Vries uw creditcard in DE KEUZEVRIJHEID VAN DE BURGER
|
|
- Alfons van Dam
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 De Groene Amsterdammer, 27 mei 2009 Vries uw creditcard in DE KEUZEVRIJHEID VAN DE BURGER Het Amerika van Obama wil het gedrag van burgers sturen zonder hun autonomie aan te tasten. De voordelen van dit libertair paternalisme zijn evident. Maar waar ligt de grens tussen duwen en dwang? HENRIËTTE PRAST EN CASPER THOMAS WIE IN TIJDEN van economische crisis nog geld wil lenen is gewaarschuwd. Om te voorkomen dat consumenten zich te diep in de schulden steken, worden reclames voor leningen voortaan voorzien van de waarschuwing geld lenen kost geld, het financieel equivalent van roken is dodelijk op pakjes sigaretten. Hoewel dit ongetwijfeld goed bedoeld is, zijn de verwachtingen van dit soort waarschuwingscampagnes te hoog gespannen. Mensen zijn namelijk geneigd tot wat psychologen en gedragseconomen asymmetrische informatiefiltering noemen: we horen graag informatie die bevestigt wat we toch al denken en we sluiten de oren voor informatie die daartegen indruist. Grote kans dat een waarschuwing dus helemaal niet aankomt. Erger nog: er zijn aanwijzingen dat de tekst roken is dodelijk sommige groepen juist aanzet tot roken. Pubers willen stoer zijn. De kredietwaarschuwingscampagne toont de hedendaagse visie op de burger: die van het rationele individu dat optimaal zal kiezen zolang het goed geïnformeerd is. Het is een aanname die jarenlang beleid van liberalisering en deregulering legitimeerde. In werkelijkheid was het een bedrieglijk simpel antwoord op complexe problemen: maximaliseer de keuzevrijheid en eis van de burger dat deze zelf kiest uit het marktaanbod. Het gevolg is een maatschappij die wat keuzevrijheid betreft haar weerga niet kent. Nooit eerder was er voor een individueel mens zo veel te kiezen. Of het nou gaat om mobiele telefonie, ziektekostenverzekering of een energieleverancier het idee van de koele en berekenende homo economicus geeft de maat aan voor beleidsmakers. Al past daarbij de kanttekening dat er inmiddels, na de invoering van marktwerking in de zorg, door verregaande fusering nog maar vier ziektekostenverzekeraars over zijn. Blijkbaar stelt de markt zelf ook grenzen aan keuzevrijheid. Overigens is voor het huidige kabinet naast informeren ook verbieden weer een populair beleidsalternatief. Daarom zijn kredietreclames nu niet alleen voorzien van een waarschuwingslabel, maar worden zij ook verboden tussen zes uur s ochtends en negen uur s avonds. Het is het zoveelste verbod op rij: terrasverwarmers, gloeilampen, roken, paddo s, seksreclames; het aantal zaken dat voor een verbod in aanmerking komt lijkt oneindig. Met dit paardenmiddel probeert Balkenende IV grenzen te stellen aan de vrijheid om zelf te kiezen. DE KEUZEMAATSCHAPPIJ heeft diepe historische wortels die teruggaan tot Adam Smith. In zijn beroemde Inquiry into the Nature and Causes of The Wealth of Nations stelde de Schotse econoom dat het gedrag van de mens wordt gedreven door gecalculeerd eigenbelang. Het is dan ook niet vreemd dat meestal wordt verwezen naar Smith wanneer wordt gesteld dat zo veel mogelijk keuzevrijheid het beste is voor de mens. Vaak wordt dan vergeten dat diezelfde Adam Smith in zijn eerste werk een heel ander mensbeeld propageerde. In zijn Theory of Moral Sentiments stelde hij dat keuzes het product zijn van een samenspel tussen de passies en een onpartijdige toeschouwer die binnen het 1
2 menselijk brein rationeel tegenwicht biedt tegen ongecontroleerde emoties. Voor Smith stonden gevoel en ratio dus op gelijke voet. Dat Smith oorspronkelijke idee goeddeels is vergeten, mag worden toegeschreven aan asymmetrische informatiefiltering. Onderzoek naar menselijk keuzegedrag toont het grote gelijk van Smith Theory of Moral Sentiments is. Het is duidelijk dat keuze en gedrag worden gestuurd door allerlei onbewuste psychologische processen. Niet voor niets kreeg psycholoog (!) Daniel Kahneman in 2002 de Nobelprijs voor de economie, de wetenschap die het sterkst leunde op het rationele keuzemodel. Hij kreeg de onderscheiding voor zijn vele onderzoeken die inzichtelijk maken hoe beïnvloedbaar mensen zijn bij het maken van keuzes (zie kadertekst). Recent onderzoek naar neurologische processen bij het maken van keuzes biedt nader bewijs voor dit soort gedragswetenschappelijke bevindingen. Dit rechtvaardigt de conclusie dat de keuzemaatschappij gebaseerd is op een mythe: de onfeilbaarheid van de ratio. Niet alleen bij het lenen van geld, maar ook bij veel andere keuzes is er eerder sprake van begrensde rationaliteit. Zo hebben mensen naast een neiging tot asymmetrische informatiefiltering last van een irrationele voorkeur voor de middenweg, ongeacht wat deze is. Verder zijn mensen sterk geneigd tot de standaard. Wat lijkt op een vrije keuze kan dus ook gewoon behoudzucht van de psyche zijn. Het opvallende is dat irrationaliteit bij kiezen even sterke patronen vertoont als de veronderstelde rationaliteit. Zoals Polonius over Hamlet zegt: al is dit waanzin, er zit methode in. Juist vanwege deze systematiek biedt menselijk keuzegedrag aanknopingspunten voor doelgerichte gedragsbeïnvloeding vanuit de overheid. HET LIBERTAIR PATERNALISME, een term gemunt door de Amerikaanse wetenschappers Richard Thaler en Cass Sunstein, is de meest invloedrijke denkwijze die de gedragswetenschappen koppelt aan beleid. Dit duo acht het voor een overheid legitiem het keuzeklimaat zó in te richten dat het gewenst gedrag bevordert. Waarbij gewenst kan worden geïnterpreteerd als: aansluitend bij wat het individu zelf wil, maar waar het om allerlei redenen, voornamelijk psychologische, niet toe komt. Daarbij kan de overheid haar voordeel doen met kennis uit de gedragswetenschappen. Zijn mensen gevoelig voor framing? Formuleer je keuze zo dat mensen eerder kiezen wat goed voor ze is. Zolang dit soort trucs maar gebruikt worden voor het welzijn van de burgers is het volgens Thaler en Sunstein geoorloofd. Zij noemen het nudging: zachte duwtjes in de goede richting geven. Deze manier van politiek bedrijven is paternalistisch omdat de overheid zich bemoeit met keuzegedrag en libertair omdat de uiteindelijke keuze bij het individu ligt. Vertrekpunt van het libertair paternalisme is dat veel vrije keuzes op korte of lange termijn onvoordelig uitpakken voor de kiezer zelf. Riskant leengedrag is een goed voorbeeld. Mensen bezwijken nu eenmaal voor de makkelijke verleiding van snel geld. Zorgen over terugbetalen komen later pas. Overgewicht is een ander probleem. Veel mensen willen graag gezond eten en meer bewegen ze betalen zelfs grif voor dieetproducten en de sportschool maar het lukt ze niet om naar hun eigen voorkeur te handelen. Een overheid kan mensen stimuleren dit wel te doen. Een ander onderdeel van het libertair paternalisme is het bevorderen van zelfbinding. Zoals Odysseus zich liet vastbinden aan de mast om de lokroep der sirenen te weerstaan, moeten volgens Thaler en Sunstein burgers mogelijkheden hebben om hun eigen keuzegedrag te beperken. Een bekende huis-, tuin- en keukentruc op dit gebied: leg je creditcard in een bakje water in de vriezer. Zo help je impulsieve aankopen te 2
3 voorkomen. Of vergelijk het met cafés in Brabant waar bezoekers zichzelf mogen aanmelden voor een systeem waarbij ze het hele jaar door geld in een spaarpot doen die alleen mag worden geleegd met carnaval. Wie zich heeft aangemeld kan niet meer terug en krijgt zelfs een boete als hij zijn wekelijkse bijdrage niet levert. Libertair paternalistisch beleid kan vergelijkbare arrangementen aanbieden. In plaats te worden vergeleken met een duwtje kan het libertair paternalisme dus ook worden beschouwd als een uitgestoken hand: die kun je grijpen als je wilt, maar het hoeft niet. Aan dit soort gedragsbeïnvloeding ligt de overtuiging ten grondslag dat het begrip vrije keuze uiterst bescheiden moet worden begrepen. Keuzevrijheid wordt vaak gelijkgesteld aan een neutrale of afwezige overheid. In werkelijkheid is de overheid nooit geheel neutraal. Ook daar waar de overheid denkt een keuze vrij te laten, treedt onbewuste sturing op. Neem de eeuwenoude standaard dat de vrouw automatisch de naam van haar man krijgt, maar daar onderuit kan door dat actief met een formulier aan te geven. Met de kennis dat tachtig procent voor de standaardoptie gaat, welke deze ook is, is dit wel degelijk sturend. Bovendien beïnvloeden commerciële partijen keuze en gedrag via reclame en marketing. Ook de fysieke en sociale omgeving is van grote invloed. Inzetten op keuzevrijheid betekent dus ruim baan maken voor andere invloeden. Dit soort partijen hebben, in tegenstelling tot wat je van een overheid mag verwachten, níet altijd de beste bedoelingen, maar worden gedreven door bijvoorbeeld winstbejag. Conclusie: een keuze die geheel vrij is van externe invloeden bestaat niet. Verder zijn er belangrijke verschillen in de mate waarin mensen willen en kunnen kiezen. Kennis, opleidingsniveau, sociaal netwerk, welvaart en cognitieve vaardigheden zijn allemaal van invloed op de mogelijkheid van een weloverwogen beslissing. En die zaken zijn niet gelijk verdeeld. Het is dus niet voor iedereen even makkelijk een weg te vinden in de keuzemaatschappij, iets waar binnen de politiek van keuzevrijheid vaak weinig aandacht voor is. Overigens komen de gedragswetenschappen met paradoxale verschillen in keuzecapaciteit. Juist experts lijden aan zelfoverschatting en zullen dus eerder verkeerd kiezen. Professionele beleggers maken soms makkelijker financiële blunders dan leken. DE VRAAG IS NU hoe de overheid moet omgaan met krakkemikkige keuzes. De verbiedende toer laat van zelfbeschikking weinig over. Maar niks doen betekent het individu overlaten aan een mogelijk destructief keuzeklimaat. Precies vanwege dit dilemma is de libertair paternalistische visie aantrekkelijk: deze is gespeend van de pretentie dat de overheid het laatste woord heeft bij het oordelen over verstandige en onverstandige keuzes, maar biedt méér dan een onverschillig laat-maar-waaien. Volgens het libertair paternalisme heeft de overheid de taak mensen te helpen hun eigen voorkeuren te verwezenlijken. Mocht de burger het met de overheid oneens zijn, dan moet de burger naar eigen goeddunken kunnen handelen. Het libertair paternalisme heeft iets van een politiek verzoeningsmodel: zowel het liberale gedachtegoed als het verheffingsdenken komt erin terug. Dit betekent niet dat nudging vrij is van problemen. Het is eenvoudig te stellen dat de overheid de juiste keuzes moet bevorderen, maar hoe wordt bepaald welke dat zijn? Bovendien is het belangrijk om te onderkennen dat verkeerde keuzes ook hun waarde hebben. Blunderen hoort nu eenmaal bij het leven en van fouten kun je leren. Het libertair paternalisme is geen wondermiddel dat alle keuzeproblematiek oplost. Het is aan de wetenschap om uit te zoeken bij wat voor soort keuzes de libertair paternalistische 3
4 aanpak toepasbaar is en een goed alternatief vormt voor waarschuwingsboodschappen en verboden. Het belangrijkste bezwaar tegen het libertair paternalisme is het risico van manipulatie. Nudging duwtjes in een bepaalde richting betekent immers dat gewerkt wordt op de psyche. Het gevaar daarbij is dat de burger niet eens weet hoe hij wordt gestuurd. Om manipulatie te voorkomen is het daarom belangrijk dat libertair paternalistisch beleid tegemoet komt aan de eis van verregaande transparantie. Als nudges worden bedacht in politieke achterkamertjes en heimelijk worden ingezet, is er al snel sprake van manipulatie. Dit probleem kan worden opgelost met wat politiek filosoof John Rawls het publiciteitsprincipe noemde: voer alleen beleid uit dat je publiekelijk zou willen verdedigen. Dan de vraag welke keuze zou moeten worden bevorderd. Dit is een heikel punt: het dwingt de overheid te bepalen welke keuze het beste aansluit bij de voorkeuren van het individu. Daarmee gaat de deur op een kier voor een situatie waarbij de overheid bepaalt wat goed is en de burger dit te slikken heeft. Aanhangers van het libertair paternalisme lossen dit probleem op door te wijzen op de mogelijkheid een bepaalde overheidsbeslissing te omzeilen of ongedaan te maken. Daarbij is wel de vraag hoe reëel het is om tegengesteld aan wat de overheid wil te kunnen kiezen. Als de uitgangopties te duur, lastig of onbekend zijn, is de keuzevrijheid de facto nul en is het gedaan met de zelfbeschikking. Dat schijn-keuzevrijheid weerstand oproept was duidelijk te zien bij het invoeren van het Elektronisch Patiëntdossier. De vele bezwaren waren niet enkel het gevolg van de ondeugdelijkheden in het patiëntensysteem zelf. Ook de wijze waarop het EPD werd ingevoerd met weinig informatie omkleed en zeer beperkte mogelijkheden tot uitschrijven was een reden tot verzet. DE NORMATIEVE bezwaren bij het libertair paternalisme kunnen worden samengevat met de vraag of deze sturingsfilosofie niet simpelweg te technocratisch is. De wijze waarop Thaler en Sunstein hun filosofie presenteren is bijvoorbeeld erg doelgericht. Ze constateren problemen bijvoorbeeld financieel riskant gedrag en bedenken vervolgens een manier om dit gedrag bij te sturen. Daarbij gaan ze weliswaar niet dwingend te werk, maar ze tonen weinig interesse voor individuele verschillen. Mensen willen als individuen beschouwd en behandeld worden, en niet enkel als gedragseenheden. Gedrag is namelijk geen wiskundige variabele die kan worden gemodelleerd met het oog op een gewenste uitkomst. Het is daarom belangrijk om individualiteit onder te brengen in de keuzearchitectuur van het libertair paternalisme. Er is al heel wat gewonnen als hierover een discussie wordt gevoerd: waarom wordt er voor deze manier van sturing gekozen en wat bieden de reële uitgangsmogelijkheden? Goed libertair paternalisme is dus geen versneld middel om overheidsdoelstellingen te bereiken en ook geen panacee dat verder beleid overbodig maakt. De belangrijkste les die uit libertair paternalisme te trekken valt is dat keuzevrijheid versus overheidsbemoeienis een valse tegenstelling is. We leven in een tijd van keuzeovervloed en de gedragswetenschappen leren ons dat we soms behoorlijk gebrekkig kiezen. Het is al te simpel om keuzevrijheid te roemen. Want hoe vrij is een keuze in een omgeving waarin goedkoop calorierijk voedsel zich agressief opdringt of waarin met sluwe reclamecampagnes ondeugdelijke financiële producten worden verkocht? Nietbemoeien met keuzegedrag betekent dus een beïnvloedbaar en manipuleerbaar individu loslaten in een keuzejungle waaruit het soms moeilijk is te ontsnappen zonder kleerscheuren. 4
5 Goed beleid houdt rekening met beperkte keuzecapaciteit. Bovendien is elke mogelijkheid om verschillen in keuzecapaciteit recht te trekken de moeite van het overwegen waard. Juist de zwakkeren in de samenleving zijn het eerste slachtoffer van een doorgedraaide keuzemaatschappij. Het huidige keuzeklimaat in stand houden betekent een onrechtvaardig voordeel voor degenen die de mogelijkheden hebben zichzelf wegwijs te maken in de keuzejungle. De politieke uitdaging waar we in deze tijd voor staan is mensen te helpen de negatieve consequenties van hun eigen keuzegedrag te vermijden, zonder daarbij een grote concessie te doen aan hun zelfbeschikking. Voor een overheid die het voornamelijk moet hebben van voorlichten en verbieden is het libertair paternalisme daarom een uitdagend alternatief. Henriëtte Prast is bijzonder hoogleraar persoonlijke financiële planning aan de Universiteit van Tilburg en lid van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Casper Thomas was redacteur bij De Groene Amsterdammer en schrijft nu als freelancer voor dit blad. Hij is als wetenschappelijk medewerker verbonden aan de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Samen met de projectgroep Keuze, Gedrag en Beleid bereiden zij een advies voor aan de regering over sturingsvraagstukken 5
Nudging als strategie om te kiezen voor gezonde voeding
Nudging als strategie om te kiezen voor gezonde voeding Pieter Raymaekers Symposium Hoe maak je gezonde voeding vanzelfsprekend op de werkvloer? 23/11/2018 Structuur workshop 1. Oorsprong: vanwaar komt
Nadere informatieFilosofie 3 Postmoderne mediaconsumptie. Kind of minivolwassene?
Filosofie 3 Postmoderne mediaconsumptie Kind of minivolwassene? Marlou Kemperman Klas Com3b S1007734 Juni 2009 Mark Eckhart Korte samenvatting Kinderen worden steeds meer blootgesteld aan reclame en marketing
Nadere informatieOrganisaties willen graag gedrag beïnvloeden
Nudging Organisaties willen graag gedrag beïnvloeden Commerciële organisaties Overheid marketeers psychologen communicatiedeskundigen economen Oud beïnvloedingsparadigma De mens als rationeel wezen KENNIS
Nadere informatieDelinquent gedrag bij jongeren met een licht verstandelijke beperking
DC 72 Delinquent gedrag bij jongeren met een licht verstandelijke beperking Dit thema is een bewerking van het krantenartikel uit NRC Handelsblad Vroeger een debiel, nu een delinquent. In dit artikel zegt
Nadere informatieEen kleine revolutie De Groene Amsterdammer
vrijdag 12 december 2008 HET NIEUWE PROGRESSIEVE DENKEN Een kleine revolutie Amerikaanse Democraten en Europese progressieven zoeken naar manieren om de rol van de overheid in te bedden in het marktdenken.
Nadere informatieDe crisis regeert: over vertrouwen
De crisis regeert: over vertrouwen Henriëtte Prast Lid Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid Hoogleraar Persoonlijke Financiële Planning, Universiteit van Tilburg Lid Raad van Advies, Actuarieel
Nadere informatiePsychologisering van het auditvak
Psychologisering van het auditvak Dr. Arno Nuijten RE CIA (Symposium IAA/ITAA 24 juni 2016) 1 Nostalgie Beeld van de beroepspraktijk toen het nog overzichtelijk en in zwart-wit was De RA s waren van de
Nadere informatieSocial marketing in de uitvaartbranche: gedragseconomische lessen
Social marketing in de uitvaartbranche: gedragseconomische lessen Henriëtte Prast (Tilburg University) Nationaal Uitvaartcongres November 2011 Social marketing Marketing niet gericht op het belang van
Nadere informatieEFFECTIEF HANDELEN BIJ ARMOEDE
EFFECTIEF HANDELEN BIJ ARMOEDE Lessen uit de gedragsleer Roeland van Geuns Lector Armoede Interventies, Hogeschool van Amsterdam Adviseur armoede en schulden Vianen, 19-04-2019 INHOUD Wat weet u al Een
Nadere informatieARMOEDE EN WONEN: SCHULDEN EN (HUUR)INCASSO
ARMOEDE EN WONEN: SCHULDEN EN (HUUR)INCASSO Roeland van Geuns Lector armoede en participatie Hogeschool van Amsterdam Den Haag, 24 juni 2015 1 INHOUD 1. Enkele cijfertjes 2. Gedrag: enkele recente inzichten
Nadere informatieOefening 3: Keuzes maken
Oefening 3: Keuzes maken In oefening 2 heeft u gezien dat keuzes gemaakt kunnen worden op basis van belangrijkheid en urgentie. Wat belangrijk is wordt deels extern bepaald en is deels persoonlijk. De
Nadere informatieDe ethiek van social nudging
Door Pennock & Postema Februari 2018 De ethiek van social nudging Een update over hoe Pennock & Postema tegen de ethiek van social nudging aankijkt INTRODUCTIE De ethiek van social nudging Met social nudging
Nadere informatieZie onder voor de volledige speech: Titel speech: Financiële veerkracht in een irrationele economie. Majesteit, beste collega s, dames en heren,
Tobacco Theater, Amsterdam, 6 oktober 2015 In zijn toespraak tijdens de platformbijeenkomst van Wijzer in Geldzaken, die als thema had De stille macht van financiële veerkracht, beklemtoonde Klaas Knot
Nadere informatiefilosofie havo 2018-II
Opgave 3 Verslavingen 17 maximumscore 1 Een goed antwoord bevat een uitleg dat het voorbeeld van de Anonieme Alcoholisten om het zelfbeeld te veranderen, past bij de interpretatietheorie: vaak herhalen
Nadere informatieKinderen leren omgaan met geld
Kinderen leren omgaan met geld Een onderzoek onder ouders van kinderen in groep 7 en 8 Rapportage November 2012 Samenvatting (1/4) 1.Negen op de tien kinderen in groep zeven en acht krijgen zakgeld Het
Nadere informatieOvD-Bz: nuchter omgaan met risico s?!? Vandaag. Wat ziet u? Nederland: Schat het aantal dodelijke slachtoffers
Wat ziet u? OvD-Bz: nuchter omgaan met risico s?!? Jop Groeneweg Universiteit Leiden Landelijke netwerkdag OvD-Bz Rotterdam, 24 september 2015 Vandaag Nederland: Schat het aantal dodelijke slachtoffers
Nadere informatieHet inrichten van de keuze architectuur: Een filosofisch perspectief Een interview met Daphne Truijens
Het inrichten van de keuze architectuur: Een filosofisch perspectief Een interview met Daphne Truijens Lotte Hoozemans Nathalie Stolwijk Introductie Dit interview met Daphne Truijens, programmamanager
Nadere informatieEthische optiek = hoe is de benadering dat mensen het uiteindelijk goede behoren te doen.
Samenvatting door A. 1576 woorden 4 december 2014 1,3 2 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing Paragraaf 2 De ethische optiek 1 inleiding Ethiek gaat over goed en kwaad in het menselijk handelen. Onderscheid
Nadere informatieInhoud. Deel I Humans en econs Deel II Geld Deel III Samenleving Dankwoord 7. Inleiding 9. Vooroordelen en missers 27
Inhoud Dankwoord 7 Inleiding 9 Deel I Humans en econs 1 2 3 4 5 Vooroordelen en missers 27 De verleiding weerstaan 51 Achter de kudde aan 65 Wanneer hebben we een duwtje in de rug nodig? 87 Keuzearchitectuur
Nadere informatieDe enveloppenparadox
De enveloppenparadox Mats Vermeeren Berlin Mathematical School) 6 april 013 1 Inleiding Een spel gaat als volgt. Je krijgt twee identiek uitziende enveloppen aangeboden, waarvan je er één moet kiezen.
Nadere informatieWeerstand is een beladen woord. Door gedrag van medewerkers aan te merken als weerstand worden tegengestelde opvattingen in feite veroordeelt.
Leidraad Consult over: Omgaan met weerstanden (Als artikel verschenen in het blad 'Management Rendement') Als (nieuwe) manager wort u aangesteld met een bepaalde opdracht. U gaat uw afdeling moderniseren,
Nadere informatieHoe motiveer je mensen hun gedrag te veranderen en gezonder te leven? 24/10/2017
Hoe motiveer je mensen hun gedrag te veranderen en gezonder te leven? 24/10/2017 35.000 keuzes per dag Gezond en ongezond Gezonde en ongezonde keuzes Determinanten van gedrag Denken dat men genoeg beweegt
Nadere informatieDoel. Spel. www.ihots.nl. Duur: - Groep - Individueel. Laat je inspireren door de voorbeeld vragen in deze spiekbrief.
www.ihots.nl Doel Laat je inspireren door de voorbeeld vragen in deze spiekbrief Spel Alle spellen Gebruik deze spiekbrief telkens wanneer je een spel start in de ihots app. Laat je inspireren door de
Nadere informatieFebruari 2012 Workshop Eviont
Het Brein heeft een doel nodig! Februari 2012 Workshop Eviont Het Brein heeft een doel nodig! Inhoudsopgave INHOUDSOPGAVE...2 LEESWIJZER...3 INLEIDING...4 STAP 1: HET KADER...5 STAP 2: STATE, GEDRAG EN
Nadere informatieMotivatie: presteren? Of toch maar leren?
Arjan van Dam Motivatie: presteren? Of toch maar leren? Een van de lastigste opgaven van managers is werken met medewerkers die niet gemotiveerd zijn. Op zoek naar de oorzaken van het gebrek aan motivatie,
Nadere informatieNudging of de kunst van het slimme duwtje
Page 1 of 6 Als je over duurzaamheid, campagnes of communicatie praat, komt vast opeens het begrip nudging naar boven. Je moet niet communiceren, zegt iemand dan, je moet nudgen. Simpelweg betekent het
Nadere informatieSubtiele beïnvloeding Wanneer verantwoorde keuzes geen moeite kosten
Subtiele beïnvloeding Wanneer verantwoorde keuzes geen moeite kosten S.J. Salmon, MSc. Prof. dr. B.M. Fennis Rapport RUGCIC-2014-02 ISBN 978-90-367-6952-5 Inhoudsopgave CIC 2 Managementsamenvatting: subtiele
Nadere informatieProject Alcohol 2014
Project Alcohol 2014 Naam: Jong geleerd is oud gedaan!!!! Laat je niet Naam: F L s E s E N Klas:!!! 1 Inleiding De carnaval komt eraan. Een feest dat gevierd moet worden. Maar is het feestje van plezier
Nadere informatieTEGENWERKEND GEDRAG VAN KLANTEN: gedragsvormen en ombuigmethoden
TEGENWERKEND GEDRAG VAN KLANTEN: gedragsvormen en ombuigmethoden Er is sprake van tegengestelde belangen als de klant iets doet wat de vrijwilliger niet wil. Vaak lost zo'n situatie zich vanzelf op: de
Nadere informatieGEDRAG EN INCASSO. Roeland van Geuns Lector armoede en participatie Hogeschool van Amsterdam. Utrecht, 25 november 2016
GEDRAG EN INCASSO Roeland van Geuns Lector armoede en participatie Hogeschool van Amsterdam Utrecht, 25 november 2016 1 INHOUD 1. Relevantie gedrag 2. Gedrag: enkele recente inzichten 3. Gevolgen voor
Nadere informatie21 augustus 2015. Onderzoek: Een naaste met dementie
21 augustus 2015 Onderzoek: Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 50.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek. De uitslag van de
Nadere informatieFijn, mijn kind heeft een puberbrein
Fijn, mijn kind heeft een puberbrein drs. Anje de Vries Bureau Meesterschap Oosterhoutstraat 9a 9401 NA Assen Ontwikkeling Ontwikkelingsgebieden A. Lichamelijke ontwikkeling groei, zintuigen en de motoriek
Nadere informatieMarktonderzoek GDI maart 2016
Uitgevoerd 8 t/m 31 maart 2016, onder ruim 2200 bij ons bekende adressen. Marktonderzoek GDI maart 2016 Respons: 18%, volgens deskundigen een prima respons voor dit onderzoek. 1 De resultaten samengevat:
Nadere informatieU zag een nudge uit de metro in stockholm. Misschien wat extreem, maar het kan ook goedkoper, met rode tape of voetjes op de grond die leiden naar de
1 U zag een nudge uit de metro in stockholm. Misschien wat extreem, maar het kan ook goedkoper, met rode tape of voetjes op de grond die leiden naar de trap in plaats van de lift. Een ander bekend voorbeeld
Nadere informatieVTOI De Dag van het Toezicht 17 april 2015
BCG EBIs integriteit, waarden en normen versus toezicht VTOI De Dag van het Toezicht 17 april 2015 DRIE DIMENSIES VAN INTEGRITEIT Integriteit door het volgen van regels 3 Goed Moreel oordelen Argumenten
Nadere informatieExamen VWO. Nederlands. tijdvak 1 woensdag 16 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.
Examen VWO 2007 tijdvak 1 woensdag 16 mei 9.00-12.00 uur Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 20 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor dit examen zijn maximaal 50 punten
Nadere informatieWat komt er bij u op? Zelfmanagement vraagt om recept op maat
Wat komt er bij u op? Zelfmanagement vraagt om recept op maat Postelein Dr. Sasja Huisman Medisch Psycholoog/Onderzoeker (LUMC) Docent Gezondheidspsychologie (Universiteit Leiden) Negatieve ervaringen
Nadere informatieDe voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG. Datum. 20 april 2010 Kamervragen Van Dijk (SP)
a 1 > Retouradres Postbus 16375 2500 BJ Den Haag De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Rijnstraat 50 Den Haag Postbus 16375 2500 BJ Den Haag www.rijksoverheid.nl
Nadere informatieRijksuniversiteit Groningen
De adolescentiefase: over puberen, hersenontwikkeling, studiekeuze, risicogedrag en de relatie met ouders. Dr. Saskia Kunnen i.s.m. Dr. Anna Lichtwarck-Aschoff Afdeling Ontwikkelingspsychologie Rijksuniversiteit
Nadere informatieExamen HAVO. Nederlands. tijdvak 2 dinsdag 21 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.
Examen HAVO 2011 tijdvak 2 dinsdag 21 juni 13.30-16.30 uur Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 22 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor dit examen zijn maximaal 49 punten
Nadere informatieReisinformatie en mobiliteitsgedrag: Temper de verwachtingen
Reisinformatie en mobiliteitsgedrag: Temper de verwachtingen Caspar Chorus 11-6-2014 TU Delft Delft University of Technology Challenge the future Achtergrond Onderzoeksinteresse: keuzegedrag en het modelleren
Nadere informatieAmsterdammers en gezond gedrag: een ware uitdaging!
Amsterdammers en gezond gedrag: een ware uitdaging! Arnoud Verhoeff Hoofd afdeling Epidemiologie, Gezondheidsbevordering & Zorginnovatie, GGD Amsterdam Bijzonder hoogleraar Grote Stad en Gezondheidszorg,
Nadere informatie?Hoe Zo! >> Werken bij de gemeente betekent je inzetten voor burgers en bedrijven. En daarbij geldt:
Wabo effectief ?Hoe Zo! >> Het toepassen van de Wabo is meer dan alleen de IT-structuur aanpassen, de procedures herzien en/of de processen opnieuw beschrijven en herinrichten. Het zijn de medewerkers
Nadere informatieRisicogedrag. Voortgezet onderwijs
Voortgezet onderwijs 2 Wereldwijd bestuderen wetenschappers risicogedrag. Dat gebeurt ook aan de Universiteit Leiden bij het Brain & Development Onderzoekscentrum. Daar onderzoeken wetenschappers bij adolescenten
Nadere informatieCASI MODEL (Pag 122) Stappen. Antwoorden
CASI MODEL (Pag 122) HOE KANSRIJK IS UW CAMPAGNE? Het Campagne Strategie Instrument (CASI) is een hulpmiddel om tot onderbouwde keuzes te komen voor het opzetten van een campagne. Het gaat hierbij om campagnes
Nadere informatieJong en oud door dezelfde trend gegrepen. Siegwart Lindenberg en René Veenstra
Jong en oud door dezelfde trend gegrepen Siegwart Lindenberg en René Veenstra Jongeren jagen steeds meer materiële genoegens na zonder dat ouders ingrijpen. Om de lieve vrede in huis te bewaren, zwichten
Nadere informatieONS BREIN. What s in it for you? VAN NUDGE NAAR GEWOONTEGEDRAG. Hoe zorgen we ervoor dat mensen (sneller) hun schuld inlossen?
VAN NUDGE NAAR GEWOONTEGEDRAG MASTERCLASS DRS. LIZA LUESINK ONZE MISSIE Wetenschappelijke kennis over gedrag vertalen naar innovatieve toepassingen in de praktijk VAN NUDGE NAAR GEWOONTEGEDRAG What s in
Nadere informatieBijlage 20 Proces van classificeren beïnvloedingentactieken: gemaakte indelingen
Bijlage 20 Proces van classificeren beïnvloedingentactieken: gemaakte indelingen Met behulp van de korte beschrijvingen is geprobeerd om de beïnvloedingstactieken die bij elkaar horen bij elkaar te zetten
Nadere informatieE F F E C T U E E L. augustus 2011-18. Slachtoffer van eigen succes? Hilaire van den Bergh
E F F E C T U E E L augustus 2011-18 Slachtoffer van eigen succes? Hilaire van den Bergh Hilaire van den Bergh werkt bij BCS Vermogensbeheer B.V. te Rotterdam. De inhoud van deze publicatie schrijft hij
Nadere informatieAntwerpen Centraal Station
Prof.dr. Johan Polder Maatschappelijk perspectief op de gezondheidseconomie van preventie VGE-NVTAG congres Gezondheidseconomie van preventie - Antwerpen, 21 mei 2010 Antwerpen Centraal Station 1 Utrecht
Nadere informatieWillen sterven. Wie anders dan ik zelf zou het recht hebben om te beslissen over mijn leven? Moment voor religieuze bezinning en waardevol leven
Wie anders dan ik zelf zou het recht hebben om te beslissen over mijn leven? Paul van Tongeren was tot zijn emeritaat hoogleraar wijsgerige ethiek in Nijmegen en Leuven. Hij is als geassocieerd onderzoeker
Nadere informatieMythes in beleid (en toezicht)
Mythes in beleid (en toezicht) Henriette Prast (Universiteit van Tilburg,, WRR, Monitoring Cie Corp Governance, RvT AFM) Mythes in beleid en toezicht Rotterdam 11 november 2010 Gedragseconomie Combineert
Nadere informatieWerkschrift. Margriet Sitskoorn
Margriet Sitskoorn Inhoud Voorwoord 7 DEEL I KRIJG INZICHT: IK 11 Uit mijn comfortzone 12 Mijn doelen bepalen 13 Mijn belangrijkste doel 19 Mijn doel en stappenplan formuleren 20 Mijn motivatie 21 Objectieve
Nadere informatieOpgave 2 Doen wat je denkt
Opgave 2 Doen wat je denkt 7 maximumscore 2 een argumentatie waarom Swaab het bestaan van vrije wil verwerpt op grond van de experimenten van Libet: bewustzijn komt pas na de beslissingen van de hersenen
Nadere informatieIntroductie. Onzichtbaar op internet. GEMAAKT DOOR: Redactie i-respect. ONDERWERP: Communiceren. DOEL: Spelen met identiteit
Onzichtbaar op internet introductie GEMAAKT DOOR: Redactie i-respect ONDERWERP: Communiceren DOEL: Spelen met identiteit DOELGROEP: 13-14 jaar, onderbouw voortgezet onderwijs KORTE BESCHRIJVING: Deze les
Nadere informatieGeluk en Capabilities: een filosofische analyse. Ingrid Robeyns Erasmus Universiteit Rotterdam Faculteit der Wijsbegeerte
Geluk en Capabilities: een filosofische analyse Ingrid Robeyns Erasmus Universiteit Rotterdam Faculteit der Wijsbegeerte Geluk: welke bijdrage door filosofen? De academische filosofie is veel heterogener
Nadere informatieNudging. Yellow Cats. 16 juni 2016
Nudging Yellow Cats 16 juni 2016 "Een duwtje geven in de goede richting door het gewenste gedrag aantrekkelijk te maken, zonder mensen daarbij in hun vrijheden te beperken." 2 Wat is nudging? Het beïnvloeden
Nadere informatieWill Tiemeijer, 23 nov 2017
Will Tiemeijer, 23 nov 2017 Onzekerheid en controle? Met kennis van gedrag beleid maken betekent het breed in kaart brengen van de factoren die van invloed zijn op het gedrag. Dit stelt de overheid in
Nadere informatieJE KUNT BETER EEN FLITSPAAL STELEN DAN GEFLITST WORDEN ALS JE DOOR ROOD RIJDT
AGENTEN OVER DE VERHOGING VAN DE BOETES JE KUNT BETER EEN FLITSPAAL STELEN DAN GEFLITST WORDEN ALS JE DOOR ROOD RIJDT Meldweek van de Meldkamer van de SP, 16-24 februari 2012 Nine Kooiman, lid van de Tweede
Nadere informatieDe verleiding weerstaan
De verleiding weerstaan De verleiding weerstaan Grenzen aan beïnvloeding van gedrag door de overheid Den Haag, maart 2014 raad voor maatschappelijke o n t w i k k e l i n g De Raad voor Maatschappelijke
Nadere informatie10% Socratisch Motiveren. van de hulpverleners lijdt aan burn-out >> 10% heeft depressieve klachten. bij gedoe over verandering
Socratisch Motiveren bij gedoe over verandering Martin Appelo 10% van de hulpverleners lijdt aan burn-out >> 10% heeft depressieve klachten Test: lijdt u aan burnout? RUG Twee dolfijnen: hoe meer verschillen
Nadere informatieINHOUD Verantwoording 1 De macht van de situatie 2 Koester je zeurende collega 19 3 De calculerende medewerker 4 Respect!
INHOUD Verantwoording 7 1 De macht van de situatie 11 We hebben de neiging te denken dat we zelf bepalen wat we doen, maar in werkelijkheid worden we ook gestuurd door allerlei omstandigheden. 2 Koester
Nadere informatiekilo aan troep achter in een collegezaal.
Ruim 60% van de HvA studenten neemt eten en drinken mee de collegezalen in. Gemiddeld laten HvAstudenten per maand 80 kilo aan troep achter in een collegezaal. Minder dan 5% van de HvA docenten spreekt
Nadere informatieTraining Leer Balans Leven
Training Leer Balans Leven In 5 maanden meer balans in je leven Wil je minder stress? Wil je meer werkplezier? Wil je jouw doelen effectiever bereiken? Wil je handiger communiceren? Wil je efficiënter
Nadere informatieKennis voor gedragsbewust beleid. Natasha Stroeker, Panteia
Kennis voor gedragsbewust beleid Natasha Stroeker, Panteia 23 juni 2016 Nieuwe wereld Oude wereld 2 juli 2014 Verschillen Oude wereld Rationele keuzemodel Maximalisatie eigen opbrengsten Gebruiken alle
Nadere informatieNederlands CSE GL en TL
Examen VMBO-GL en TL 2010 tijdvak 2 maandag 21 juni 13.30-15.30 uur Nederlands CSE GL en TL Bij dit examen horen een bijlage en een uitwerkbijlage. Beantwoord alle vragen en maak alle opdrachten in de
Nadere informatieInhoudsopgave. 1. Inleiding 5
Inhoudsopgave 1. Inleiding 5 2. Een liberale visie op gezondheidszorg 11 2.1 Het individu als ultieme waarde 11 2.2 Gezondheidszorg in een liberale rechtsstaat 14 2.3 Kortom: een liberale visie op gezondheidszorg
Nadere informatieExecutieve functies ontwikkelen met denkspellen.
Executieve functies ontwikkelen met denkspellen. Heeft uw leerling moeite met plannen en organiseren? Is hij zijn huiswerk weer eens vergeten of kwijt? Kan hij moeilijk aan een taak beginnen maar nog moeilijker
Nadere informatieAFM Consumentenmonitor Q3 2009 Kredietwaarschuwingszin
AFM Consumentenmonitor Q3 009 Kredietwaarschuwingszin GfK Michel van der List Marcel Cools/ Niek Damen Indeling Rapportage Kredietwaarschuwingszin 1 Onderzoeksverantwoording Kennisvragen Kredietwaarschuwingszin
Nadere informatieFinanciële opvoeding 2010. Nibud i.s.m. CentiQ, Wijzer in geldzaken
Financiële opvoeding 2010 Nibud i.s.m. CentiQ, Wijzer in geldzaken Inleiding In deze peiling onder ruim 1000 respondenten is gekeken wat ouders belangrijk vinden dat hun kind leert over omgaan met geld,
Nadere informatieVoedingsvoorlichting en gedragsverandering
11 Voedingsvoorlichting en gedragsverandering Samenvatting Slechte voedingsgewoonten zijn moeilijk te doorbreken. De sociale omgeving speelt vaak een belangrijke rol en veel eetgedrag is min of meer onbewust.
Nadere informatie15. Google Tag Manager
W H I T E P A P E R I N 5 M I N U T E N J U N I 2 0 1 5 15. Google Tag Manager Introductie Marketeers zijn dol op statistieken en big data. Hoe meer hoe beter! Google Analytics wordt hier veel voor gebruikt,
Nadere informatieSpeech Francine Giskes, collegelid Algemene Rekenkamer
Speech Francine Giskes, collegelid Algemene Rekenkamer Inmiddels zit ik een half jaar bij de Algemene Rekenkamer. Ik ben dus relatief nieuw, en als je ergens nieuw bent, merk je af en toe een soort verwondering
Nadere informatie2 keer beoordeeld 22 maart Sociale filosofie gaat over de maatschappij, het gaat over hoe je een goede samenleving kan hebben.
7,8 Aantekening door Sara 1516 woorden 2 keer beoordeeld 22 maart 2017 Vak Filosofie Methode Durf te denken Hoofdstuk 7 Sociale filosofie. Sociale filosofie gaat over de maatschappij, het gaat over hoe
Nadere informatieInleiding 2. Wie is Christine? 4. Tip 1: Houd het doel van feedback voor ogen 5. Tip 2: Richt feedback op gedrag, niet op de persoon 6
Inhoudsopgave Inleiding 2 Wie is Christine? 4 Tip 1: Houd het doel van feedback voor ogen 5 Tip 2: Richt feedback op gedrag, niet op de persoon 6 Tip 3: Geef feedback over uw waarneming en vermijd interpretaties
Nadere informatieIdeeën presenteren aan sceptische mensen. Inleiding. Enkele begrippen vooraf
Ideeën presenteren aan sceptische mensen Inleiding Iedereen heeft wel eens meegemaakt dat het moeilijk kan zijn om gehoor te vinden voor informatie of een voorstel. Sommige mensen lijken er uisluitend
Nadere informatieInterview Han van der Maas
Interview Han van der Maas Voor mij is programmeren een essentiële tool, zoals hamer en spijkers voor een timmerman 272 Interview Hoe ben je zelf geïnteresseerd geraakt in programmeren? Pas op de universiteit,
Nadere informatieWeten is nog geen doen
Weten is nog geen doen Een realistisch perspectief op redzaamheid Anne-Greet Keizer 21 november 2017 Aanleiding: (zelf)redzaamheid Gedragswetenschap en beleid Gedragswetenschap en redzaamheid Informatie
Nadere informatieGrenzen stellen in de hulpverlening. Bart De Saeger!
Grenzen stellen in de hulpverlening Bart De Saeger 10/05/2012 Bart De Saeger Klinisch psycholoog - Gedragstherapeut Wat zijn voor jullie grenzen in jullie dagelijkse hulpverlening? Wat is grenzen stellen?
Nadere informatieOnderzoek Je wordt 18 jaar en dan? De gevolgen voor je geldzaken
Onderzoek Je wordt 18 jaar en dan? De gevolgen voor je geldzaken Rapportage Juli 2013 Meer informatie: info@wijzeringeldzaken.nl Samenvatting (1/3) 1. Veel 17-jarigen maken de indruk verstandig om te gaan
Nadere informatiefilosofie havo 2016-II
Opgave 3 2025: een ruimte-utopie 11 maximumscore 3 een uitleg dat een maatschappelijk verdrag een oplossing is voor een onhoudbare/onwenselijke natuurtoestand 1 een uitleg dat de kolonisten zich wel in
Nadere informatieEffectief aansluiten bij overbelaste leerlingen en hun ouders: Zo makkelijk is dat niet!
Effectief aansluiten bij overbelaste leerlingen en hun ouders: Zo makkelijk is dat niet! drs. Hilde Jans psycholoog Iedereen heeft een ander perspectief! Oefening in tweetallen Stap 1 Draai je gezicht
Nadere informatieAfsluitende les. Leerlingenhandleiding. De Reizende DNA Rechter
Afsluitende les Leerlingenhandleiding De Reizende DNA Rechter Dossier HER2 cellijn Achtergrond informatie Mevrouw X is een borstkankerpatiënt. Voor onderzoek zijn bij haar tumorcellen afgenomen en op kweek
Nadere informatieNederlands CSE GL en TL. Beantwoord alle vragen en maak alle opdrachten in de uitwerkbijlage.
Examen VMBO-GL en TL 2016 tijdvak 1 dinsdag 17 mei 13.30-15.30 uur Nederlands CSE GL en TL Bij dit examen horen een bijlage en een uitwerkbijlage. Beantwoord alle vragen en maak alle opdrachten in de uitwerkbijlage.
Nadere informatieCounseling opleiding, lesmaand 6
Counseling opleiding, lesmaand 6 Inhoudsopgave Les 6a Doordringen tot de kern Socrates Les 6b Functioneren Functioneringsschema De filosoof De machine als metafoor In beweging zijn Het bewuste functioneren
Nadere informatieModel afvalstoffenverordening VNG 2015. Wat kunt u als gemeente daarmee? Wat zit er in uw gereedschapskist?
Model afvalstoffenverordening VNG 2015 Wat kunt u als gemeente daarmee? Wat zit er in uw gereedschapskist? Waarom regels door gemeente? Gemeente heeft plicht huishoudelijk afval inzamelen o.g.v. Wet milieubeheer
Nadere informatieInformatie over de deelnemers
Tot eind mei 2015 hebben in totaal 45558 mensen deelgenomen aan de twee Impliciete Associatie Testen (IATs) op Onderhuids.nl. Een enorm aantal dat nog steeds groeit. Ook via deze weg willen we jullie nogmaals
Nadere informatie11 Omgaan met verbale agressie
11 Omgaan met verbale agressie AGRESSIE Praktijkinformatie Welke vormen zijn er? Hoe buig je opkomende verbale agressie om? Hoe en wanneer stel je je grens? EN Omgaan met verbale agressie Tip 1 Herken
Nadere informatieZo werkt conversie optimalisatie!
Zo werkt conversie optimalisatie! Haal jij al optimaal resultaat uit je bezoekers? Veel ondernemers laten kansen liggen. Dat is niet vreemd maar wel jammer. Als je met dit werkblad en de checklist aan
Nadere informatieZelfsturend leren met een puberbrein
Zelfsturend leren met een puberbrein Jacqueline Saalmink In het hedendaagse voortgezet onderwijs wordt een groot beroep gedaan op zelfsturend leren. Leerlingen moeten hiervoor beschikken over vaardigheden
Nadere informatieIntroductie stakeholdermanagement. SYSQA B.V. Almere
Introductie stakeholdermanagement SYSQA B.V. Almere Organisatie SYSQA B.V. Pagina 2 van 14 Inhoudsopgave 1. Inleiding... 3 2. Hoe herken je stakeholders?... 4 3. Drie kenmerken... 5 3.1 Macht... 5 3.2
Nadere informatieDit is een digitale voorbeeldversie van de opdrachten voor de leerlingen. Mail naar kiesvaardig@lerenkiezen.nl voor de originele versie.
Dit is een digitale voorbeeldversie van de opdrachten voor de leerlingen. Mail naar kiesvaardig@lerenkiezen.nl voor de originele versie. Via dit mailadres kunt u ook informatie aanvragen over de docentenhandleiding
Nadere informatieVragen stellen in de reken-wiskundeles
Vragen stellen in de reken-wiskundeles Marc van Zanten, nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling SLO & Universiteit Utrecht: Panama, O&T, Faculteit Sociale Wetenschappen Inleiding Dit hoofdstuk
Nadere informatieDilemmamethode. Formuleer het dilemma:
Dilemmamethode (zie: Jacques Graste, Omgaan met dilemma s. Een methode voor ethische reflectie hoofdstuk 2 in Henk Manschot en Hans van Dartel In gesprek over goede zorg. Overlegmethoden voor ethiek in
Nadere informatieHET GEZONDE BEDRIJFSRESTAURANT
HET GEZONDE BEDRIJFSRESTAURANT nr. Het begint met een idee nr. Het begint met een idee ACHTERGROND Overgewicht Duurzame inzetbaarheid Vitaliteit 4 ACHTERGROND Overgewicht Duurzame inzetbaarheid Vitaliteit
Nadere informatieO&O-competentietest. Ben je een onderzoeker of een ontwerper, een denker of een doener? O&O-competentietest van: Ingevuld door: Datum:
O&O-competentietest Ben je een onderzoeker of een ontwerper, een denker of een doener? O&O-competentietest van: Ingevuld door: Datum: Ontwikkeld door Expertisecentrum technasium Januari 007 Vormgeving
Nadere informatieB1 B2 B3 B4 B5 B6 B7 B8. Menselijke prestaties verbeteren. Ons lichaam. Wat zou jij. Het leven is. willen verbeteren? van binnen veranderen?
Menselijke prestaties verbeteren Ons lichaam Wat zou jij Het leven is B1 B2 B3 B4 van binnen veranderen? willen verbeteren? een geschenk Met hulp van technologie is er oneindig veel te verbeteren aan de
Nadere informatieStudiedag Duurzame Ontwikkeling
Studiedag Duurzame Ontwikkeling Wanneer je een schip wilt bouwen, breng dan geen mensen bij elkaar om hout aan te slepen, werktekeningen te maken, taken te verdelen en werk te plannen, maar leer de mensen
Nadere informatieDe wereld beleven, een hele belevenis
De wereld beleven, een hele belevenis Rensje Plantinga www.ronzebons.nl mei 2011 2 De wereld beleven, een hele belevenis. De Ronzebons, mei 2011 De wereld beleven. In de gezondheidszog in zijn algemeenheid
Nadere informatieFijn, mijn kind heeft een puberbrein
Fijn, mijn kind heeft een puberbrein drs. Anje de Vries Bureau Meesterschap Oosterhoutstraat 9a 9401 NA Assen Ontwikkelingsgebieden Ontwikkeling A. Lichamelijke ontwikkeling groei, zintuigen en de motoriek
Nadere informatie