Naturalis 5. Proef LEERWERKBOEK NATUURWETENSCHAPPEN. R. Berckmoes M. Dirkx P. Maesen M. Sanne

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Naturalis 5. Proef LEERWERKBOEK NATUURWETENSCHAPPEN. R. Berckmoes M. Dirkx P. Maesen M. Sanne"

Transcriptie

1 Naturalis 5 R. Berckmoes M. Dirkx P. Maesen M. Sanne LEERWERKBOEK NATUURWETENSCHAPPEN

2

3 Inleiding Beste leerling Je zit nu in het vijfde jaar. Naturalis 5 is een leerwerkboek voor het vak natuurwetenschappen. Onze samenleving zal altijd nood hebben aan goed opgeleide wetenschappers, die creatief denken over nieuwe producten en kunnen inspelen op de noden van onze veranderende maatschappij. Ook voor jou, leerling in een niet specifiek wetenschappelijke richting, is het belangrijk kennis te maken met de vele mogelijkheden die de wetenschap ons biedt. Hierdoor kan ook jij je steentje bijdragen in het maatschappelijk debat rond wetenschappelijke problemen. De hele leerstof is opgedeeld in 11 THEMA S waarin tal van onderwerpen van de klassieke chemie, biologie en fysica verweven zijn. Elk thema begint met een inleidende tekst om deze leerstof in een breder kader te plaatsen. Grote leerstofdelen worden bondig samengebracht in een overzichtelijk SAMENGEVAT. TER INFO is geen specifieke leerstof maar behandelt randinformatie of historische feiten. Het kan een leuke aanzet zijn voor een verder klasgesprek. We wensen je een fijn jaar toe! Beste collega Naturalis 5 is een leerwerkboek gebaseerd op het leerplan (D/2006/0279/012) voor Natuurwetenschappen 3de graad aso. Dit is een graadleerplan dat werkt rond vier contextgebieden. Voor het vijfde jaar voorzien we 2 delen. Deel 1 MATERIE, ENERGIE EN LEVEN wordt behandeld in 7 thema s. In deel 2 GEZONDHEID EN VOEDING komen 4 thema s aan bod. Het boekdeel van het zesde jaar (Naturalis 6) voorziet volgende delen die ook in thema s worden behandeld. Deel 3 EVOLUTIE EN INFORMATIEOVERDRACHT. Deel 4 VERKEER EN VEILIGHEID. De leerwerkboeken zijn gelijmd uitgevoerd zodat u in volle vrijheid, samen met de leerlingen, delen en thema s kan combineren. De auteurs 3

4

5 Thema 8 Straling en chemie in je eigen leefwereld Een gsm zou straling uitzenden die niet gezond is. Maar welke straling geeft een gsm? En hoe zit dat met gsmzendmasten? THEMA 8 STRALING EN CHEMIE IN JE EIGEN LEEFWERELD Je gaat in dit deel op zoek naar de eigenschappen van elektromagnetische golven zoals licht, microgolven of röntgenstraling. En met die kennis probeer je een antwoord te vinden op bovenstaande vragen. Je onderzoekt bovendien de verschillende soorten straling naar hun nut en hun gevaar. Want dit kan belangrijk zijn voor je gezondheid. Ook bij het gebruik van chemische stoffen liggen gevaar en gezondheid dicht bij elkaar. Denk maar aan poetsmiddelen zoals javel: gevaarlijk in gebruik, maar met een ontsmettende werking door het bestanddeel chloor. Of denk aan het gebruik van een zure ontkalker in het huishouden om kalkaanslag (CaCO 3 ) in apparaten te neutraliseren. Bij het omgaan met chemische stoffen als zwavelzuur (diwaterstofsulfaat) ben je zeker uiterst voorzichtig! Toch kunnen zuren en basen ook perfect samenwerken. Maagzuur of het bestanddeel HCl kan aanleiding geven tot zure oprispingen. Dit geeft een brandend gevoel. Je arts schrijft medicijnen voor die deze oprispingen neutraliseren. Deze medicijnen behoren tot de antacida. Weet jij wat de chemische werking is van dit medicijn? 164

6 1 Elektromagnetische stralen en je gezondheid 1.1 Basisbegrippen trilling en golf A Trilling De aarde draait in één dag, 24 uur, eenmaal rond haar as. De aarde beweegt in één jaar, 365 dagen, eenmaal rond de zon. Dit zijn twee bekende voorbeelden van periodieke verschijnselen. De beweging herhaalt zich na een vaste tijd die we de periode noemen. Toen je als klein kind op de paardenmolen zat, heb je al ontdekt dat de paardenmolen steeds op dezelfde plaats terugkomt. De draaibeweging van de paardenmolen is een periodieke beweging. Het heen en weer bewegen met een schommel is een periodieke beweging die je zeker al eens geprobeerd hebt. Het deel van de beweging dat zich steeds herhaalt, wordt een cyclus van de beweging genoemd. Een beweging waarbij een massa heen en weer beweegt, heet een trilling. De tijd om één cyclus uit te voeren, is de periode T en wordt uitgedrukt in seconde (s). Het aantal cyclussen per seconde is de frequentie f en wordt uitgedrukt in aantal per seconde of hertz (Hz). B Golf Een golf ontstaat wanneer een trilling zich verder uitbreidt in de ruimte. Bij een trilling op water kun je waarnemen dat de trilling over het water beweegt als een watergolf. Bij geluidsgolven bewegen trillingen door de lucht totdat ze je oor bereiken en jij ze kunt horen. Watergolven en geluidsgolven zijn de meest bekende golven, omdat je ze gewoon kunt waarnemen als golf. Daarnaast hebben verschillende experimenten aangetoond dat licht ook een golf is. Definities De golfsnelheid is de snelheid waarmee de golf vooruit beweegt. De golflengte λ is de afstand door de golf afgelegd in één periode T. De golffrequentie is gelijk aan de trilfrequentie f. 165

7 Het verband tussen deze begrippen volgt eenvoudig uit de formule van de snelheid: snelheid = afstand tijd v = λ T = λ f Opdrachten THEMA 8 STRALING EN CHEMIE IN JE EIGEN LEEFWERELD Opdracht 1 De geluidssnelheid in lucht is ongeveer 330 m/s. Je hoort de donder 14 s nadat je de bliksemflits hebt gezien. Hoever is het onweer van jou verwijderd? Opdracht 2 De lichtsnelheid heeft een constante waarde: c = 3, m/s. De afstand van de aarde tot de zon is ongeveer m. Hoe lang is het licht van de zon onderweg voordat het de aarde bereikt? Opdracht 3 Radiogolven bewegen ook met de lichtsnelheid. Bepaal de golflengte van de radiozender Q-music, die uitzendt in de frequentie 103,1 MHz. Wat is de golflengte van Q-music? 1.2 Ontstaan van elektromagnetische golven Elektromagnetische golven ontstaan wanneer elektrische ladingen versnellen (trillen) of wanneer elektronen in een atoom van een hogere energiebaan naar een lagere energiebaan terugvallen. We bespreken beide situaties in detail Elektromagnetische golven van trillende elektronen In 1861 bewees Maxwell in zijn theorie over het elektromagnetisme dat een trillende lading een energiestraling uitzendt die een snelheid heeft gelijk aan de lichtsnelheid. Met deze kennis heeft Hertz in 1888 deze straling opgewekt door een hoogfrequente wisselspanning op te wekken tussen twee bollen. De straling uitgezonden door overspringende elektronen wordt elektromagnetische straling genoemd. 166

8 Om elektromagnetische golven op te wekken, moeten we elektrische lading, of beter elektronen, laten trillen. We kunnen de elektronen in een draad op en neer laten bewegen door de draad aan te sluiten op een wisselspanningsbron. De elektronen in de draad bewegen op de frequentie van de wisselspanning op en neer en sturen daarbij energie uit in de vorm van elektromagnetische straling. Deze straling heeft de frequentie van de wisselspanningsbron. Om technische reden kan men op deze wijze slechts elektromagnetische golven opwekken met een golflengte tot 1 mm. Elektromagnetische straling uit een antenne antenne antenne straling Dit systeem wordt gebruikt om elektromagnetische straling te genereren in een radiozender of in een gsm. TER INFO De antenne in een gsm Gsm-toestellen zenden signalen uit in de vorm van elektromagnetische golven. De frequentie van deze signalen liggen in twee bandbreedtes: 75 MHz boven en onder 900 MHz (825 MHz 975 MHz), 75 MHz boven en onder MHz ( MHz - MHz). Hoe groot is de golflengte van de golven met frequentie 900 MHz? De snelheid van radiogolven is ongeveer c = 3, m/s (lichtsnelheid). Walkietalkie met antenne Vlakke antenne van de gsm 167

9 De frequenties van een gsm-signaal behoren tot de soort van de microgolven (300 MHz tot 1 GHz). Een gsm die je dichtbij het hoofd houdt, stuurt dus microgolven uit die ook je hoofd bereiken en kunnen binnendringen. Over de schadelijkheid van deze golven zijn reeds vele studies gebeurd, maar de conclusie is altijd dat te veel met gsm bellen zeker niet goed is. De eerste soort gsm had een antenne in de vorm van een staaf. Deze gsm stuurde zijn energie in alle richtingen. Nieuwere gsm-toestellen hebben een vlakke antenne aan de achterzijde die naar binnen is afgeschermd. Deze stuurt de straling weg van de gebruiker en is daarmee veel minder belastend. THEMA 8 STRALING EN CHEMIE IN JE EIGEN LEEFWERELD Elektromagnetische golven uitgezonden door een atoom De meeste elektromagnetische golven worden opgewekt door de elektronen in een atoom. Wanneer we een atoom energie geven, bijvoorbeeld door op te warmen of door elektrische stroom, kan een elektron deze energie opnemen en overspringen naar een hogere energiebaan. Wanneer het elektron terugvalt naar zijn lagere baan zal het elektron de overtollige energie uitsturen in de vorm van elektromagnetische straling. Bij het terugvallen zal het elektron niet onmiddellijk op zijn nieuwe baan aankomen, maar eerst enkele keren trillen rond zijn nieuwe baan. Het is door deze trilling dat het elektron de elektromagnetische straling opwekt en zijn energie uitstuurt. Een elektron stuurt op deze wijze een stukje van een elektromagnetische golf uit dat door Einstein een foton genoemd werd. De energie van het foton is gelijk aan het energieverschil tussen de twee banen ΔE = E hoog E laag. elektron De frequentie van deze elektromagnetische golf is bepaald door de frequentie van de trilling van het elektron op zijn nieuwe baan. Elektronen kunnen slechts op welbepaalde banen bewegen, wat betekent dat ook slechts bepaalde frequenties kunnen voorkomen. In de kwantumfysica heeft men ontdekt dat de evenredigheid tussen de frequenties en de energie van een foton wordt gegeven door de constante van Planck, h. Het verband tussen de energie en de frequentie van een foton wordt beschreven door de volgende formule: ΔE = h f. kern De constante van Planck heeft de waarde h = 6, J.s. Elektron stuurt een foton foton 168

10 Besluit 1 Wanneer een elektron overgaat van een hogere energiebaan naar een lagere energiebaan stuurt het een stuk elektromagnetische golf uit met een frequentie die afhangt van het energieverschil tussen de twee banen. 2 f = E/h met h = 6, J.s, de constante van Planck. 3 Dit energiedeeltje wordt een foton genoemd. 1.3 Het elektromagnetisch spectrum In het dagelijkse leven ken je verschillende golven die behoren tot de elektromagnetische golven. Noem enkele soorten elektromagnetische golven: Het enige verschil tussen deze golven is de frequentie (en de golflengte). Zo hebben de LF (lage frequentie) radiogolven een golflengte van enkele honderden meters, terwijl de gammastralen een golflengte hebben van ongeveer 0,1 pm (= m). Hieronder staat het volledige spectrum van de elektromagnetische golven afgebeeld. We bespreken de voornaamste delen, beginnende bij de laagste frequentie. frequentie (Hz) Afmeting golflengte gammastralen atoom röntgenstralen nanometer ultraviolet zichtbaar licht micrometer infrarood Het elektromagnetisch spectrum microgolven centimeter tv, FM radio meter radiogolven kilometer golflengte (m) 169

11 1.3.1 Radio- en tv-golven THEMA 8 STRALING EN CHEMIE IN JE EIGEN LEEFWERELD De frequentie van radiogolven varieert van 1 khz tot 106 khz. Dit betekent dat de golflengte ligt tussen enkele kilometers en één meter. Radiogolven zijn de eerste soort elektromagnetische golven die kunstmatig opgewekt werden in de proeven van Hertz (1888). Ze worden gebruikt om via antennes radio- en tv-signalen door te sturen. De radiogolven met een grote golflengte (> 1 km) hebben weinig problemen met obstakels, zoals bomen en huizen, en kunnen door weerkaatsing met de elektrisch geladen lagen in de ionosfeer (tussen 70 en 300 km hoogte) rond de aarde bewegen. Zo werden vroeger, toen er nog geen communicatiesatellieten waren, de signalen van de Wereldomroep rond de wereld uitgezonden tot in Australië Microgolven Microgolven hebben een golflengte van 1 m (bij een frequentie van 300 MHz) tot 1 mm (bij een frequentie van 300 GHz). In een microgolfoven worden in een hogere energieconcentratie microgolven met een frequentie van 2,45 GHz gebruikt. De microgolven hebben invloed op de polaire moleculen in het voedsel. De moleculen van water, suiker, eiwit en vet zijn bijvoorbeeld polair. Deze moleculen proberen zich te richten naar het steeds veranderende veld van de microgolven. De moleculen gaan heviger bewegen en het voedsel wordt warmer. Deze warmte zorgt voor het garen van het voedsel. De frequenties waarop gsm-toestellen ontvangen en uitzenden, zijn ook gelegen binnen de frequenties van de microgolven. Een gewone gsm werkt met twee frequentiebanden rond de frequenties 900 MHz en 1800 MHz. Een nieuwe frequentieband rond 2500 MHz wordt gebruikt voor het ontvangen van tv-beelden op de gsm Infrarood of warmtestraling Warmtestraling van een gebouw 170

12 Infraroodstraling ligt in het gebied met golflengtes tussen 10-3 m en 7, m. De frequenties variëren dus van Hz tot Hz. Infraroodstraling wordt uitgezonden door moleculen die trillen door de warmte. Infraroodstraling kun je niet zien, maar voel je aan als warmtestraling. Daarom wordt infraroodstraling ook warmtestraling genoemd. In het leger gebruikt men nachtkijkers die het onzichtbare infrarood licht omzetten in een zichtbaar licht met grijstinten. Hiermee kan men levende (warme) wezens ontdekken tegen de koude achtergrond (Zichtbaar) licht De meest bekende elektromagnetische golven zijn de lichtgolven. Dit heeft natuurlijk alles te maken met het feit dat we lichtgolven kunnen zien. Lichtgolven hebben een golflengte die ligt tussen 7, m en 3, m. Dit komt overeen met de frequenties Hz en Hz. Ons oog is een gevoelige sensor die in staat is om een verschil in frequentie waar te nemen in de vorm van de verschillende kleuren. In stijgende lijn volgens de golflengte zijn de kleuren in de regenboog: Ultraviolet Elektromagnetische golven met een golflengte net beneden het violet (3, m tot 6, m golflengte) worden ultraviolet stralen genoemd. Uv-stralen kunnen onze huid verbranden of bruinen, maar ook huidkanker veroorzaken. Zo vormt de zon een belangrijke bron van uv-stralen op aarde. Gelukkig dat de ozonlaag (O 3 ) het grootste deel van de schadelijke uv-straling tegenhoudt, anders was het leven op aarde niet mogelijk. Een goede zonnecrème absorbeert een groot deel van de schadelijke uv-straling die op onze huid terechtkomt zomer. in de 171

13 TER INFO Is een zonnebankkuur gezond? De zonnebanken zenden zichtbaar licht, uven infraroodstraling (warmte) uit. THEMA 8 STRALING EN CHEMIE IN JE EIGEN LEEFWERELD Algemeen onderscheiden we bij de uvstraling drie typen: uv C ( nm): komt niet op het aardoppervlak, maar wordt door de ozonlaag geabsorbeerd; uv B ( nm): verantwoordelijk voor de bruining van de huid, maar ook voor de verbranding, verhoogt risico op huidkanker. Uv B is energierijker dan uv A (maar minder energierijk dan uv C); uv A ( nm): (circa 95 % van alle uv): versnelt veroudering huid, bevordert allergieproblemen en verhoogt ook de kans op huidkanker. Afhankelijk van het type lamp zal de zonnebank een bepaald spectrum uitzenden. Als vuistregel mag men ervan uitgaan dat grotendeels uv A wordt uitgezonden (98-99 %) en een beetje uv B (1-2 %). De gebruiker mag niet worden blootgesteld aan uv C. Voor het lichaam wordt meestal de gewone solariumlamp gebruikt ( W), voor de gezichtsbruiner de hogedruklamp (ca. 400 W). Vergelijking met de zon Er zijn verschillen tussen het spectrum dat een zonnebank uitzendt en het spectrum van de zon. In het uv B-gebied is de zonnebank vergelijkbaar met de middagzon op een midzomerdag. In het uv A-bereik is de intensiteit soms 6 tot 10 (gezichtsbruiner) maal zo groot als van de zon. Effecten zonnebank Pure uv A uit de zonnebank zorgt nauwelijks voor verdikking van de huid. Zodoende geeft een zonnebad in het solarium geen bescherming voor een zonvakantie. Pure uv A stimuleert ook niet de aanmaak van vitamine D3. Volgens deskundigen zal het gebruik van minder dan 10 zonnebanksessies per jaar geen significante bijdrage geven aan de kans op het krijgen van huidkanker. Bij frequenter gebruik (met name door jongeren) zou dit wel het geval kunnen zijn. 172

14 1.3.6 X-stralen of röntgenstralen Röntgenstralen hebben een golflengte tussen m en 10-8 m. Deze röntgenstralen kunnen dwars door ons lichaam heen bewegen, maar worden toch door delen met een verschillende dichtheid meer of minder gemakkelijk doorgelaten. In de medische beeldvorming gebruikt men deze röntgenstraling om de delen met een verschillende dichtheid in ons lichaam zichtbaar te maken. Röntgenstraling wordt meestal opgewekt als remstraling waarbij elektronen met hoge snelheid (en hoge energie) plots afgeremd worden door de botsing met een elektrode. Anderzijds kan röntgenstraling ook (zoals licht) opgewekt worden door elektronen in atomen van een hoge naar een lage energiebaan te laten overspringen Gammastralen Gammastralen zijn elektromagnetische golven die uit de atoomkern voortkomen. Ze hebben een golflengte van tot m, zodat de bijbehorende frequenties variëren van Hz tot Hz. Gammastralen komen meestal vrij bij het radioactief verval van een atoomkern. De overtollige bindingsenergie van de kern wordt uitgezonden in de vorm van gammastraling. Gammastraling is net zoals röntgenstraling een ioniserende straling die gevaarlijk is voor levende wezens. 1.4 Licht en materie A Kleur Gewoon wit licht bestaat uit zeer veel fotonen die elk een verschillende frequentie hebben en die onafhankelijk van elkaar bewegen. In gewoon wit licht zijn alle kleuren aanwezig. Spectrum van wit licht 173

15 experiment Neem een glas water en plak tegen het glas een stuk karton met een nauwe opening. Plaats dit glas met water in het zonlicht en bestudeer het licht dat door de opening en door het water op de vensterbank schijnt. Waarneming Waar heb je dit fenomeen nog gezien? THEMA 8 STRALING EN CHEMIE IN JE EIGEN LEEFWERELD Hoe zien we kleuren? Hoe ziet ons oog kleuren? Wanneer licht in trui? ons oog valt, geven de fotonen hun energie af aan de kegeltjes in ons netvlies. Eenvoudig kun je stellen dat er drie soorten kegeltjes zijn die elk gevoelig zijn voor één van de primaire kleuren. De primaire kleuren zijn. Alle andere kleuren worden door onze hersenen gezien volgens de relatieve aanwezigheid van de drie primaire kleuren. Wanneer in het licht bijvoorbeeld rood en groen aanwezig is, zie je de kleur. Opdracht Hoe ontdek je dat een trui rood gekleurd is? Teken de kleur die de trui weerkaatst naar de persoon. Wat gebeurt er met de andere kleuren? Wat gebeurt er bij een witte trui? Wat gebeurt er bij een zwarte 1 74

16 B Fluorescentie In het donker is het veilig om fluorescerende kledingstukken te dragen zoals een veiligheidshesje. Waarom reflecteren sommige materialen beter dan andere? Zoek op het internet wat fluorescentie is en hoe het werkt. Waarom gebruikt men fluorescerende stoffen in waspoeder? Zoek nog minstens twee toepassingen van fluorescentie

17 samengevat Een golf is een trilling die vooruit beweegt door een elastisch medium. De snelheid waarmee de golf vooruit beweegt, is de golfsnelheid (v). De frequentie (f) van een golf komt overeen met de frequentie van de trilling. De afstand door een golf afgelegd in één periode is de golflengte (λ). De formule voor de golfsnelheid: v = λ T = λ f. THEMA 8 STRALING EN CHEMIE IN JE EIGEN LEEFWERELD Zichtbaar licht is een deel van het elektromagnetisch spectrum. Het elektromagnetisch spectrum omvat alle soorten elektromagnetische straling: radio- en tv-golven, microgolven, infraroodstraling, zichtbaar licht, ultravioletstraling, röntgenstraling en gammastraling. Elektromagnetische golven bewegen allemaal met de (constante) lichtsnelheid van 2, m/s. 2 Zuurgraad te laag? Kennis van chemie helpt! Zure stoffen geven van nature aanleiding tot een alarmsignaal. Denk maar aan de zure geur van bedorven voeding of de zure smaak van een citroen. Bij het omgaan met chemische stoffen als zwavelzuur (diwaterstofsulfaat) ben je zeker uiterst voorzichtig! Toch kunnen zuren en basen ook perfect samenwerken. 2.1 De zuurgraad Water is een zeer zwak elektrolyt. Slechts enkele watermoleculen ioniseren in H 1 en OH 1- -ionen. Zuiver water bevat evenveel H 1 en OH 1- -ionen: je noemt water daarom een neutraal midden. De concentratie van zowel de positieve als negatieve ionen in zuiver water bedraagt 10-7 mol/l. Notatie: [H 3 O 1 ] = [OH 1- ] = 10-7 mol/l Een oplossing wordt zuur genoemd als de concentratie van de H 1 -ionen groter is dan die van de OH 1- ionen. In de praktijk komen er in water geen losse H 1 -ionen voor, maar is elk H 1 -ion gebonden aan water. Een dergelijke molecule wordt hydroxoniumion (H 3 O 1 ) genoemd. Notatie : H 2 O H 1 H 3 O 1 Wanneer in een oplossing de concentratie van OH 1- -ionen groter is, noem je dit midden. 176

18 In water is de concentratie van de hydroxonium-ionen (H 3 O 1 ) en hydroxide-ionen (OH 1- ) zeer klein. Daarom heeft de Deense geleerde Sörensen de grootheid ph ingevoerd als maat voor de zuurheid. De zuurgraad van een oplossing wordt aangegeven met de ph-waarde. Deze waarde wordt bepaald door de concentratie van de H 3 O 1 -ionen. Om de ph-waarde te berekenen, kun je op je rekenmachine deze formule gebruiken. ph = -log[h 3 O 1 ] Opdracht Voor een waterige oplossing geldt dat [H 3 O 1 ] [OH 1- ] = (mol/l) 2. Vul de volgende tabel aan. [H 3 O 1 ] in mol/l ph [OH 1- ] in mol/l Hoe groot is de ph als de concentraties [OH 1- ] gelijk is aan de concentratie [H 3 O 1 ]? Meten van de zuurgraad Men gebruikt ph-papier om op een snelle manier bijvoorbeeld de zuurgraad van het leidingwater te bepalen. Door de verkleuring van het papierstrookje dat in de vloeistof gedompeld wordt, kun je de ph eenvoudig meten. Je vergelijkt de verkleuring met een kleurvergelijkingsschaal, zodat je een richtwaarde bekomt voor de ph. Deze ph-schaal gaat van 0 tot 14. Oplossingen met een ph die kleiner is dan 7 noem je zuur. Als de ph groter is dan 7 noem je de oplossing basisch. 177

19 2.1.2 De zuurgraad van dranken De volgende tabel geeft een overzicht van veel gebruikte dranken. De vloeistoffen zijn geplaatst op de ph-schaal. Ter vergelijking: maagzuur heeft een ph-waarde van 1 tot 2 en urine een ph van 5 tot 6. THEMA 8 STRALING EN CHEMIE IN JE EIGEN LEEFWERELD ph voedingsstof 1 tot 2 cola 2 tot 3 citroenzuur, azijn 3 tot 4 appelsap, sinaasappelsap, wijn, yoghurt 4 tot 5 tomatensap, bier 5 tot 6 zwarte koffie 6 tot 7 melk, thee 7 zuiver water Opdracht 1 Wat is de aard van het milieu waarin de vertering gebeurt? 2 Zijn de dranken eerder basisch of zuur? Besluit Vruchtensappen, wijn, koffie en bier hebben een zuur karakter. Ook frisdranken zijn zuur. Ze danken hun frisse smaak aan het toegevoegde zuur. De toevoeging van suiker verbergt echter de zure smaak. Hoe zuur mag een drank zijn? Te zure drank geeft aanleiding tot maagklachten en bij een ph onder de 5,5 in de mondholte kan het tandglazuur oplossen. Omdat het gebruik van frisdranken de laatste tijd fors is gestegen, komt erosie van het tandglazuur steeds meer voor. Met name cola is in dit opzicht berucht. Hoe zuurder de drank, hoe erosiever voor het gebit. Tanderosie 178

20 2.2 Zuur-base reactie Protonacceptor en protondonor Zuren en basen zijn duidelijk twee verschillende stofsoorten. In 1923 formuleerden Brönsted en Lowry onafhankelijk van elkaar hun zuur-base theorie. Een zuur is elk deeltje dat als protondonor kan optreden, dat wil zeggen dat het een waterstofion kan. Een base is elk deeltje dat als protonacceptor kan optreden, dat wil zeggen dat het een waterstofion kan. Een deeltje kan slechts als protondonor optreden als er een protonacceptor aanwezig is. Als het ene deeltje zich gedraagt als protondonor en het andere als acceptor, is er sprake van een zuur-base reactie. oe f Voorbeelden Het maagzuur bevat onder andere zoutzuur (= een oplossing van HCl). Bij de samenvoeging van HCl en water, zal water optreden als base. HCl kan een proton afstaan en als optreden. H2O kan een proton opnemen en als optreden. Pr Vul de reactievergelijking aan. HCl (zuur) H2O (base) Water kan ook zuurgedrag vertonen. Bij toevoeging van een sterkere base zoals NH3, gaat water een proton. Vul de reactievergelijking aan. H2O (zuur) NH3 (base) 179

21 Besluit Sommige deeltjes kunnen zowel een zuur- als een basegedrag vertonen. De zuur-base eigenschappen van de deeltjes worden dus niet enkel door de ph-waarde bepaald. Ook de eigenschappen van de stofdeeltjes waarmee ze een interactie hebben, is belangrijk. 2.3 Neutralisatiereacties in je directe omgeving Als je een (opgelost) zuur wilt verzwakken in haar werking, kun je een (opgeloste) base toevoegen. Omgekeerd kun je de werking van een (opgeloste) base verzwakken door het toevoegen van een (opgelost) zuur. THEMA 8 STRALING EN CHEMIE IN JE EIGEN LEEFWERELD Een neutralisatiereactie is een reactie tussen een (opgelost) zuur en een (opgeloste) base Poetsmiddelen die neutraliseren De werking van poetsmiddelen is vaak gebaseerd op neutralisatiereacties. Hierdoor is het onbekwaam gebruik van speciale poetsmiddelen zoals javel, ontkalkers, zoutzuur niet zo bevorderlijk voor je gezondheid. Deze stoffen zijn gevaarlijk in de handen van kinderen! A Poetsmiddel met lage zuurgraad Zure commerciële reinigingsmiddelen zijn meestal gevaarlijke producten die vooral gebruikt worden om bijvoorbeeld kalkaanslag in de douche, waterkoker te verwijderen. Azijnzuur (HCOOH) is een minder sterk en minder schadelijk zuur. Het wordt daarom in het huishouden gebruikt om kalkaanslag (CaCO 3 ) in apparaten te neutraliseren. Als de voegen van een tegelvloer ingevoegd worden, laat dit vaak een moeilijk te verwijderen cementsluier na. Zoutzuur is een sterk zuur dat gebruikt wordt om deze pas geplaatste tegelvloer te reinigen. Zoutzuur is een oplossing van waterstofchloride (HCl) in water. Dit zoutzuur mag je niet toepassen op marmeren en natuurstenen oppervlakken omdat die hierdoor aangetast worden. Reactie met zoutzuur: CaCO 3 2 HCl CaCl 2 H 2 O CO 2 Herken je bij het zien van deze reactie het hoofdbestanddeel van marmer? B Poetsmiddel met hoge zuurgraad De meeste poetsmiddelen hebben een ph-waarde die eerder hoger is dan 7. Een heel bekend product is javel. Als je kleding zelfs maar even in contact komt met javel, zul je direct ontkleuring opmerken. 180

22 De sterkte van javel wordt uitgedrukt in graden. Deze gradenaanduiding is een maat voor de hoeveelheid natriumhypochloriet (NaOCl) in javel. De chloor die vrij kan komen uit NaOCl geeft aan javel ontsmettende eigenschappen. Goede waterkwaliteit is afhankelijk van de zuurgraad. De zuurgraad in bijvoorbeeld een aquarium wordt regelmatig getest. Door verontreiniging daalt de phwaarde en wordt het water meer zuur. Elke vissoort leeft in de meest ideale ph-omgeving. Een lage ph is voor sommige soorten dodelijk, voor andere dan weer levensnoodzakelijk. In het Amazonegebied vind je water met een ph-waarde tussen 5 en 6,8. Dit is ideaal voor tetra s. Hoe kun je het aquariumwater meer basisch maken indien het water te zuur is? Kardinaaltetra Wat zal er met de ph gebeuren als je een deel van het zure (vervuilde) aquariumwater vervangt door kraantjeswater? Ook voor mensen is de ph-waarde van water belangrijk. Denk maar aan je douchegel of shampoo die de ph van je huid kan ontregelen. De ph-waarde van zwembadwater wordt regelmatig gecontroleerd door de eigenaar. Deze waarde moet constant blijven (tussen 6,8 en 7,5) om het chloorgehalte op een veilige waarde te behouden en zo irritatie van ogen, huid of luchtwegen te vermijden. 181

23 TER INFO Ontstaan van hard water THEMA 8 STRALING EN CHEMIE IN JE EIGEN LEEFWERELD Hard water ontstaat doordat regenwater in contact komt met kalksteen in de grond. Kalksteen = calciumcarbonaat (CaCO 3 ) lost slecht op in water. Als in het water opgelost koolstofdioxide (CO 2 ) voorkomt, dan wordt het water lichtjes zuur en reageert het met het calciumcarbonaat. Regenwater bevat altijd koolstofdioxide. Vandaar dat de kalksteen door regenwater wordt aangetast. Kalksteen of calciumcarbonaat CaCO 3 (vast) H 2 O (vloeistof) CO 2 (gas) Ca 2 (opgelost) 2 HCO 3 (opgelost) 2.4 Massaberekeningen Chemisch bepalen van de concentratie van azijnzuur door middel van een titratie Een titratie is een methode die steunt op de neutralisatie van een zuur of base. CH 3 -COOH-oplossing (c te bepalen) NaOH-oplossing (c gekend) ph meter meetelektrode magnetische roerder ph EP titratiecurve V (NaOH) ml 182

24 Indien bijvoorbeeld een zure oplossing azijnzuur (CH 3 -COOH) in een bekerglas aangeboden wordt, kun je heel gedoseerd een basische oplossing toevoegen. Je doet dit tot het zuur-base mengsel neutraal wordt. Hierdoor weet je dat er evenveel mol van de base en het zuur aanwezig zijn. Met bijvoorbeeld een kleurindicator die toegevoegd wordt of een ph-meetsonde, kun je waarnemen dat hierdoor na enige tijd de ph van het mengsel 7 geworden is. Het equivalentiepunt (EP) is bereikt. Omdat je de concentratie van de toegevoegde zelf hebt kunnen bepalen, kun je zo ook de onbekende concentratie van het aanwezige azijnzuur bepalen. Herhaling De concentratie c van een oplossing geeft aan hoeveel opgeloste stof er aanwezig is in een bepaalde hoeveelheid oplossing. molaire concentratie = c = n (opgeloste stof) V (volume) hoeveelheid opgeloste stof (mol) hoeveelheid oplossing (liter) c = n V eenheid: mol l De molaire massa M is de getalwaarde die je bekomt door in het PSE de relatieve atoommassa s op te tellen van de atomen waaruit een molecule is opgebouwd. Zo bekom je de getalwaarde van de relatieve molecuulmassa. M = m g eenheid: n mol experiment Doel Concentratie van azijnzuur in tafelazijn bepalen door een titratie met NaOH. Benodigdheden Werkwijze erlenmeyer, bekerglas 100ml, pipet, buret NaOH-oplossing ( c = 0,10 mol/l), tafelazijn (massaprocent op etiket: 7 %) Indicator fenolftaleïne... 1 Werk volgens de geldende veiligheidsvoorschriften. 2 Breng met een pipet 10 ml azijn in een bekerglas. Verdun dit met gedemineraliseerd water tot 100 ml. 3 In de erlenmeyer breng je 10 ml van deze verdunde azijnzuuroplossing. Voeg enkele druppels fenolftaleïne toe. 183

25 4 Vul de buret met 20 ml NaOH. Noteer exact het beginvolume van je buret. 5 Voeg de NaOH-oplossing druppelsgewijs toe aan het azijnmengsel. Schud hierbij de erlenmeyer met de azijnzuuroplossing voortdurend. 6 Blijf NaOH toevoegen aan het azijnmengsel tot de indicator gedurende ongeveer 20 s een lichtroze kleur blijft hebben. 7 Noteer het eindvolume NaOH-oplossing in je buret en bereken zo het toegevoegde volume NaOH (V NaOH ). 8 Herhaal deze titratie. In de buurt van het vorige equivalentiepunt voeg je de NaOH-oplossing trager toe. Zo is je meting nog correcter. THEMA 8 STRALING EN CHEMIE IN JE EIGEN LEEFWERELD Berekening CH 3 COOH NaOH CH 3 COONa H 2 O n mol n mol n mol 1 Noteer het nauwkeurig afgemeten volume van de verdunde azijnzuuroplossing in de erlenmeyer. V CH3COOH-oplossing = 2 Vraag aan je leerkracht wat de exacte concentratie c NaOH is van de toegevoegde NaOH-oplossing. c NaOH = mol/l 3 Noteer je waarde van V NaOH = ml = 10-3 l 4 Bereken met de formule van de molaire concentratie het aantal mol NaOH (n NaOH ). c NaOH = n NaOH V NaOH 5 n NaOH = n CH3 COOH 6 Bereken nu de molaire concentratie van de verdunde azijnoplossing. c CH3 COOH (verdund) = n CH3 COOH V CH3 COOH (verdund) ml = = mol/l 7 De niet-verdunde azijnoplossing heeft een molaire concentratie die tienmaal groter is. c CH3 COOH = 10 = mol/l 8 Je weet nu hoeveel opgeloste CH 3 COOH (mol, symbool n) aanwezig is in 1 liter azijnzuuroplossing. In 100 ml is er dus 1/10 van deze hoeveelheid aanwezig. n CH3COOH in 100 ml = : 10 = mol 184

26 9 Bereken met de formule van de molaire massa M (= 60 g/mol d.m.v. PSE) het aantal gram azijnzuur ( m CH3COOH ) in 100 ml azijnoplossing. M = m CH 3 COOH CH3 COOH V CH3 COOH Dit getal geeft het aantal gram azijnzuur in 100 ml oplossing. m CH3 COOH = g/mol mol = g / 100 ml (massaprocent) Komt deze concentratie overeen met de opgegeven waarde door de producent? 2.5 Medische toepassing van een neutralisatiereactie Maagzuur of het bestanddeel HCl kan aanleiding geven tot zure oprispingen. Dit geeft een brandend gevoel. Baby s hebben vaak reflux. De meest voorkomende oorzaak is dat de onderste slokdarmkringspier tussen slokdarm en maag nog niet goed ontwikkeld is. Hierdoor wordt de maag niet goed afgesloten en kan de zure maaginhoud terugvloeien als de baby slaapt. Vanaf 6 tot 12 maand, wanneer de voeding gevarieerder (vaster) wordt en wanneer de slokdarmkringspier zich verder ontwikkeld heeft, komt hier verbetering in. De klachten verdwijnen dan meestal spontaan. Je arts kan medicijnen voorschrijven die deze oprispingen neutraliseren. Deze medicijnen behoren tot de antacida. De basische werking van bijvoorbeeld CaCO 3 maakt dat deze medicijnen zich binden aan het maagzuur (HCl). 2 HCl CaCO 3 CaCl 2 H 2 O CO 2 Opdracht Bestudeer bovenstaande formule aandachtig. Waarom klaagt men soms dat het nemen van antacida het laten van boeren veroorzaakt? Noteer de formule van de toegevoegde base: Welk zout wordt in deze reactie gevormd? 185

27 samengevat Water is een zeer zwak elektrolyt. Zuiver water bevat evenveel H 1 en OH 1- -ionen: je noemt water daarom een neutraal midden. De Deense geleerde Sörensen heeft de grootheid ph ingevoerd als maat voor de zuurheid. Deze ph-schaal gaat van 0 tot 14. Oplossingen met een ph die kleiner is dan 7 noem je zuur. Als de ph groter is dan 7 noem je de oplossing basisch. THEMA 8 STRALING EN CHEMIE IN JE EIGEN LEEFWERELD Tanderosie kan het gevolg zijn van het zure karakter van genuttigde vruchtensappen, wijn, koffie, bier Een deeltje kan slechts als protondonor optreden als er een protonacceptor aanwezig is. Als het ene deeltje zich gedraagt als protondonor en het andere als acceptor is er sprake van een zuur-base reactie. Een neutralisatiereactie is een reactie tussen een (opgelost) zuur en een (opgeloste) base. De werking van poetsmiddelen is vaak gebaseerd op neutralisatiereacties. Zure commerciële reinigingsmiddelen zijn meestal gevaarlijke producten die vooral gebruikt worden om bijvoorbeeld kalkaanslag in de douche, waterkoker te verwijderen. De meeste poetsmiddelen hebben een ph-waarde die eerder hoger is dan 7. Een heel bekend product is javel. Een titratie is een methode die steunt op de neutralisatie van een zuur of base. Als na vermenging de ph van het mengsel 7 geworden is, zeg je dat het equivalentiepunt (EP) is bereikt. Je arts kan medicijnen voorschrijven die zure oprispingen neutraliseren. Deze medicijnen behoren tot de antacida. De basische werking van bijvoorbeeld CaCO 3 maakt dat deze medicijnen zich binden aan het maagzuur (HCl). 186

28

5 Water, het begrip ph

5 Water, het begrip ph 5 Water, het begrip ph 5.1 Water Waterstofchloride is een sterk zuur, het reageert als volgt met water: HCI(g) + H 2 0(I) Cl (aq) + H 3 O + (aq) z b Hierbij reageert water als base. Ammoniak is een zwakke

Nadere informatie

Zonnestraling. Samenvatting. Elektromagnetisme

Zonnestraling. Samenvatting. Elektromagnetisme Zonnestraling Samenvatting De Zon zendt elektromagnetische straling uit. Hierbij verplaatst energie zich via elektromagnetische golven. De golflengte van de straling hangt samen met de energie-inhoud.

Nadere informatie

Hoofdstuk 6: Zure en base oplossingen / ph

Hoofdstuk 6: Zure en base oplossingen / ph Hoofdstuk 6: Zure en base oplossingen / ph 6.1 Herhaling: zure en basische oplossingen Arrhenius definieerde zuren als volgt: zuren zijn polaire covalente verbindingen die bij het oplossen in water H +

Nadere informatie

ßCalciumChloride oplossing

ßCalciumChloride oplossing Samenvatting door R. 1673 woorden 17 februari 2013 8 1 keer beoordeeld Vak Methode Scheikunde Pulsar chemie Additiereactie Bij een reactie tussen hexeen en broom springt de C=C binding open. Aan het molecuul

Nadere informatie

Exact Periode 5. Dictaat Licht

Exact Periode 5. Dictaat Licht Exact Periode 5 Dictaat Licht 1 1 Wat is licht? In de figuur hieronder zie je een elektromagnetische golf: een golf die bestaat uit elektrische en magnetische trillingen.(zie figuur). Licht is een elektromagnetische

Nadere informatie

Zelfs zuiver water geleidt in zeer kleine mate elektrische stroom en dus wijst dit op de aanwezigheid van geladen deeltjes.

Zelfs zuiver water geleidt in zeer kleine mate elektrische stroom en dus wijst dit op de aanwezigheid van geladen deeltjes. Cursus Chemie 4-1 Hoofdstuk 4: CHEMISCH EVENWICHT 1. DE STERKTE VAN ZUREN EN BASEN Als HCl in water opgelost wordt dan bekomen we een oplossing die bijna geen enkele covalente HCl meer bevat. In de reactievergelijking

Nadere informatie

In de figuur hieronder zie je een Elektromagnetische golf: een golf die bestaat uit elektrische en magnetische trillingen.(zie figuur).

In de figuur hieronder zie je een Elektromagnetische golf: een golf die bestaat uit elektrische en magnetische trillingen.(zie figuur). 2.1 Wat is licht? In de figuur hieronder zie je een Elektromagnetische golf: een golf die bestaat uit elektrische en magnetische trillingen.(zie figuur). Licht is een elektromagnetische golf. Andere voorbeelden

Nadere informatie

5 VWO. H8 zuren en basen

5 VWO. H8 zuren en basen 5 VWO H8 zuren en basen Inleiding Opdracht 1, 20 min in tweetallen Nakijken; eventueel vragen stellen 8.2 Zure, neutrale en basische oplossingen 8.2 Zure, neutrale en Indicator (tabel 52A) Zuurgraad 0-14?

Nadere informatie

2.1 Wat is licht? 2.2 Fotonen

2.1 Wat is licht? 2.2 Fotonen 2.1 Wat is licht? In de figuur hieronder zie je een Elektromagnetische golf: een golf die bestaat uit elektrische en magnetische trillingen.(zie figuur). Licht is een elektromagnetische golf. Andere voorbeelden

Nadere informatie

Exact Periode 5 Niveau 3. Dictaat Licht

Exact Periode 5 Niveau 3. Dictaat Licht Exact Periode 5 Niveau 3 Dictaat Licht 1 1 Wat is licht? In de figuur hieronder zie je een elektromagnetische golf: een golf die bestaat uit elektrische en magnetische trillingen.(zie figuur). Licht is

Nadere informatie

Hoofdstuk 4 Kwantitatieve aspecten

Hoofdstuk 4 Kwantitatieve aspecten Hoofdstuk 4 Kwantitatieve aspecten 4.1 Deeltjesmassa 4.1.1 Atoommassa De SI-eenheid van massa is het kilogram (kg). De massa van een H-atoom is gelijk aan 1,66 10 27 kg. m(h) = 0,000 000 000 000 000 000

Nadere informatie

ZUUR-BASE BUFFERS Samenvatting voor het VWO

ZUUR-BASE BUFFERS Samenvatting voor het VWO ZUUR-BASE BUFFERS Samenvatting voor het VWO versie december 2014 INHOUDSOPGAVE 1. Vooraf 2. Wat is een buffer? 3. Hoe werkt een buffer? 4. Geconjugeerd zuur/base-paar 5. De ph van een buffer De volgende

Nadere informatie

Hoofdstuk 3: Zuren en basen

Hoofdstuk 3: Zuren en basen Hoofdstuk 3: Zuren en basen Scheikunde VWO 2011/2012 www.lyceo.nl Onderwerpen Scheikunde 2011 2012 Stoffen, structuur en binding Kenmerken van Reacties Zuren en base Redox Chemische technieken Koolstofchemie

Nadere informatie

vrijdag 15 juni 2012 15:26:05 Midden-Europese zomertijd H6 Zuren en basen 4havo voorjaar 2012

vrijdag 15 juni 2012 15:26:05 Midden-Europese zomertijd H6 Zuren en basen 4havo voorjaar 2012 H6 Zuren en basen 4havo voorjaar 2012 Toetsing in periode 4! 6 juni! DTM-T zuur/base t/m 6.6! Tabel 6.10,6.13,6.17 en ph-berekeningen (zoals in vragen 14,15,26 en 27)! Toetsweek einde periode! TW441 H1

Nadere informatie

BUFFEROPLOSSINGEN. Inleiding

BUFFEROPLOSSINGEN. Inleiding BUFFEROPLOSSINGEN Inleiding Zowel in de analytische chemie als in de biochemie is het van belang de ph van een oplossing te regelen. Denk bijvoorbeeld aan een complexometrische titratie met behulp van

Nadere informatie

Zijn alle zuren even sterk?

Zijn alle zuren even sterk? Zijn alle zuren even sterk? 1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we een verschil in zuursterkte tussen 2 verschillende zuren aantonen? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment -Zuur = een

Nadere informatie

OEFENTOETS Zuren en basen 5 VWO

OEFENTOETS Zuren en basen 5 VWO OEFENTOETS Zuren en basen 5 VWO Gesloten vragen 1. Carolien wil de zuurgraad van een oplossing onderzoeken met twee verschillende zuur-baseindicatoren en neemt hierbij het volgende waar: I de oplossing

Nadere informatie

Deel 1: traditionele kalkwater met koolstofdioxide test.

Deel 1: traditionele kalkwater met koolstofdioxide test. Bereiding en eigenschappen van CO 2 Deel 1: traditionele kalkwater met koolstofdioxide test. 1.1 Onderzoeksvraag Hoe kunnen we CO 2 aantonen? 1.2 Mogelijke hypothesen 1.2.1 Geen interactie: Er vormt zich

Nadere informatie

Ioniserende straling - samenvatting

Ioniserende straling - samenvatting Ioniserende straling - samenvatting Maak eerst zélf een samenvatting van de theorie over ioniserende straling. Zorg dat je samenvatting de volgende elementen bevat: Over straling: o een definitie van het

Nadere informatie

Scheikunde SE2. Hoofdstuk 8

Scheikunde SE2. Hoofdstuk 8 Scheikunde SE2 Hoofdstuk 8 Paragraaf 2 Indicatoren: stoffen waarmee je kunt bepalen of een oplossing zuur of basisch is. Zuur: als een oplossing een ph heeft van minder dan 7. Basisch: als een oplossing

Nadere informatie

Je kunt de ph van een oplossing meten met een ph-meter, met universeelindicatorpapier of met behulp van zuur-base-indicatoren.

Je kunt de ph van een oplossing meten met een ph-meter, met universeelindicatorpapier of met behulp van zuur-base-indicatoren. Boekverslag door Merel 797 woorden 22 januari 2017 6.9 14 keer beoordeeld Vak Methode Scheikunde Chemie overal Zie de bijlage voor de grafiek en alle tabellen. H8 Zuren en en Basen Chemie Overal 8.2 De

Nadere informatie

ZUUR-BASE BUFFERS Samenvatting voor het VWO

ZUUR-BASE BUFFERS Samenvatting voor het VWO ZUUR-BASE BUFFERS Samenvatting voor het VWO versie december 2017 INHOUDSOPGAVE 1. Vooraf 2. Wat is een buffer? 3. Hoe werkt een buffer? 4. Geconjugeerd zuur/base-paar 5. De ph van een buffer De volgende

Nadere informatie

ZUREN EN BASEN. Samenvatting voor het HAVO. versie mei 2013

ZUREN EN BASEN. Samenvatting voor het HAVO. versie mei 2013 ZUREN EN BASEN Samenvatting voor het HAVO versie mei 2013 INHOUDSOPGAVE 1. Vooraf 2. Algemeen 3. Zuren 4. Basen 5. Het waterevenwicht 6. Definities ph en poh 7. ph BEREKENINGEN 7.1. Algemeen 7.2. Water

Nadere informatie

Vitamine C bepalen uit fruitsap

Vitamine C bepalen uit fruitsap Vitamine C bepalen uit fruitsap 1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we de gehalte vitamine C in fruitsap bepalen? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment Zuur-basetitratie : een titratietechniek

Nadere informatie

1. 1 Wat is een trilling?

1. 1 Wat is een trilling? 1. 1 Wat is een trilling? Een trilling is een beweging die steeds wordt herhaald. Bijvoorbeeld een massa m dat aan een veer hangt. In rust bevindt m zich in de evenwichtsstand. Als m beweegt noemen we

Nadere informatie

Hoofdstuk 3: Water, zuren en basen

Hoofdstuk 3: Water, zuren en basen Hoofdstuk 3: Water, zuren en basen NaSk II Vmbo 2011/2012 www.lyceo.nl Hoofdstuk 3: Water, zuren en basen NaSk II 1. Bouw van materie 2. Verbranding 3. Water, zuren en basen 4. Basis chemie voor beroep

Nadere informatie

Ar(C) = 12,0 u / 1 u = 12,0 Voor berekeningen ronden we de atoommassa s meestal eerst af tot op 1 decimaal. Voorbeelden. H 1,0 u 1,0.

Ar(C) = 12,0 u / 1 u = 12,0 Voor berekeningen ronden we de atoommassa s meestal eerst af tot op 1 decimaal. Voorbeelden. H 1,0 u 1,0. 5. Chemisch rekenen 1. Atoommassa De SI-eenheid van massa is het kilogram (kg). De massa-eenheid die we voor atomen gebruiken is u (unit). 1 27 1 u 1,66 10 kg m 6 C-nuclide m(h) = 1,0 u m(o) = 16,0 u m(c)

Nadere informatie

Eindexamen scheikunde havo 2008-I

Eindexamen scheikunde havo 2008-I Beoordelingsmodel Uraan 1 maximumscore 2 aantal protonen: 92 aantal neutronen: 146 aantal protonen: 92 1 aantal neutronen: 238 verminderen met het aantal protonen 1 2 maximumscore 2 UO 2 + 4 HF UF 4 +

Nadere informatie

Kristallisatie in snel tempo

Kristallisatie in snel tempo Kristallisatie in snel tempo 1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we op een snellere manier zoutkristallen maken? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment Neutralisatiereactie: reactietype

Nadere informatie

Opgave 1. Opgave 2. b En bij een verbruik van 10 ml? Dan wordt de procentuele onnauwkeurigheid 2 x zo groot: 0,03 / 20 x 100% = 0,3% Opgave 3

Opgave 1. Opgave 2. b En bij een verbruik van 10 ml? Dan wordt de procentuele onnauwkeurigheid 2 x zo groot: 0,03 / 20 x 100% = 0,3% Opgave 3 Hoofdstuk 13 Titratieberekeningen bladzijde 1 Opgave 1 Wat is het theoretisch eindpunt? Het theoretisch eindpunt is het titratievolume waarbij de bedoelde reactie precies is afgelopen. En wat is dan het

Nadere informatie

Oefenvraagstukken 5 VWO Hoofdstuk 11. Opgave 1 [HCO ] [H O ] x x. = 4,5 10 [CO ] 1,00 x 10

Oefenvraagstukken 5 VWO Hoofdstuk 11. Opgave 1 [HCO ] [H O ] x x. = 4,5 10 [CO ] 1,00 x 10 Oefenvraagstukken 5 VWO Hoofdstuk 11 Zuren en basen Opgave 1 1 Ga na of de volgende zuren en basen met elkaar kunnen reageren. Zo ja, geef de reactievergelijking. Zo nee, leg duidelijk uit waarom niet.

Nadere informatie

Kleurrijk schilderij maken met rode koolsap

Kleurrijk schilderij maken met rode koolsap Kleurrijk schilderij maken met rode koolsap 1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we een kleurrijk schilderij maken met melk en rode koolsap? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment ph, zuur,

Nadere informatie

Hoofdstuk 9: Radioactiviteit

Hoofdstuk 9: Radioactiviteit Hoofdstuk 9: Radioactiviteit Natuurkunde VWO 2011/2012 www.lyceo.nl Hoofdstuk 9: Radioactiviteit Natuurkunde 1. Mechanica 2. Golven en straling 3. Elektriciteit en magnetisme 4. Warmteleer Rechtlijnige

Nadere informatie

1. Elementaire chemie en chemisch rekenen

1. Elementaire chemie en chemisch rekenen In onderstaande zelftest zijn de vragen gebundeld die als voorbeeldvragen zijn opgenomen in het bijhorend overzicht van de verwachte voorkennis chemie 1. Elementaire chemie en chemisch rekenen 1.1 Grootheden

Nadere informatie

ANTWOORDEN Herhaling zuren, basen en buffers

ANTWOORDEN Herhaling zuren, basen en buffers ANTWOORDEN Herhaling zuren, basen en buffers 1) Wat geeft de onderstaande afbeelding weer? Je ziet deze deeltjes afgebeeld: het zwakke zuur HA (want veel deeltjes zijn niet geïoniseerd), de zwakke base

Nadere informatie

EVENWICHTEN VOOR ZUREN EN BASEN

EVENWICHTEN VOOR ZUREN EN BASEN EVENWICHTEN VOOR ZUREN EN BASEN Een zuur is een chemisch bestanddeel dat waterstofionen afsplitst bij oplossen in water H zuurrest water H zuurrest Een base is een chemisch bestanddeel dat hydroxide-ionen

Nadere informatie

De waterconstante en de ph

De waterconstante en de ph EVENWICHTEN BIJ PROTOLYSEREACTIES De waterconstante en de ph Water is een amfotere stof, dat wil zeggen dat het zowel zure als basische eigenschappen heeft. In zuiver water treedt daarom een reactie van

Nadere informatie

SEPTEMBERCURSUS CHEMIE HOOFDSTUK 3: STOICHIOMETRIE

SEPTEMBERCURSUS CHEMIE HOOFDSTUK 3: STOICHIOMETRIE SEPTEMBERCURSUS CHEMIE HOOFDSTUK 3: STOICHIOMETRIE 1 OVERZICHT 1. Basisgrootheden en eenheden 2. Berekening van het aantal mol 3. Berekening in niet-normale omstandigheden 4. Oplossingen 5. Berekeningen

Nadere informatie

1. Elementaire chemie en chemisch rekenen

1. Elementaire chemie en chemisch rekenen In onderstaande zelftest zijn de vragen gebundeld die als voorbeeldvragen zijn opgenomen in het bijhorend overzicht van de verwachte voorkennis chemie. 1. Elementaire chemie en chemisch rekenen 1.1 Grootheden

Nadere informatie

Lesbrief: Fluorescentie en ph

Lesbrief: Fluorescentie en ph Lesbrief: Fluorescentie en ph Versie januari 2015 Gepubliceerd en gedistribueerd door Universiteit Utrecht Departement Scheikunde Onderwijsinstituut Scheikunde Padualaan 8 3584 CH Utrecht Nederland Telefoon:

Nadere informatie

LUMC SPECIALISTISCHE OPLEIDINGEN Tentamen Scheikunde voor operatieassistenten i.o. 2007

LUMC SPECIALISTISCHE OPLEIDINGEN Tentamen Scheikunde voor operatieassistenten i.o. 2007 LUMC SPECIALISTISCHE OPLEIDINGEN Tentamen Scheikunde voor operatieassistenten i.o. 2007 docent: drs. Ruben E. A. Musson Het gebruik van uitsluitend BINAS is toegestaan. 1. Welk van de volgende processen

Nadere informatie

Atoomfysica uitwerkingen opgaven

Atoomfysica uitwerkingen opgaven Atoomfysica uitwerkingen opgaven Opgave 1.1 Wat zijn golven? a Geef nog een voorbeeld van een golf waaraan je kunt zien dat de golf zich wel zijwaarts verplaatst maar de bewegende delen niet. de wave in

Nadere informatie

6 VWO SK Extra (reken)opgaven Buffers.

6 VWO SK Extra (reken)opgaven Buffers. 6 VWO SK Extra (reken)opgaven Buffers. Opgave I. 1 Je wilt een buffermengsel maken met ph = 4,20. Welke stoffen kun je het beste als uitgangsstoffen nemen? Opgave II. 2 In 1,00 liter water is opgelost

Nadere informatie

Hoofdstuk 6. De ph/zuurgraad is een getal waarin de hoeveelheid zuur of base wordt uitgedrukt. Dit getal ligt meestal tussen de 0 en 14.

Hoofdstuk 6. De ph/zuurgraad is een getal waarin de hoeveelheid zuur of base wordt uitgedrukt. Dit getal ligt meestal tussen de 0 en 14. Samenvatting door W. 879 woorden 15 oktober 2012 5,8 52 keer beoordeeld Vak Methode Scheikunde Chemie overal Hoofdstuk 6 2 De PH van een oplossing De ph/zuurgraad is een getal waarin de hoeveelheid zuur

Nadere informatie

ZUREN EN BASEN. Samenvatting voor het VWO. versie mei 2013

ZUREN EN BASEN. Samenvatting voor het VWO. versie mei 2013 ZUREN EN BASEN Samenvatting voor het VWO versie mei 2013 INHOUDSOPGAVE 1. Vooraf 2. Algemeen 3. Zuren 4. Basen 5. Het waterevenwicht 6. Definities ph en poh 7. ph BEREKENINGEN 7.1. Algemeen 7.2. Water

Nadere informatie

Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 1 + 2

Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 1 + 2 Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 1 + 2 Samenvatting door K. 1077 woorden 22 maart 2016 6,1 9 keer beoordeeld Vak Scheikunde Impact 3 vwo Scheikunde hoofdstuk 1 + 2 Paragraaf 1: Stoffen bijv. Glas en hout,

Nadere informatie

TF5 Scheikunde 4 VWO H 8 en H 9 16 juni 2011

TF5 Scheikunde 4 VWO H 8 en H 9 16 juni 2011 TF5 Scheikunde 4 VWO H 8 en H 9 16 juni 2011 Deze toets bestaat uit 28 onderdelen. Hiervoor zijn in totaal X punten te behalen. Kalkwater Calciumhydroxide, Ca(OH) 2 (s) is matig oplosbaar in water. Als

Nadere informatie

1 f T De eenheid van trillingstijd is (s). De eenheid van frequentie is (Hz).

1 f T De eenheid van trillingstijd is (s). De eenheid van frequentie is (Hz). 1. 1 Wat is een trilling? Een trilling is een beweging die steeds wordt herhaald. Bijvoorbeeld een massa m dat aan een veer hangt. In rust bevindt m zich in de evenwichtsstand. Als m beweegt noemen we

Nadere informatie

HOOFDSTUK 11. Kwantitatieve aspecten van reacties

HOOFDSTUK 11. Kwantitatieve aspecten van reacties HOOFDSTUK 11. Kwantitatieve aspecten van reacties Nadat je dit hoofdstuk verwerkt heb, kun je de volgende vragen beantwoorden: - Wat is de massa van een molecule H 2 SO 4? Van een Fe 2+ -ion? - Hoeveel

Nadere informatie

1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we een geheimschrift ontwikkelen m.b.v. natriumcarbonaat?

1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we een geheimschrift ontwikkelen m.b.v. natriumcarbonaat? blauw geheimschrift 1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we een geheimschrift ontwikkelen m.b.v. natriumcarbonaat? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment Indicator (een stof waarmee we

Nadere informatie

OEFENOPGAVEN VWO ZUREN EN BASEN + ph-berekeningen

OEFENOPGAVEN VWO ZUREN EN BASEN + ph-berekeningen OEFENOPGAVEN VWO ZUREN EN BASEN + ph-berekeningen OPGAVE 1 01 Bereken hoeveel mmol HCOOH is opgelost in 40 ml HCOOH oplossing met ph = 3,60. 02 Bereken ph van 0,300 M NaF oplossing. 03 Bereken hoeveel

Nadere informatie

5.4 ph van oplossingen van zwakke zuren of zwakke basen

5.4 ph van oplossingen van zwakke zuren of zwakke basen Opmerking: We gaan ervan uit, dat bij het mengen van oplossingen geen volumecontractie optreedt. Bij verdunde oplossingen is die veronderstelling gerechtvaardigd. 5.4 ph van oplossingen van zwakke zuren

Nadere informatie

1. Elementaire chemie en chemisch rekenen

1. Elementaire chemie en chemisch rekenen In onderstaande zelftest zijn de vragen gebundeld die als voorbeeldvragen zijn opgenomen in het bijhorend overzicht van de verwachte voorkennis chemie. 1. Elementaire chemie en chemisch rekenen 1.1 Grootheden

Nadere informatie

Oefentoets zuren en basen havo

Oefentoets zuren en basen havo Oefentoets zuren en basen havo Opgave 1 Melk en yoghurt Zweedse voedingswetenschappers hebben in 2014 bij meer dan 10000 mensen onderzocht of melk en melkproducten gezond zijn. Het doel van het onderzoek

Nadere informatie

Exact Periode 5.2. Licht

Exact Periode 5.2. Licht Exact Periode 5.2 Licht 1 1 Wat is licht? In de figuur hieronder zie je een elektromagnetische golf: een golf die bestaat uit elektrische en magnetische trillingen.(zie figuur). Licht is een elektromagnetische

Nadere informatie

Antwoorden. 3 Leg uit dat er in het zout twee soorten ijzerionen aanwezig moeten zijn.

Antwoorden. 3 Leg uit dat er in het zout twee soorten ijzerionen aanwezig moeten zijn. Antwoorden 1 Hoeveel protonen, elektronen en neutronen heeft een ion Fe 3+? 26 protonen, 23 elektronen, 30 neutronen 2 Geef de scheikundige namen van Fe 2 S 3 en FeCO 3. ijzer(iii)sulfide en ijzer(ii)carbonaat

Nadere informatie

Zuren en basen: een moeilijk duo. Michiel Vogelezang Instituut voor Leraar en School, Nijmegen Woudschoten, 7 en 8 november 2008

Zuren en basen: een moeilijk duo. Michiel Vogelezang Instituut voor Leraar en School, Nijmegen Woudschoten, 7 en 8 november 2008 Zuren en basen: een moeilijk duo Michiel Vogelezang Instituut voor Leraar en School, Nijmegen Woudschoten, 7 en 8 november 2008 Wat vinden uw leerlingen moeilijk? Maak een onderscheid tussen: 3 h/v 4 h/v

Nadere informatie

Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 9, 10, 11 Zuren/Basen, Evenwichtsconstanten

Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 9, 10, 11 Zuren/Basen, Evenwichtsconstanten Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 9, 10, 11 Zuren/Basen, Evenwichtsconstanten Samenvatting door een scholier 1087 woorden 22 januari 2009 6 42 keer beoordeeld Vak Methode Scheikunde Pulsar chemie Scheikunde

Nadere informatie

Chemie 4: Atoommodellen

Chemie 4: Atoommodellen Chemie 4: Atoommodellen Van de oude Grieken tot het kwantummodel Het woord atoom komt va, het Griekse woord atomos dat ondeelbaar betekent. Voor de Griekse geleerde Democritos die leefde in het jaar 400

Nadere informatie

TITRATIES Een korte inleiding en voorbeelden voor het HAVO en VWO

TITRATIES Een korte inleiding en voorbeelden voor het HAVO en VWO TITRATIES Een korte inleiding en voorbeelden voor het HAVO en VWO versie juli 2017 WOORD VOORAF De in dit document besproken titratiemethoden vormen de basis van de diverse varianten die in de loop der

Nadere informatie

Extra oefenopgaven. Inleiding Scheikunde voor anesthesiemedewerkers en operatie-assistenten assistenten i.o. voorjaar 2008

Extra oefenopgaven. Inleiding Scheikunde voor anesthesiemedewerkers en operatie-assistenten assistenten i.o. voorjaar 2008 Extra oefenopgaven Inleiding Scheikunde voor anesthesiemedewerkers en operatie-assistenten assistenten i.o. voorjaar 2008 1. Geef van de volgende stoffen de chemische formule; geef ook aan tot welke categorie

Nadere informatie

T8: Zoutoplossingen en Zuren en Basen

T8: Zoutoplossingen en Zuren en Basen T8: Zoutoplossingen en Zuren en Basen 2009 Voorbeeldtoets maandag 25 januari 60 minuten NASK 2, 4 VMBO-TGK, DEEL A. H3: ZOUTOPLOSSINGEN 4 VMBO-TGK, DEEL B. H4: ZUREN EN BASEN Toets voor het vak Nask2.

Nadere informatie

Rode wijn als indicator

Rode wijn als indicator Rode wijn als indicator 1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we huishoudmiddeltjes als zuurbase-indicator gebruiken? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment ph: De ph is een maat voor de

Nadere informatie

woensdag 14 december 2011 16:06:43 Midden-Europese standaardtijd

woensdag 14 december 2011 16:06:43 Midden-Europese standaardtijd INLEIDING Geef de reactievergelijking van de ontleding van aluminiumoxide. 2 Al 2 O 3 4 Al + 3 O 2 Massaverhouding tussen Al en O 2 1,00 : 0,889 Hoeveel ton Al 2 O 3 is er nodig om 1,50 ton O 2 te produceren?

Nadere informatie

Opgaven zuurgraad (ph) berekenen. ph = -log [H + ] poh = -log [OH - ] [H + ] = 10 -ph [OH - ] = 10 -poh. ph = 14 poh poh = 14 ph ph + poh = 14

Opgaven zuurgraad (ph) berekenen. ph = -log [H + ] poh = -log [OH - ] [H + ] = 10 -ph [OH - ] = 10 -poh. ph = 14 poh poh = 14 ph ph + poh = 14 Opgaven zuurgraad (ph) berekenen Met behulp van deze formules dien je berekeningen te kunnen uitvoeren. Deze hoef je niet uit je hoofd te leren, maar je moet ze wel kunnen toepassen. Bij een toets zullen

Nadere informatie

Uitwerkingen van de opgaven uit: CHEMISCHE ANALYSE ISBN , 1 e druk, Uitgeverij Syntax Media Hoofdstuk 3 Acidimetrie bladzijde 1

Uitwerkingen van de opgaven uit: CHEMISCHE ANALYSE ISBN , 1 e druk, Uitgeverij Syntax Media Hoofdstuk 3 Acidimetrie bladzijde 1 Hoofdstuk 3 Acidimetrie bladzijde 1 Opgave 1 a We titreren HCl met NaOH. Welke van de boven gegeven indicatoren kunnen we gebruiken? Elke genoemde indicator, de phverandering gaat ongeveer van ph = 3 tot

Nadere informatie

5-1 Moleculen en atomen

5-1 Moleculen en atomen 5-1 Moleculen en atomen Vraag 1. Uit hoeveel soorten moleculen bestaat een zuivere stof? Vraag 2. Wat is een molecuul? Vraag 3. Wat is een atoom? Vraag 4. Van welke heb je er het meeste: moleculen of atomen?

Nadere informatie

toelatingsexamen-geneeskunde.be

toelatingsexamen-geneeskunde.be Fysica juli 2009 Laatste update: 31/07/2009. Vragen gebaseerd op het ingangsexamen juli 2009. Vraag 1 Een landingsbaan is 500 lang. Een vliegtuig heeft de volledige lengte van de startbaan nodig om op

Nadere informatie

Mens erger je niet: chemistry edition

Mens erger je niet: chemistry edition Mens erger je niet: chemistry edition Behandelde leerstof: Het spel gaat over het thema: gedrag van stoffen in water. Inhoud: Het spel Mens erger je niet: chemistry edition bevat: - 1 spelbord - 1 dobbelsteen

Nadere informatie

H7+8 kort les.notebook June 05, 2018

H7+8 kort les.notebook June 05, 2018 H78 kort les.notebook June 05, 2018 Hoofdstuk 7 en Materie We gaan eens goed naar die stoffen kijken. We gaan steeds een niveau dieper. Stoffen bijv. limonade (mengsel) Hoofdstuk 8 Straling Moleculen water

Nadere informatie

Augustus geel Chemie Vraag 1

Augustus geel Chemie Vraag 1 Chemie Vraag 1 Men beschikt over een oplossing van ijzer(ii)nitraat met c = 3,00 mol/l en heeft voor een experiment 0,600 mol nitraationen nodig. Hoeveel ml van de oplossing dient men te gebruiken?

Nadere informatie

5,5. Samenvatting door een scholier 1429 woorden 13 juli keer beoordeeld. Natuurkunde

5,5. Samenvatting door een scholier 1429 woorden 13 juli keer beoordeeld. Natuurkunde Samenvatting door een scholier 1429 woorden 13 juli 2006 5,5 66 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Natuurkunde samenvatting hoofdstuk 3 ioniserende straling 3. 1 de bouw van de atoomkernen. * Atoom: - bestaat

Nadere informatie

Verse of oude melk. 1. Onderzoeksvraag Hoe weet je of de melk vers of oud is?

Verse of oude melk. 1. Onderzoeksvraag Hoe weet je of de melk vers of oud is? Verse of oude melk 1. Onderzoeksvraag Hoe weet je of de melk vers of oud is? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment Zuren, basen, zuur-base-indicator b. Materiaal + stoffen Materiaal:

Nadere informatie

OEFENOPGAVEN VWO6sk1 TENTAMEN H1-11

OEFENOPGAVEN VWO6sk1 TENTAMEN H1-11 OEFENOPGAVEN VWO6sk1 TENTAMEN H1-11 06-07, HU, oktober 2006 1. POLARITEIT, WATERSTOFBRUGGEN Zie het apart uitgedeelde stencil voor extra theorie (is tentamenstof!) en een oefenopgave. 2. CHEMISCH REKENEN

Nadere informatie

Deze Informatie is gratis en mag op geen enkele wijze tegen betaling aangeboden worden

Deze Informatie is gratis en mag op geen enkele wijze tegen betaling aangeboden worden Vraag 1 Welke van volgende formules stemt overeen met magnesiumchloriet? MgCl Mg(ClO 2 ) 2 Mg(ClO 3 ) 2 Mg3(ClO 3 ) 2 Optie A: Hier is wat kennis over het periodiek systeem der elementen

Nadere informatie

7.4.3 - de ph-schaal van 0 tot 14 in verband brengen met zure, neutrale en basische oplossingen en met de concentratie van H+-ionen en OH--ionen;

7.4.3 - de ph-schaal van 0 tot 14 in verband brengen met zure, neutrale en basische oplossingen en met de concentratie van H+-ionen en OH--ionen; Leergebied: concentratie Leerplannen LP Chemie 2e gr KSO GO 5.5.2 - de massaconcentratie van een oplossing definiëren als het aantal gram opgeloste stof per 100 ml oplossing; de oplosbaarheid van een stof

Nadere informatie

EXAMEN MIDDELBAAR ALGEMEEN VOORTGEZET ONDERWIJS IN Dit examen bestaat voor iedere kandidaat uit 5 OPGAVEN

EXAMEN MIDDELBAAR ALGEMEEN VOORTGEZET ONDERWIJS IN Dit examen bestaat voor iedere kandidaat uit 5 OPGAVEN MAVO-4 I EXAMEN MIDDELBAAR ALGEMEEN VOORTGEZET ONDERWIJS IN 1974 MAVO-4 Woensdag 8 mei, 9.00 11.00 NATUUR-EN SCHEIKUNDE II (Scheikunde) OPEN VRAGEN Dit examen bestaat voor iedere kandidaat uit 5 OPGAVEN

Nadere informatie

Samenvatting Scheikunde Hoofdstukken 8&9: zuren en basen

Samenvatting Scheikunde Hoofdstukken 8&9: zuren en basen Samenvatting Scheikunde Hoofdstukken 8&9: zuren en basen Samenvatting door een scholier 1810 woorden 4 december 2017 4,8 9 keer beoordeeld Vak Methode Scheikunde Chemie overal Scheikunde hoofdstuk 8 Zuren

Nadere informatie

Verbetering Chemie 1997 juli

Verbetering Chemie 1997 juli www. Verbetering Chemie 1997 juli Vraag 1 Reactievergelijking: Fe 2 O 3 + 2 Al Al 2 O 3 + 2 Fe Molaire massa s: Fe 2 O 3 : ( 2 x 55,9) + (3 x 16,0) = 159,8 g mol -1 Al: 27 g mol -1 Hoeveelheid stof: Fe

Nadere informatie

Eindexamen scheikunde havo 2001-I

Eindexamen scheikunde havo 2001-I Eindexamen scheikunde havo -I 4 Antwoordmodel Nieuw element (in de tekst staat:) deze atomen zijn eerst ontdaan van een aantal elektronen dus de nikkeldeeltjes zijn positief geladen Indien in een overigens

Nadere informatie

Chemie (ph) bij het inkuilen Scheikunde klas V41a en V41b door Erik Held

Chemie (ph) bij het inkuilen Scheikunde klas V41a en V41b door Erik Held Chemie (ph) bij het inkuilen Scheikunde klas V41a en V41b door Erik Held Inkuilproces Proces bij het inkuilen: In de kuil ondergaat het gewas een biochemisch proces onder invloed van micro-organismen Een

Nadere informatie

Een neutralisatiereactie volgen (leerlingenversie)

Een neutralisatiereactie volgen (leerlingenversie) 1 Oriënteren Een neutralisatiereactie volgen (leerlingenversie) Onderzoeksvraag - hypothese Hoe kun je experimenteel een neutralisatiereactie waarnemen? 2 Voorbereiden 2.1 Achtergrondinformatie Je onderzoekt

Nadere informatie

vervolg VEILIG werken in de buurt van antennes

vervolg VEILIG werken in de buurt van antennes ELEKRTOMAGNETISCH SPECTRUM Het elektromagnetische spectrum bevat de volgende frequenties, gerangschikt van uiterst lage tot ultrahoge frequentie: extreem lage frequenties laagfrequente golven radiogolven

Nadere informatie

T2: Verbranden en Ontleden, De snelheid van een reactie en Verbindingen en elementen

T2: Verbranden en Ontleden, De snelheid van een reactie en Verbindingen en elementen T2: Verbranden en Ontleden, De snelheid van een reactie en Verbindingen en elementen 2008 Voorbeeld toets dinsdag 29 februari 60 minuten NASK 2, 2(3) VMBO-TGK, DEEL B. H5: VERBRANDEN EN ONTLEDEN 3(4) VMBO-TGK,

Nadere informatie

De Broglie. N.G. Schultheiss

De Broglie. N.G. Schultheiss De Broglie N.G. Schultheiss Inleiding Deze module volgt op de module Detecteren en gaat vooraf aan de module Fluorescentie. In deze module wordt de kleur van het geabsorbeerd of geëmitteerd licht gekoppeld

Nadere informatie

Hoe kan je CO 2 uit eierschalen, mosselschelpen en krijt bekomen? Hypothese onderzoeksvraag: Wat denk je en waarom?

Hoe kan je CO 2 uit eierschalen, mosselschelpen en krijt bekomen? Hypothese onderzoeksvraag: Wat denk je en waarom? Hoe kan je CO 2 uit eierschalen, mosselschelpen en krijt bekomen? Hypothese onderzoeksvraag: Wat denk je en waarom? Inleiding: Gebruik van eierschalen als bemesting voor de bodem: Aangezien eischalen hoofdzakelijk

Nadere informatie

1 De bouw van stoffen

1 De bouw van stoffen Inhoud 1 De bouw van stoffen 1 eigenschappen van stoffen 13 Mengsels en zuivere stoffen 13 D Oplossingen 15 Zuivere stoffen herkennen 15 Scheiding van mengsels 17 2 de opbouw van de materie 19 Moleculen

Nadere informatie

PROEFVERSIE HOCUS POCUS... BOEM DE CHEMISCHE REACTIE. WEZO4_1u_ChemischeReacties.indd 3

PROEFVERSIE HOCUS POCUS... BOEM DE CHEMISCHE REACTIE. WEZO4_1u_ChemischeReacties.indd 3 HOCUS POCUS... BOEM VERSIE PR O EF DE CHEMISCHE REACTIE WEZO4_1u_ChemischeReacties.indd 3 14/04/16 20:53 HOOFDSTUK 1 CHEMISCHE REACTIES EN FYSISCHE VERSCHIJNSELEN 1.1 Chemische reactie en fysisch verschijnsel

Nadere informatie

Chemie 2001 Vraag 1 Je wil 1 liter van een 0,010 M oplossing van glucose (C6H1206) bereiden, door een geschikt volume van een meer geconcentreerde oplossing over te brengen in een maatkolf van 1,0 liter

Nadere informatie

Wat is een ph meting?

Wat is een ph meting? Basics of. ph Wat is een ph meting? ph = zuurgraad van een vloeistof ph = potentia Hydrogenii / pondus Hydrogenii mv potentiaal in een ph-meetelektrode opgewekt door waterstof ionen (H + ) ten opzichte

Nadere informatie

1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we aan de hand van chemische reacties een oplossing de kleuren van een stoplicht krijgen?

1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we aan de hand van chemische reacties een oplossing de kleuren van een stoplicht krijgen? Chemisch stoplicht 1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we aan de hand van chemische reacties een oplossing de kleuren van een stoplicht krijgen? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment

Nadere informatie

Curie Hoofdstuk 6 HAVO 4

Curie Hoofdstuk 6 HAVO 4 Rekenen aan reacties Curie Hoofdstuk 6 HAVO 4 6.1 Rekenen met de mol 6.2 Rekenen met massa s 6.3 Concentratie 6.4 SPA en Stappenplan 6.1 Rekenen met de mol Eenheden en grootheden 1d dozijn potloden 12

Nadere informatie

Module 2 Chemische berekeningen Antwoorden

Module 2 Chemische berekeningen Antwoorden 2 Meten is weten 1 Nee, want bijvoorbeeld 0,0010 kg is net zo nauwkeurig als 1,0 gram. 2 De minst betrouwbare meting is de volumemeting. Deze variabele bepaald het aantal significante cijfers. 3 IJs: 1,5

Nadere informatie

1 Uit welke deeltjes is de kern van een atoom opgebouwd? Protonen en neutronen.

1 Uit welke deeltjes is de kern van een atoom opgebouwd? Protonen en neutronen. SO Straling 1 Uit welke deeltjes is de kern van een atoom opgebouwd? Protonen en neutronen. 2 Waaruit bestaat de elektronenwolk van een atoom? Negatief geladen deeltjes, elektronen. 3 Wat bevindt zich

Nadere informatie

Samenvatting Natuurkunde Ioniserende straling

Samenvatting Natuurkunde Ioniserende straling Samenvatting Natuurkunde Ioniserende straling Samenvatting door een scholier 1947 woorden 26 augustus 2006 6,5 102 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Natuurkunde overal Samenvatting Natuurkunde VWO

Nadere informatie

Chemisch rekenen, zo doe je dat!

Chemisch rekenen, zo doe je dat! 1 Chemisch rekenen, zo doe je dat! GOE Opmerkingen vooraf: 1. Belangrijke schrijfwijzen: 100 = 10 2 ; 1000 = 10 3, enz. 0,1 = 1/10 = 10-1 ; 0,001 = 1/1000 = 10-3 ; 0,000.000.1 = 10-7, enz. gram/kg = gram

Nadere informatie

Weet je het nog? Welke bewerking moet in afbeelding 21.1 langs elke pijl staan?

Weet je het nog? Welke bewerking moet in afbeelding 21.1 langs elke pijl staan? Hoofdstuk 21 Chemisch rekenen (4) bladzijde 1 Opgave 1 Weet je het nog? Welke bewerking moet in afbeelding 21.1 langs elke pijl staan? Opgave 2 We lossen op: 25,0 g NaCl in een maatkolf tot 100 ml. De

Nadere informatie

Voorkennistoets De Bewegende Aarde Voorkennis voor het basisdeel H1, H2, H3

Voorkennistoets De Bewegende Aarde Voorkennis voor het basisdeel H1, H2, H3 Voorkennistoets De Bewegende Aarde Voorkennis voor het basisdeel H1, H2, H3 A. wiskunde Differentiëren en primitieve bepalen W1. Wat is de afgeleide van 3x 2? a. 3x b. 6x c. x 3 d. 3x 2 e. x 2 W2. Wat

Nadere informatie

1. Onderzoeksvraag Hoe verkrijgen we een mengsel met twee verschillende kleurlagen?

1. Onderzoeksvraag Hoe verkrijgen we een mengsel met twee verschillende kleurlagen? Paars kleurloos 1. Onderzoeksvraag Hoe verkrijgen we een mengsel met twee verschillende kleurlagen? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment Massadichtheid: De dichtheid van een stof

Nadere informatie