtig en rijk aan ervaring de riten en symbolen van de katholieke kerk zijn - stellig in hun hoop en verwachting. Bij herhaling wordt er uitgesproken dat we elkaar terug zullen zien. Zelfs al geloof je daar niet meer zo in, die woorden kunnen in dat uur toch enige troost inhouden. Het komt niet bij je op je daartegen af te zetten of te denken: wat een onzin. Uitvaart: treffend woord, veelzeggender dan requiemmis, laat staan crematie o f herdenkingsdienst. Enkele jaren later woonde ik in Maastricht de uitvaart van een priester bij. Hij behoorde tot wat men ooit de progressieven noemde; in de jaren van het Concilie had hij een belangrijke rol gespeeld, had hij geprobeerd beweging te krijgen in een verstarde, bijna wezenloze kerk. Hij had het daardoor bar te verduren gekregen van de kant van de kerkelijke autoriteiten, die verlangden dat hij zijn mond zou houden. Hij was zichzelf en ook de kerk trouw gebleven, hoe moeilijk dat ook was geweest. De laatste jaren had zijn kwaal hem in toenemende mate geremd in zijn activiteiten, maar niet in zijn overtuiging. Onderweg naar zijn parochiekerk vroeg ik me af hoe zijn uitvaart zou zijn. Van ver hoorde ik de zware klok luiden. Achter in de kerk, bij de hoofdingang, stond de kist met daarnaast het wijwater waarmee ieder die het oude gebruik wilde volgen de kist kon besprenkelen. De banken liepen vol. Veel leeftijdgenoten, nog één keer samengekomen rond de priester die vertrouwenwekkend de weg had gewezen in de overmoedige jaren van het Concilie, de tijd van paus Joannes en 16

18 van bisschop Bekkers, die hem vele malen om advies had gevraagd. De kist werd naar voren gereden en toen zette een mannenkoor, niet zo n iel damesgroepje, het oude Gregoriaans in. Later las ik dat de overledene te kennen had gegeven dat er bij zijn uitvaart Gregoriaans zou worden gezongen. Ik merkte hoe sommigen het Requiem meeneurieden. De lezingen en gebeden waren in de volkstaal. Ik wachtte af of het Dies Irae zou worden ingezet - de onheilspellende tekst die zo misplaatst lijkt in de liturgie van de doden. Het orgel begon, ik herkende de melodie niet aanstonds en toen hoorde ik: hoopvol, haast triomfantelijk: Victimae Paschali, de sequentie van Pasen. Zeg ons, Maria, wat hebt u onderweg gezien? (...) Christus, mijn hoop, is verrezen. Hij zal de zijnen voorgaan naar Galilea. Er waren er die moeite hadden hun ontroering de baas te blijven. Hoe duurzaam zijn de Latijnse gezangen. Ik was het er indertijd hartelijk mee eens dat de volkstaal in de liturgie werd ingevoerd: eindelijk kon iedereen verstaan wat tot dan toe aan het altaar werd gepreveld. Maar n u. het Latijn is eeuwenoud, is zichzelf gebleven, je kunt er steeds weer je eigen, hernieuwde vertaling aan meegeven. Hoeveel van de Nederlandse teksten die sinds de jaren zestig worden gezongen zijn hopeloos achteropgeraakt, niet meer om aan te horen. De modieuze zijn afgebladderd, sommige net zo vergeten geraakt als de meeste popsongs uit die tijd. Requiem aeternam, die twee woorden hebben zich, met de melodie, voorgoed in de herinnering vastgezet. Een meer zeggend Nederlands equivalent zou ik niet weten. Maar het is waar: ik ben met zulke teksten opgegroeid, elke keer als ik ze hoor, dragen ze stromen herinneringen aan. Voor jongere generaties hebben ze geen betekenis. Ze begrijpen niets van deze tekst: Hij zal de zijnen voorgaan naar Galilea, wat moeten zij daarmee? Voor de generatiegenoten van de overledene i7

19 hielden de woorden een dankbare herinnering in en mogelijk vonden ze het spijtig dat ze niet mee konden zingen: het koor liet zich niet de kans ontnemen zelf alle strofen - prachtig, opgetogen - te laten horen. Na de absoute trokken misdienaars en priesters voor de dode uit naar de al geopende kerkdeur. De klok luidde, de zware tonen bonsden door in heel je lichaam en overtuigend klonk het In Paradisum. Het verdriet wordt er niet minder door, de leegte niet minder schrijnend, maar wie kan troostrijker woorden bedenken? Dan zal er geen paradijs zijn - op zo n moment doet het in ieder geval goed te horen dat engelen en martelaren de gestorvene daarheen zullen begeleiden. Goed, er zullen geen engelen bestaan - de woorden zijn een herinnering aan de vertrouwde zekerheid van de kinderjaren. Dat is passend in de allerlaatste uren waarin een dierbare bij ons is. Jan Leijten schreef bondig: Al lang hoor ik er niet meer bij, maar telkens opnieuw voel ik mij als de gelegenheid zich voordoet - en meestal is dat bij begrafenissen - tussen hen thuis als huisgenoot die te lang op studiereis is geweest. Terwijl toch juist dat thuisgevoel mij in het maatschappelijk leven verder in zo hoge mate ontbreekt. Als ze elkaar maar geen handjes gaan geven o f onhandig-westers kameraadschappelijke accolades gaan oefenen. Ik zal er maar weinig over zeggen, maar goede katholieke begrafenissen zijn aangrijpend en troostend. Dat heb ik nooit elders meegemaakt en ik ben me bij wat begrafenissen geweest, de laatste tien jaar. En om maar eens twee onverdachte, hoogstens wat verouderde getuigen aan te halen, de gebroeders De Goncourt in hun eindeloze dagboek: Al het tedere, al het gevoelige, al het ondragelijk mooie van de moderne tijd, komt van het katholicisme (20 april 1867). M ary Gordon op een van de laatste pagina s van haar Scha- 18

20 duwvader, wanneer zij samen met een priester de teksten voor de liturgieviering bij de herbegrafenis van haar vader uitkiest: Ik wil de psalmen in het Latijn zeggen, want ik weet dat mijn vader dat op prijs zou hebben gesteld. En omdat de ondoorgrondelijkheid van die taal de woorden zo n kracht verleent. In paradisum deducant te angeli. Mogen de engelen u naar het paradijs voeren. Mogen de martelaren u verwelkomen en de Heilige Stad in geleiden, Je ru z a le m. Dit is het beste dat de Kerk te bieden heeft: schitterende engelenkoren. (...) Prachtige woorden. Aan de woorden die ik heb gekozen kun je onmogelijk iets hebben wanneer de structuur van het geloof of zelfs elk zweempje van geloof eraan ontbreekt. Ik weet niet wat ik geloof ten aanzien van het leven dat door dit gebeente wordt vertegenwoordigd. Maar de vorm van het geloof komt me voor als iets bijzonder waardevols, iets onvervangbaars. Deze vorm kan meer bevatten dan de meeste andere vormen en draagt daardoor bij tot nog meer schoonheid, nog meer oprechtheid. Is dit een weerzinwekkende, laffe poging om me in te dekken tegen een aantal risico s? Wat het ook mag zijn, ik wil geen afstand doen van deze vormen en deze woorden. Ik moet eerlijk zijn: zo n veertig, vijftig jaar geleden heb ik heel wat keren een uitvaart bijgewoond, die nonchalant werd afgeraffeld en waarbij het zangkoor (twee, drie bejaarde mannen, die toch niets om handen hadden) er maar wat van maakte. In mijn eerste parochiekerk golden zelfs bij de dood klassen en voor het onderscheid moest betaald worden. Bij een eerste-klas rouwdienst kwam alles eraan te pas wat in de loop van de jaren was bedacht om de inkomsten te vergroten: drie heren, vol bezet zangkoor, altaar en priesterkoor van onder tot boven in het zwart, vier misdienaars, zelfs zes, met zwart fluwelen kragen over hun superplie. Bij de derde klas i 9

21 bleef het bij een stille, gelezen mis om negen uur, een randje zwart en vier kaarsen bij de baar: zo n uitvaart werd dikwijls een slordige, beschamende vertoning. De zon scheen toen we op Crooswijk bij het katholieke kerkhof van Rotterdam aankwamen. De kist was al omlaag gelaten - opzij van de kuil de steen met de naam van mijn vader. Van zijn uitvaart herinner ik me vrijwel niets meer: niet wat voor weer het was of wie er buiten de naaste familie aanwezig waren. Nu was er een lange stoet meegegaan: kinderen, kleinkinderen, vroegere buren, bekenden uit mijn jeugd die ik pas thuis wist te brengen toen ze hun naam zeiden. De oude gebeden waaiden weg over het kerkhof. Heer, geef haar de eeuwige rust. Zij had die verdiend. Indien er een hiernamaals bestaat - en zij geloofde daar stellig in - dan zou ze er nu al zijn aangekomen: zoveel gezorgd, zoveel gebeden, ontelbare novenen, ontelbare volle aflaten. Onze vader, baden we, en ik bedacht, hoe vaak ze ons had gezegd dat ze niet bang was voor de dood: Ik ben dan weer bij pa. Na de begrafenis ben ik nog voor enkele minuten naar haar kamer gegaan. De stoel bij het raam waar zij altijd zat wanneer wij op bezoek kwamen, de onscherpe laatste foto van mijn vader op het servieskastje. In dat kastje het weinige dat ze nog bezat: een sigarenkistje met enkele tientallen foto s en bidprentjes, het trouwboekje waarin de datum van haar overlijden al was ingevuld. Van de hiervoren vermelde echtgenooten is de man overleden: te Rotterdam den A 1429; de vrouw overleden: te Rotterdam den 1 juni C 746. Dit familieregister was definitief afgesloten. O f ik nog iets mee wilde nemen als aandenken? Nou nee: de herinneringen zijn me genoeg. Die nacht schoot ik wakker uit een droom: mijn moeder lag in haar graf, de kist was open maar de doodgravers schoven het zand al omlaag; het dekte haar ogen toe, haar mond. 20

22 Paniek: ik had niet lang, niet aandachtig genoeg naar haar laatste gezicht gekeken. Ik had het voorgoed in mijn geheugen moeten fixeren, als een foto die ik voor me neer zou kunnen zetten. Dat van mijn vader herinnerde ik me nauwkeurig: zijn gezicht iets te vol, te blozend opgemaakt, de scheiding aan de verkeerde kant. Mijn moeders gezicht was veraf - maar opeens kwam het nu dichterbij alsof erop ingezoomd werd. Dat van mijn vader was van een dode geweest. Bij haar leek het nu of ze aanstonds wakker zou worden, opzij zou kijken: Wie is daar? Hé, dag Herman. Toen het besef: nu zit ik het dichtst bij de deur. Mijn moeder was goed een jaar toen haar vader, dagloner, op zesendertigjarige leeftijd kwam te overlijden. Voor zijn dood had hij een bevriend gezin gevraagd of het de zorg voor twee van zijn dochtertjes op zich wilde nemen. Zijn vrouw, de baker van het dorp, was zelf ziekelijk. Het goede mens dronk soms kokend hete melk om de pijn in haar maag te bedaren. Zij stierf niet lang na haar man. De enige broer en de zussen van mijn moeder werden bij verschillende gezinnen ondergebracht. Samen met een zusje bleef zij bij oom Hein, zoals zij hem noemde, bij wie zij toen al in huis was en bij zijn twee ongetrouwde dochters. Die hebben voor de twee wezen gezorgd alsof het hun eigen kinderen waren, terwijl ze maar in de verte familie waren en geen enkele vergoeding ontvingen. Wij hebben nooit onze grootouders gekend - zij waren alle vier al dood. De twee zussen, wij noemden ze tante, namen hun plaats ruimschoots in. Oom Hein en de beide tantes hadden een kleine blekerij, de oude naam voor een wasserij. Op maandagmorgen voer de beurtschipper langs en haalde de manden met wasgoed op, waarna het bij de klanten in Amsterdam - vooral jodenmensen zeiden ze argeloos - werd afgeleverd. Het kon ook gebeuren dat oom Hein het wasgoed in een laken bij elkaar bond en 21

23 met de bundel op zijn hoofd naar Amsterdam ging - om meteen af te rekenen? De oudste van de twee dochters, zij was van 1869, kon lezen noch schrijven maar uit het hoofd rekenen als de beste; al als kind van zeven, acht jaar liep zij regelmatig naast haar vader achter de handkar door Am sterdam om de was te bezorgen en achterstallige betalers te manen dat ze over de brug moesten komen. Mijn moeder kon nog boos worden als ze vertelde hoe dikwijls het kind zonder geld werd weggestuurd. Ze woonden in een nietig huisje aan de dijk langs de Vecht: klompenhok, woonkeuken, voorkamer met twee bedsteden, kelder, die in de dijk was uitgespaard. Er was een zolder, met een laag rieten dak; daar sliepen wij wanneer we er logeerden. Bij heldere nacht zag je tussen het riet door de sterren, in de winter vroor je adem vast aan de dekens. In de woonkamer stonden het oliestel waarop werd gekookt en een wiebelkastje met daarop onder glazen stolpen beelden van Maria en het H. Hart. Erboven hing op rood fluweel een kruisbeeld achter glas. De bovenste la van het kastje was volgepropt met missieblaadjes, oude almanakken, bidprentjes. Tegenover het huisje lag de wasserij: een gammele houten schuur, waar een enorme ketel op een kolenvuur stond. Daarin werd het wasgoed gekookt, dat vervolgens werd uitgespoeld in het spoelhok - het gedeelte van de wasserij dat in de Vecht was uitgebouwd en waar de rivier doorheen stroomde. Vlak boven het water de houten stoep; op de vlonder een bak waarin een van de tantes op de knieën het wasgoed in de rivier uitspoelde; beneden haar schoten de vissen voorbij. Het wasgoed werd na het drogen uitgespreid op de met gras begroeide glooiing van de dijk om in het zonlicht te bleken. In de wasserij stond een pomp met zwengel waarmee water uit de Vecht werd opgehaald. Een gedeelte werd in een soort ketel gegoten; daarin bevond zich een filter van koolstof om het te zuiveren: dat diende als drinkwater. Naast de was 22