Nieuwsbrief Spaar het Klimaat. Inhoudsopgave. Onderzoek en voorstellen. Oktober 2013

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Nieuwsbrief Spaar het Klimaat. Inhoudsopgave. Onderzoek en voorstellen. Oktober 2013"

Transcriptie

1 Nieuwsbrief Spaar het Klimaat Oktober 2013 Inhoudsopgave Onderzoek en voorstellen... 1 Alternatieve invulling van energielabel verplichtingen EPBD... 1 Stilte rond invulling energielabel Nieuwbouw... 2 Richtprijzen energiebesparende maatregelen bekend... 2 Factsheet onderzoek Oxxio: Nederlander denkt dat besparen geld kost... 2 Energiekosten MKB drastisch omlaag... 2 Europa... 3 Energy performance certificates in buildings and their impact on transaction prices and rents in selected EU countries... 3 Agenda EU... 4 Supporting the evaluation of the Energy Labelling Directive and aspects of the Ecodesign Directive... 4 Tweede Kamer en Ministerie van Wonen... 4 Revolverend Fonds Energie besparing operationeel op 1 november Algemeen Overleg Bouwregelgeving 5 september Actueel... 6 Energie-akkoord... 6 Energiebesparingsmarkt zet door: Bouwend Nederland over Energieakkoord... 7 Schadevergoeding voor slechte ventilatie Bespaar met de buurt Beleidstafel III van Spaar het Klimaat Doe het huis dikke jas aan Initiatiefnemers en sponsoren Spaar het Klimaat Onderzoek en voorstellen Alternatieve invulling van energielabel verplichtingen EPBD Bron: Website Aedes, 21 mei 2013 In mei, vlak voor het AO Energiebesparing op 23 mei, kwamen zowel de convenantsdeelnemers in het Lente-akkoord (Neprom, Bouwend Nederland, Aedes, NVB en Vastgoed Belang) alsmede Woonbond & Aedes met voorstellen voor een andere invulling van de verplichting voor energielabels in Nederland. Deze partijen zien het voorstel van minister Blok niet als effectief en gebruiksvriendelijk. Als alternatief voor het voorstel van minister Blok pleiten Aedes en de Woonbond ervoor dat alle eigenaren van woningen die nog geen label hebben, een indicatief label krijgen op basis van het bouwjaar. Als de eigenaar van mening is dat de energieprestatie van de woning beter is dan het indicatieve label, kan hij een label aanvragen volgens het huidige systeem. Dit systeem wordt al gebruikt binnen de sociale huursector en is eenvoudiger, goedkoper en overzichtelijker. Een soortgelijke brief schreef Aedes met Lente-akkoord partijen. Spaar het Klimaat ziet het energielabel niet als doel, maar als middel om te komen tot een prikkel voor investeringen in energiebesparingen. Het is teleurstellend dat de Tweede Kamer, noch de rijksoverheid er in geslaagd is om draagvlak voor een 1

2 kwalitatief goede methodologie te verkrijgen. De boete die aan de Europese Commissie moet worden betaald zou beter besteed zijn door werkelijke energiebesparingen te realiseren. Welke boete? De boete voor het in gebreke blijven van Nederland om een 'afschrikwekkende' prikkel in te stellen bij het ontbreken van een energieprestatiecertificaat bij overdracht van een woning of bij een nieuwe huurovereenkomst. Stilte rond invulling energielabel Nieuwbouw Richtprijzen energiebesparende maatregelen bekend Bron: EnergieVastgoed, 10 juli 2013 AgentschapNL heeft de meest actuele kostenkengetallen voor energiebesparende maatregelen in de bestaande bouw gepubliceerd i. In de tarieven is het tijdelijk verlaagde btw-tarief van 6 procent op arbeid meegenomen. Er worden zowel kengetallen voor de woningbouw ii als de utiliteitsbouw gepubliceerd. Factsheet onderzoek Oxxio: Nederlander denkt dat besparen geld kost Bron: Oxxio, 9 september 2013 Ruim een kwart van de Nederlandse consumenten wil meer controle op zijn of haar uitgaven. Bijna tweederde van de Nederlanders geeft aan vooral op hun energiekosten te willen besparen. Zevenendertig procent denkt met de juiste inzet maximaal 100,- per jaar op de energiekosten te kunnen besparen. Dit en meer blijkt uit recent onderzoek van Panelwizard in opdracht van Oxxio. Het onderzoek is uitgevoerd door onderzoeksbureau PanelWizard. Het doel van het onderzoek was om te achterhalen hoe Nederlanders omgaan met energie en het besparen van energie. Aan het onderzoek namen respondenten deel van 18 jaar en ouder. Hierbij is rekening gehouden met een reëele spreiding in geslacht, leeftijd, gezinssituatie en opleidingsniveau. Het onderzoek is afgenomen tussen 29 augustus en 2 september De resultaten zijn hier iii te vinden. Energiekosten MKB drastisch omlaag Bron: Businesscompleet.nl iv, 12 augustus 2013 Energiebesparing leeft binnen het MKB. Ondernemers zijn volop bezig met het besparen op hun energiekosten. 70 procent gebruikt al spaar- of ledlampen in zijn bedrijf en meer dan de helft (53 procent) zegt gebruik te maken van zonnepanelen voor het opwekken van elektriciteit of verwarmen van water. - Ondernemers gaan voor hoogste energielabels - Meeste ondernemers weten precies wat ze verbruiken - 'ZZP'ers trekken energielasten niet af' Dit blijkt uit onderzoek van energieleverancier Nuon, verricht door MKB-platform BusinessCompleet.nl. Aan het onderzoek werd meegedaan door 818 ondernemers, onder wie 433 ZZP'ers. Deze ondernemers werken voor een groot deel (49 procent) in de zakelijke dienstverlening. Energielabel Slechts 3 procent geeft aan dat ze niet bezig zijn met energiebesparing. Het houdt niet op bij zuinige lampen en zonnepanelen. 30 procent heeft extra isolatie in daken en gevels en isolerende beglazing laten aanbrengen. Ondernemers letten ook bij de aanschaf van apparaten op het energielabel. 57 procent zegt alleen te gaan voor de hoogste energielabels (vanaf energielabel A). 2

3 De meeste ondernemers (55 procent) weten precies hoeveel gas en elektriciteit ze verbruiken. Een vijfde houdt alleen zijn afrekening in de gaten. 15 procent geeft aan geen enkel idee te hebben hoeveel energie hun pand verbruikt. Energiemanager Veel ondernemers overwegen extra maatregelen te nemen om het nog zuiniger aan te doen. Behalve ledlampen en zonnepanelen is er veel aandacht voor de afstelling van de thermostaat. Opvallend is dat er nog weinig gebruik wordt gemaakt van 'energiemanagers'. Dit zijn in feite slimme thermostaten waarmee je efficiënter het binnenklimaat kunt regelen. Het gebruik hiervan zou kunnen zorgen voor een lagere afrekening. En de afrekening kan nóg lager. Opmerkelijk is namelijk dat de meeste ondernemers eenvoudige maatregelen nalaten. Slechts 3 procent controleert of verlichting en apparaten zijn uitgeschakeld als ze niet nodig zijn; 2 procent zegt daarvoor interesse te hebben. Aftrekken energiekosten De ZZP'ers onder de deelnemers is gevraagd of zij hun energiekosten aftrekken van de belasting. Hieruit blijkt dat veel ZZP'ers geld laten liggen en niet op de hoogte zijn van de mogelijkheden. Slechts 154 van de 433 ZZP'ers geeft aan deze kosten af te trekken. Europa Energy performance certificates in buildings and their impact on transaction prices and rents in selected EU countries (studie naar de effecten van energieprestatiecertificaten op transactieprijzen en huren in Oostenrijk, Belgie, Frankrijk, Ierland en Oxford) On 20 June 2013, the Commission published a study on "Energy performance certificates in buildings and their impact on transaction prices and rents in selected EU countries". The study shows a positive impact of the Energy Performance Certificate under the Energy Performance of Buildings Directive (Directive 2010/31/EU) on sales and rental prices indicating that better energy efficiency is rewarded in the market. In one of the first studies of its kind to include an analysis of residential markets in Europe, it was found that higher energy ratings result in substantially higher sales or rental values of buildings on average in most of the Member States that were analysed. The study was commissioned to consortium led by BIO INTELLIGENCE SERVICE. 3

4 Bron: Website EU/DG Energy v Agenda EU Supporting the evaluation of the Energy Labelling Directive and aspects of the Ecodesign Directive Date: October 14, 2013 Venue: Charlemagne building (Sicco Mansholt room) at 170, Rue de la Loi, Brussels vi Tweede Kamer en Ministerie van Wonen Revolverend Fonds Energie besparing operationeel op 1 november 2013 Bron: Brief Minister Blok, 11 juli 2013 (Kst ) vii De Minister streeft ernaar om op 1 november 2013 het Revolverend Fonds Energiebesparing operationeel te hebben. Dat schrijft de minister in zijn brief. Algemeen Overleg Bouwregelgeving 5 september 2013 Op 28 augustus heeft de Minister in zijn brief naar aanleiding van toezeggingen in het kamerdebat op 23 mei een aantal relevante onderwerpen voor energiebesparing behandeld. Relevant voor Spaar het Klimaat zijn: 1. Binnenmilieu van scholen 2. Open verbrandingstoestellen Ad 1. De Minister schrijft: Voor het binnenmilieu op scholen is deze opgave in eerste aanleg opgepakt in een bewustwordingsprogramma uitgevoerd door GGD Nederland. Ter uitvoering van de motie Lucassen c.s. (TK , , nr. 24) komt er in aanvulling op de vigerende ventilatievoorschriften voor scholen een aanvullende verplichting in het Bouwbesluit 2012 voor de aanwezigheid van een CO 2 -meter in 4

5 verblijfsruimten van nieuw te bouwen en te verbouwen scholen voor het primair onderwijs. Hiermee wordt zeker gesteld dat naast dat de benodigde ventilatievoorzieningen aanwezig zijn - de gebruiker met een signaal wordt gewaarschuwd dat de aanwezige ventilatievoorzieningen onvoldoende worden gebruikt. Voorzien is dat het aanvullende voorschrift in het kader van de voorhangprocedure medio 2014 aan u wordt voorgelegd zodat het per januari 2015 in werking kan treden. In het kader van het bewustwordingsprogramma binnenmilieu basisscholen zijn CO 2 - meters verstrekt. Al in circa van de bestaande schoolgebouwen voor het primair onderwijs is een CO 2 -meter aanwezig. De besturen van overige scholen voor het primair onderwijs krijgen de gelegenheid om ook een CO 2 -meter in ontvangst te nemen via hun lokale GGD. Het Actieplan voor de verbetering van de kwaliteit van ventilatievoorzieningen in nieuwbouwwoningen loopt nog tot eind Over het Actieplan voor de verbetering van de kwaliteit van ventilatievoorzieningen in nieuwbouwwoningen hebben de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu en ik u nader gei nformeerd via onze brief van 22 augustus Centraal hierin staat de wens van de betrokken partijen om te komen tot een opleveringstoets voor ventilatievoorzieningen. Het komend jaar willen de betrokken partijen nagaan langs welke weg dit gerealiseerd zou kunnen worden. De primaire verantwoordelijkheid ligt hiervoor bij de sector. Ad 2. Open verbrandingstoestellen Zoals toegezegd in mijn brief van 1 november 2012 (TK , , nr. 46) informeer ik u hierbij over het onderzoek naar de afname van het aantal open verbrandingstoestellen. Op basis van de informatie uit het WoON 2012 en de HOMEonderzoeken 1 is deze afname in kaart gebracht. Het betreffende rapport hiervan ontvangt u hierbij (De Haas & Partners Cijfers voortgang uitfasering open verbrandingstoestellen d.d. 16 augustus 2013). Uit het onderzoek volgt een continue afname van het aantal open verbrandingstoestellen in Nederlandse woningen. Bij gelijke voortzetting van deze afname zullen er over circa 10 jaar geen open verbrandingstoestellen meer zijn. Vooral het aantal geisers is de afgelopen jaren sterk afgenomen, van 1,7 miljoen toestellen in 2001 naar 1 miljoen toestellen in In 2012 zijn er nog woningen met een geiser. Uit het onderzoek blijkt dat in de particuliere huursector relatief meer open verbrandingstoestellen zijn dan in de sociale huursector. Zo komt in de particuliere sector nog in 18% van de woningen een geiser voor, terwijl dit in de sociale sector nog maar 11% is. Op basis van het onderzoek kunnen echter geen uitspraken worden gedaan over het verschil in afname tussen de sociale huursector en de particuliere huursector. Uit het onderzoek volgt verder dat bij circa 20% van de woningen met een geiser, gaskachel of conventionele CV-ketel een koolmonoxide(co)-melder aanwezig is. Op basis van het onderzoek concludeer ik dat het vervangen van open verbrandingstoestellen in veiliger gesloten toestellen in het algemeen voortvarend verloopt. Aannemelijk is dat de afname zich positief doorzet, vooral als gevolg van de verdere energiebesparing in de bestaande bouw waarbij veelal ook de open verbrandingstoestellen worden vervangen. In 2016 zal opnieuw een monitoring van de afname (WoON 2016) worden uitgevoerd, waarbij ook inzichtelijk wordt hoe de afname verloopt in de particuliere huursector versus de sociale huursector. Uw Kamer zal over de uitkomsten hiervan worden gei nformeerd. Het beperkt aantal COmelders bij open verbrandingstoestellen dat uit het onderzoek volgt, vind ik een slechte zaak. In de Handreiking Vervanging open- verbrandingstoestellen voor corporaties en andere professionele verhuurders uit 2009 (zie wordt het toepassen van CO-melders geadviseerd bij open verbrandingstoestellen. Een CO-melder 1 HOME staat voor Huishoudelijk Onderzoek Markt en Energie. Het betreft een jaarlijkse onderzoek van EnergieNed onder een vast panel van circa huishoudens die een afspiegeling vormen van de populatie van huishoudens in Nederland. 5

6 waarschuwt de bewoners als er een gevaar is op koolmonoxidevergiftiging. Een COmelder in combinatie met periodiek onderhoud van het toestel, maakt een veilige toepassing van een open verbrandingstoestel mogelijk, in afwachting op de vervanging door een veiliger gesloten toestel. Ik zal dit nogmaals onder de aandacht brengen bij koepelorganisaties van woningeigenaren en verhuurders. Verder zal bij de onder punt drie genoemde Nationale Brandpreventieweken ook aandacht worden besteed aan COmelders en voorkomen van koolmonoxidevergiftiging. Ook het Rookmelderteam zal worden ingezet met betrekking tot het plaatsen van CO- melders. De gehele brief is hier viii te lezen. De inbreng van Paulus Jansen, die in deze kamercommissie doorgaans de meest inhoudelijke bijdrage levert die van belang is voor partijen achter Spaar het Klimaat is hier ix te lezen. De Nederlandse Isolatie Industrie heeft het RIGO en het Expertisecentrum voor regelgeving in de Bouw een onderzoek laten doen naar de kengetallen en uitgangspunten van de Nederlandse regering bij rapportage aan de EU over de invulling van de EPBD. Het rapport en de daarop gebaseerde brief aan de Tweede Kamer zijn hier x te vinden. Spaar het Klimaat constateert dat de conclusies van RIGO/ERB van groot belang zijn voor de energiebesparingsmarkt in Nederland en is blij met de aandacht die de Tweede Kamer aan dit onderwerp geeft. De minister heeft in zijn brief aan de Tweede Kamer en opnieuw op 5 september een schriftelijk antwoord op de kamervragen van Paulus Jansen toegezegd. Actueel Energie-akkoord Bron: SER xi website De grootste verspiller heeft het grootste potentieel Ongeveer een derde van het energieverbruik in Nederland komt voor rekening van de gebouwde omgeving. In woningen en andere gebouwen is dus heel wat te winnen. Die kans hebben de onderhandelende partijen met beide handen aangegrepen: ze spraken af dat de gebouwde omgeving in 2050 energieneutraal is. (...) Tot 2020 moeten jaarlijks bestaande woningen en andere gebouwen een upgrade maken van twee labelstappen. Woningcorporaties tekenen voor een gemiddeld energielabel B voor hun sociale huurwoningen in 2020 en 80 procent van de particuliere huurwoningen moet in dat jaar minstens label C hebben. Voor nieuwbouw gelden uiteraard strengere regels: vanaf 2020 is nieuwbouw (zowel koop als huur) bijnaenergieneutraal. De overheid onderzoekt nog dit jaar de mogelijkheid om leningen voor energiebesparende maatregelen te koppelen aan woningen, in plaats van aan mensen. Afspraken voor de gebouwde omgeving De gebouwde omgeving is in 2050 energieneutraal. Nieuwbouw is vanaf 2020 bijna-energieneutraal; overheidsgebouwen zelfs al vanaf In 2020 hebben sociale huurwoningen gemiddeld energielabel B. Woningcorporaties investeren daarvoor tussen 2014 en 2017 jaarlijks 100 miljoen euro. In 2020 heeft 80 procent van de particuliere huurwoningen minstens label C. Er komt een publieke voorlichtingscampagne over energiebesparing. Netbeheerders gaan op grote schaal slimme energiemeters plaatsen bij consumenten. 6

7 Woningeigenaren en verhuurders die nog geen energielabel hebben, krijgen in 2014 en 2015 een indicatief label, om hen bewust te maken van de energieprestatie van hun woning. Energiebesparende maatregelen kunnen vanaf 2014 worden betaald via de energierekening. Brancheorganisaties en overheid maken afspraken over de ontzorging van particuliere woningeigenaren die energiebesparende maatregelen willen nemen. Er komen ruimere hypotheekmogelijkheden voor woningrenovaties die leiden tot zeer energiezuinige woningen ( notanul-renovaties ). De belemmeringen die Verenigingen van Eigenaren ervaren rond verduurzaming, worden opgelost; een taskforce ontwikkelt voor medio 2014 een integrale aanpak. - einde tekst SER website - Spaar het Klimaat: Het energie-akkoord is op z'n best een terugkeer naar afspraken in het kader van de 'vijfpartijen-coalitie' (na de val van kabinet Rutte I was een 'vergroeningspakket' vastgesteld) en het koepelconvenant xii van 28 juni 2012, die ten dele door het kabinet Rutte II (in oktober 2012) zijn geschrapt. Er is vrijwel geen nieuws te melden, omdat enkele onderdelen, zoals het revolverend fonds voor energiebesparing (in februari 2013) en Stroomversnelling (eind 2012) in parallelle trajecten reeds eerder tot besluitvorming hadden geleid. Indien gekeken wordt naar de beoordeling van ECN/PBL leidde het kabinetsakkoord tot 0 PJ besparing in de koopsector als gevolg van beleid en leidt het energie-akkoord tot 3 PJ besparing, met mogelijkheden tot uitgroei van 5 10 PJ indien afspraken concreter worden gemaakt. Voor de huursector is er sprake van een inschatting van 12 PJ besparing, waarbij dit gelijk is aan de inschatting van het koepelconvenant. Voor energiebesparing in overig maatschappelijk vastgoed is een inschatting gemaakt van 3 28 PJ besparing als gevolg van afspraken in het energie-akkoord. Deze beoordeling op zich is een teken aan de wand: een dergelijke bandbreedte betekent dat er nog veel onduidelijkheid is over de concrete afspraken. In het akkoord ontbreken harde afspraken over consequenties bij het niet behalen van de doelstellingen. Indien de doelstellingen niet worden gehaald, wordt er in een besloten overleg van uitsluitend deelnemers die het akkoord hebben gesloten, overleg gevoerd. In die zin is het niets meer of minder waard dan convenanten. Concluderend: in het energie-akkoord ontbreken de cruciale maatregelen voor het op gang brengen van een structurele markt voor energiebesparing in de gebouwde omgeving. Door het opnemen van reeds gemaakte afspraken of door het opnemen van afspraken die door sociale verhuurders en bouwsector -ondanks overheidsbeleid- zijn gemaakt, pronkt het SERakkoord met 'kleren van de keizer'. Spaar het Klimaat heeft voor haar sponsoren een overzicht gemaakt van reacties op het energie-akkoord en wil eraan bijdragen dat de discussie over het energie-akkoord niet op basis van meningen, maar op feiten en resultaten wordt beoordeeld, met als doel om het overheidsbeleid te verbeteren en te versterken, woonlasten te verlagen, gezond binnenklimaat te realiseren in minimaal 300 duizend woningen per jaar. Indien u belangstelling heeft om sponsor van Spaar het Klimaat te worden, neem dan contact op met het bestuur via info@spaarhetklimaat.nl Energiebesparingsmarkt zet door: Bouwend Nederland over Energieakkoord Bron: Bouwend Nederland xiii, 13 september 2013 Het onlangs afgesloten Energieakkoord heeft veel bijval gekregen. Niet alleen vanuit de politiek en belangengroeperingen, maar eveneens vanuit het werkveld zelf. Ook Bouwend Nederland is positief. Mooi dat er consensus en een brede basis is, aldus Joep Rats, directeur economische en verenigingszaken. Nu is het tijd om daadwerkelijk aan de slag te gaan. 7

8 We zijn zeer tevreden met het akkoord, betoogt Rats. Het betekent dat we geen energie meer hoeven te steken in discussies over wat we wel gaan doen en wat niet en welke instrumenten daar dan voor ingezet zouden moeten worden. Het is nu duidelijk. Het akkoord kent een aantal stevige pijlers. Als brancheorganisatie hebben we beperkte capaciteit om daar uitvoering aan te geven. Daarom zijn we ook blij met Meer Met Minder. Dat is een non-profit uitvoeringsorganisatie met enerzijds de capaciteit en anderzijds de kennis en ervaring om energiebesparing nu echt de vaart te geven die het verdient. Kluif Meer Met Minder is reeds vanaf 2008 in de weer om energiebesparing in bestaande gebouwen aan te jagen. Ze voerde onder andere landelijke subsidieregelingen uit en is op dit moment bij een groot aantal provincies en gemeenten actief om, onder andere door het Woningdossier, vraag en aanbod dichter bij elkaar te brengen. Het Energieakkoord biedt daarbij een doorstart, aldus directeur Chris Bruijnes. Nieuwe golfslag in de wateren der energiebesparing, die de laatste tijd wat stil begonnen te worden. Uit de monitor van Agentschap NL blijkt dat Meer Met Minder de afgelopen jaren toch zo n particuliere woningeigenaren per jaar extra wist te bewegen om twee of meer flinke energiebesparende maatregelen in hun huis toe te laten passen, variërend van spouwmuurisolatie tot aan een nieuwe ketel en van nieuwe kozijnen en HR++ glas tot dakisolatie. Bruijnes: Uit de berekeningen in het akkoord blijkt dat we dat moeten gaan opschroeven naar woningen per jaar. Dat is een hele kluif. Revolverend fonds Met een kleine vijf jaar aan vol continue ervaring op het gebied van energiebesparing achter de rug, weet Bruijnes aardig de vinger op de zere plek te leggen. Niemand is tegen een lage energierekening. Niemand is tegen meer wooncomfort en niemand is tegen waardevermeerdering van z n huis. De belemmering zit m dus enerzijds in dat mensen niet weten hoe ze energiebesparing moeten aanpakken en anderzijds dat ze er geen geld voor hebben. Het Energieakkoord biedt daar volgens Rats concrete oplossingen. Er komt een revolverend fonds van 600 miljoen euro voor goedkope leningen waarmee eigenaren en verhuurders energiebesparende maatregelen kunnen financieren. Dat is erg belangrijk, maar waar we ook groot voorstander van zijn, is de prestatiegarantie uit het akkoord. Dat wordt een kwaliteitsgarantie die waarborgt dat de beloofde kwaliteit van de maatregelen ook daadwerkelijk gerealiseerd wordt. Energiebesparende maatregelen luisteren in de uitvoering namelijk ontzettend nauw. Gebeurt dat niet helemaal top, dan kan het besparende effect grotendeels teniet gedaan worden. Dat wordt nu voorkomen. Bovendien werkt Meer Met Minder aan een erkenningsregeling voor bij haar aangesloten, in energiebesparing gespecialiseerde bedrijven uit de bouw en installatie. Dat betekent dus nog eens een extra garantie dat je opdracht tip-top in orde wordt uitgevoerd. Detailkennis Zowel Bruijnes als Rats zijn beiden enthousiast over het indicatieve energielabel, wat de komende jaren voor elk huis in Nederland, waar nog geen label voor is opgesteld, beschikbaar komt. Rats: Uitermate relevant! Dit label kan overal zichtbaar gemaakt worden, zoals bijvoorbeeld op Funda. Daarmee gaat het ook echt een rol spelen bij een aankoopbeslissing. Het geeft het label marktwaarde en daardoor zal energiebesparing in de toekomst daadwerkelijk bijdragen aan de waardestijging van een huis. Doordat elk huis in Nederland zo van een label wordt voorzien, komt er veel meer detailkennis van de gebouwenvoorraad beschikbaar. Een goede zaak volgens Bruijnes: Het zou ook mooi zijn als bijvoorbeeld het Kadaster standaard de energetische waarde van elk gebouw zou bijhouden en vermelden. 8

9 Integraal Om energiebesparing een succes te laten worden, zul je moeten blijven werken aan kennisoverdracht, aldus Bruijnes. Rats prijst daarom de afspraak uit het akkoord dat VNG zich ervoor zal inzetten dat elke gemeente een energieloket instelt. Energiebesparing is niet te vergelijken met een dakkapel. Bij dat laatste kunnen mensen wel zo n beetje overzien wat ze willen hebben. Bij energiebesparing ligt dat heel anders. Goed advies is essentieel. Wij stimuleren dan ook dat bouwbedrijven samenwerken met bijvoorbeeld installateurs en energie-adviseurs om tot een zo compleet mogelijk advies en aanbod voor woningeigenaren te komen. Daar zou financiering dan ook in meegenomen moeten worden. Des te meer integraal het aanbod, des te lager de drempel voor huiseigenaren om er ook echt iets mee te gaan doen. Kinderpostzegels Volgens Rats is Meer Met Minder de organisatie bij uitstek om initiatieven van bewoners, gemeenten, danwel samenwerkingsverbanden van bedrijven te stimuleren en faciliteren. Onze inzet op dat vlak zullen we zeker voortzetten en intensiveren, aldus Bruijnes. De potentie is er wel. In het verleden is energiebesparing echter te veel via de media ingezet. Je moet het eenvoudig houden. Energiebesparing werkt het beste vis-a-vis, oftewel aanbellen, hand geven en een rechtstreeks aanbod doen. We hebben dat al voor diverse partijen opgezet en de resultaten zijn prima. Bruijnes ziet geen belemmering in de schaal van zo n operatie. Welnee, met kinderpostzegels en collectes komen we toch ook bij elk huis in Nederland. Het is gewoon Jantje Beton revisited. Om daar aan toe te voegen: Behalve dat langs de deuren gaan, kunnen wij vervolgens ook de vraag bundelen in straten en wijken. Daarmee worden het voor bedrijven aantrekkelijke opdrachten en kunnen bewoners profiteren van een scherpere prijs. Binnenklimaat De plannen van Bruijnes houden niet op bij de particuliere woningeigenaren. Ik zie het voor me dat we in samenwerking met gemeenten en de Stichting Duurzame Scholen alle basisscholen in Nederland een gratis quick scan energiebesparingbinnenklimaat aanbieden. Bij heel veel scholen is dat niet op orde. Waar dat niet zo is, kunnen we ook meteen de oplossing via een ESCo aanbieden. Dat levert gigantische stappen op, zowel qua besparing op CO2-uitstoot en gezondere omstandigheden voor de schoolkinderen als voor werkgelegenheid in de bouw en installatie. EPK Ook wil Bruijnes graag inspringen op de Energie Prestatie Keuring uit het akkoord. Deze wordt verplicht voor alle bedrijfsgebouwen, waarbij geldt dat maatregelen met een terugverdientijd korter dan vijf jaar sowieso uitgevoerd moeten worden. Wij kunnen die EPK s coördineren, een register bijhouden van de bevindingen en toezien op de uitvoering van die verplichte energiebesparende maatregelen. Op zowel het gebied van woningen, scholen als bedrijfsgebouwen gaan we in ieder geval best practices zichtbaar maken en actief delen, zodat dit als hulp en inspiratie voor anderen kan dienen. We zijn inmiddels al jarenlang koploper op dit gebied. De ervaring die we daarmee opgedaan hebben, stellen we graag ter beschikking. 9

10 Schadevergoeding voor slechte ventilatie Bron: Bouwwereldxiv, 28 augustus 2013 De bewoners van twee huizen in Amersfoort in Meppel krijgen een schadevergoeding omdat de balansventilatie in hun woningen niet in orde was. Gezondheidsproblemen De bewoners hadden gezondheidsproblemen zoals long- en oogontstekingen en benauwdheid. Het gaat om vergoedingen van enkele tienduizenden euro s, dat meldt advocatenbureau SAPxv. Het betreft in beide gevallen een huurwoningen en het zijn dus de verhuurders die opdraaien voor de schadevergoedingen. Ook in andere gemeenten lopen onderhandelingen met verhuurders over gezondheidsklachten vanwege balansventilatiesystemen. Meer problemen Problemen met balansventilatie komen vaker voorxvi. In 2007 waren er problemen in woningen in de Amersfoortse wijk Vathorst. Daar bleken de ventilatiesystemen niet goed geïnstalleerd door de bouwers. Gebrekkige voorlichting aan de bewoners over het onderhoud van het balansventilatiesysteem speelde ook een rol. Bespaar met de buurt 10

11 Beleidstafel III van Spaar het Klimaat Energieakkoord huursector en convenant Stroomversnelling Op 12 september jl. organiseerde Spaar het Klimaat bij Platform31 een beleidstafel, die in het teken stond van het op 6 september jl. getekende energieakkoord en het in juni getekende akkoord "Stroomversnelling". Inleiders René van Genugten en Jan Willem van de Groep nemen de aanwezigen mee in een interactieve presentatie en discussie over de (ver)huurdersheffing, relevante afspraken in het energieakkoord voor de (ver)huursector en de aanpak van 11 duizend woningen met uitzicht op 111 duizend gerenoveerde woningen in 2020 'energienota-loos'. Lees het volledige verslag hierxvii. Doe het huis dikke jas aan Bron: NRC, 30 augustus

12 Initiatiefnemers en sponsoren Spaar het Klimaat i ii iii iv v vi vii viii ix x Kostenefficiency_TK_ _P.pdf xi xii xiii xiv xv xvi xvii 12

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2012 2013 32 757 Bouwbesluit 2012 Nr. 77 BRIEF VAN DE MINISTER VOOR WONEN EN RIJKSDIENST Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den Haag,

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20011 2500 EA Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Turfmarkt 147 Den Haag Postbus 20011 2500 EA Den Haag Uw kenmerk Betreft

Nadere informatie

Toelichting doorrekening Energieakkoord - Gebouwde omgeving

Toelichting doorrekening Energieakkoord - Gebouwde omgeving Toelichting doorrekening Energieakkoord - Gebouwde omgeving Casper Tigchelaar Marijke Menkveld Den Haag, SER 2 oktober 2013 www.ecn.nl Instrumenten gericht op eigenaar-bewoners Bewustwording en informatie

Nadere informatie

Onderwerpen presentatie

Onderwerpen presentatie Community of Prac/ce LOKALE DUURZAME ENERGIEBEDRIJVEN Onderwerpen presentatie - Welke kaders geeft het Energieakkoord voor energiebesparing en efficiency? Welke doelen zijn gesteld en welke instrumenten/regelingen

Nadere informatie

MJA Workshop Wet & Regelgeving. Duurzaamheid, gebouwen en energiebesparing

MJA Workshop Wet & Regelgeving. Duurzaamheid, gebouwen en energiebesparing MJA Workshop Wet & Regelgeving Duurzaamheid, gebouwen en energiebesparing Marco van de Esschert Ministerie van BZK Energieakkoord, Bouwbesluit, Energielabel en BENG MJA Workshop 2014 Marco van de Esschert

Nadere informatie

Zuinig met energie. waar je thuis bent...

Zuinig met energie. waar je thuis bent... Zuinig met energie waar je thuis bent... Goed voor het milieu en voor uw portemonnee HEEMwonen investeert fors in energiebesparende maatregelen. Dit doen we heel bewust. Zo verlagen we de energielasten

Nadere informatie

Met deze brief informeer ik u over de stand van zaken met betrekking tot diverse toezeggingen op het gebied van energiebesparing.

Met deze brief informeer ik u over de stand van zaken met betrekking tot diverse toezeggingen op het gebied van energiebesparing. > Retouradres Postbus 20011 2500 EA Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA Den Haag Ministerie van Turfmarkt 147 Den Haag Postbus 20011 2500 EA Den Haag Uw

Nadere informatie

Isolatie een onmisbare stap richting verduurzaming

Isolatie een onmisbare stap richting verduurzaming Isolatie een onmisbare stap richting verduurzaming Isolatie een onmisbare stap richting verduurzaming Isolatie bespaart kosten, zorgt voor een comfortabele temperatuur in huis én is goed voor het klimaat.

Nadere informatie

Spaar het Klimaat. Op naar een gedeelde visie!

Spaar het Klimaat. Op naar een gedeelde visie! Spaar het Klimaat Op naar een gedeelde visie! VISIE SPAAR HET KLIMAAT In het begin van de zomer 2013 is tijdens een laatste sessie gesproken over de vernieuwing van de missie en visie van Spaar het Klimaat.

Nadere informatie

Grote en kleine stappen naar een klimaatneutrale gebouwde omgeving

Grote en kleine stappen naar een klimaatneutrale gebouwde omgeving Grote en kleine stappen naar een klimaatneutrale gebouwde omgeving Op dinsdag 17 juni 2014 organiseerde 'Spaar het Klimaat' de 2e beleidstafel in 2014 en de 10e beleidstafel in een reeks die startte in

Nadere informatie

Energie Merenwijk. Wie ben ik?

Energie Merenwijk. Wie ben ik? Energie Merenwijk Wie ben ik? Marcel van Ewijk Makelaar & Taxateur SCVM Eigen kantoor Aangesloten bij VBO Makelaar Seniorkeur Makelaar EPA Adviseur Energielabel Woningbouw Erkend deskundige Energielabel

Nadere informatie

Ik wil zonnepanelen. Presentatie: Joop Eising van Invent www.invent.nl Erik Koning van Energiewacht www.ewacht.nl

Ik wil zonnepanelen. Presentatie: Joop Eising van Invent www.invent.nl Erik Koning van Energiewacht www.ewacht.nl Ik wil zonnepanelen. Presentatie: Joop Eising van Invent www.invent.nl Erik Koning van Energiewacht www.ewacht.nl Aanleiding vereniging voor energiebesparing: 1 hogere gemeentelijke tarieven voor verenigingen

Nadere informatie

Mini-seminar EPA. EPA hoe zit het?

Mini-seminar EPA. EPA hoe zit het? Mini-seminar EPA EPA hoe zit het? Even voorstellen www.tognederland.nl Remko Weggeman: projectleider EPA E-mail: rweggeman@tognederland.nl Opdrachten vanaf 2009: Epa-W: Woningcorporaties, particuliere

Nadere informatie

Energie. 1 Conclusies. Energiebesparing en duurzame energie in de Drechtsteden

Energie. 1 Conclusies. Energiebesparing en duurzame energie in de Drechtsteden Energie Energiebesparing en duurzame energie in de Drechtsteden De gemeenten in de regio Drechtsteden werken samen aan klimaat- en energiebeleid. Ingezet wordt op energiebesparing en toename van gebruik

Nadere informatie

Meer met Minder. Duurzame Energie en Energiebesparing. Van Europa moet het. De Nederlandse overheid wil het. UNETO-VNI = ondernemersorganisatie

Meer met Minder. Duurzame Energie en Energiebesparing. Van Europa moet het. De Nederlandse overheid wil het. UNETO-VNI = ondernemersorganisatie Meer met Minder Seminar Energielabel 24 april 2008, Nootdorp Rob van der Meer UNETO-VNI = ondernemersorganisatie Installatiebranche met circa 5.300 aangesloten bedrijven. Technische detailhandel met circa

Nadere informatie

BROCHURE. Energieprestatie vergoeding

BROCHURE. Energieprestatie vergoeding BROCHURE Energieprestatie vergoeding Met deze brochure willen we u inzicht geven in de manier waarop u energie verbruikt en betaalt. En we geven uitleg over een voor u nieuw contract dat wij de energieprestatievergoeding

Nadere informatie

Rapportage Energiebus. BC Kleine Jan, Huizen

Rapportage Energiebus. BC Kleine Jan, Huizen Rapportage Energiebus BC Kleine Jan, Huizen Type woningen: 54 eengezinswoningen met een oppervlak van 100 m2. Bouwjaar: 1957 Op verzoek van: Bewonerscommissie Verhuurder: De Alliantie Datum bezoek: 21-6-2013

Nadere informatie

Stadjers over energie en energiebesparing. Een Stadspanelonderzoek

Stadjers over energie en energiebesparing. Een Stadspanelonderzoek B A S I S V O O R B E L E I D Stadjers over energie en energiebesparing Een Stadspanelonderzoek Onderzoek en Statistiek Groningen heeft als kernactiviteiten instrumentontwikkeling voor en uitvoering van

Nadere informatie

Doelstelling en doelgroep

Doelstelling en doelgroep klimaat op maat Klimaat op maat Het klimaat verandert en de olievoorraden raken langzaamaan op. Dat laatste betekent concreet dat de energieprijzen naar verwachting flink stijgen in de komende decennia.

Nadere informatie

Energie Energiebesparing en duurzame energie in Zwijndrecht

Energie Energiebesparing en duurzame energie in Zwijndrecht Energie Energiebesparing en duurzame energie in Zwijndrecht De gemeenten in de regio Drechtsteden werken samen aan klimaat- en energiebeleid. Ingezet wordt op energiebesparing en toename van gebruik van

Nadere informatie

Energie akkoord. AvEPA bij de top-4 snelle reacties steunbetuigingen. Ernst Vuyk!! AVEPA Jaarbijeenkomst 2014 woensdag 16 april 2014

Energie akkoord. AvEPA bij de top-4 snelle reacties steunbetuigingen. Ernst Vuyk!! AVEPA Jaarbijeenkomst 2014 woensdag 16 april 2014 Energie akkoord en de betekenis voor EPA-adviseurs Ernst Vuyk AVEPA Jaarbijeenkomst 2014 woensdag 16 april 2014 AvEPA bij de top-4 snelle reacties steunbetuigingen privaat publiek Universiteit Twente (student)

Nadere informatie

Meer wooncomfort. en minder energieverbruik door een warmtepomp. voltalimburg.nl/warmtepomp

Meer wooncomfort. en minder energieverbruik door een warmtepomp. voltalimburg.nl/warmtepomp Meer wooncomfort en minder energieverbruik door een warmtepomp voltalimburg.nl/warmtepomp Tip! Vraag subsidie aan bij de aanschaf van een warmtepomp. Het subsidiebedrag voor een warmtepomp van 5 kw is

Nadere informatie

Stadjers over energie en energiebesparing. Een Stadspanelonderzoek

Stadjers over energie en energiebesparing. Een Stadspanelonderzoek B A S I S V O O R B E L E I D Stadjers over energie en energiebesparing Een Stadspanelonderzoek Onderzoek en Statistiek Groningen heeft als kernactiviteiten instrumentontwikkeling voor en uitvoering van

Nadere informatie

PROJECTPLAN METERS MAKEN IN DE ESHOF

PROJECTPLAN METERS MAKEN IN DE ESHOF PROJECTPLAN METERS MAKEN IN DE ESHOF De Eshof op weg naar energie neutraal! = woningen Eshof naar nul op de meter = Inhoud 1. Ambitie: naar meest duurzame wijk van Elst? 2. Meten is weten: per wijk per

Nadere informatie

Energie. 1 Conclusies. Energiebesparing en duurzame energie in Alblasserdam

Energie. 1 Conclusies. Energiebesparing en duurzame energie in Alblasserdam Energie Energiebesparing en duurzame energie in Alblasserdam De gemeenten in de regio Drechtsteden werken samen aan klimaat- en energiebeleid. Ingezet wordt op energiebesparing en toename van gebruik van

Nadere informatie

Minder energie meer comfort. Maak gebruik van de duurzaamheidslening. Ook een vereniging van eigenaren kan een lening aanvragen.

Minder energie meer comfort. Maak gebruik van de duurzaamheidslening. Ook een vereniging van eigenaren kan een lening aanvragen. Ook een vereniging van eigenaren kan een lening aanvragen De maatregelen verdienen zichzelf terug. Daar valt met de huidige lage rentestand niet tegenop te sparen. aldus Henk Brouwer (VVE Beheerder) van

Nadere informatie

Kernboodschappen Woningcorporaties Nederland dicht bij huis

Kernboodschappen Woningcorporaties Nederland dicht bij huis Kernboodschappen Woningcorporaties Nederland dicht bij huis Oktober 2014 Thema 1 Goed wonen en een goede dienstverlening We vinden het in Nederland normaal dat iedereen goed kan wonen. Maar niet iedereen

Nadere informatie

Meer voordeel uit uw huis halen? Bespaar op energie!

Meer voordeel uit uw huis halen? Bespaar op energie! Meer voordeel uit uw huis halen? Bespaar op energie! voorbeeld van mogelijke besparingen Een huishouden is jaarlijks zo n q 2.000 kwijt aan gas en licht. En daar kunt u tot wel 30% op besparen. Dat begint

Nadere informatie

Betere energieprestaties met Nuon Stadswarmte. Kansen voor woningcorporaties, vastgoedeigenaren en projectontwikkelaars

Betere energieprestaties met Nuon Stadswarmte. Kansen voor woningcorporaties, vastgoedeigenaren en projectontwikkelaars Betere energieprestaties met Nuon Stadswarmte Kansen voor woningcorporaties, vastgoedeigenaren en projectontwikkelaars Betere energieprestaties met stadswarmte Bestaande woningen, nieuwbouwwoningen en

Nadere informatie

Achtergrondinformatie Woonsymposium WONEN IN STAD.NL SESSIE DUURZAAMHEID

Achtergrondinformatie Woonsymposium WONEN IN STAD.NL SESSIE DUURZAAMHEID Achtergrondinformatie Woonsymposium WONEN IN STAD.NL SESSIE DUURZAAMHEID donderdag 19 maart 2015 Duurzaamheid Duiding en context Groningen heeft de ambitie om in 2035 een energieneutrale stad te zijn.

Nadere informatie

KLIMAATGARANT. Bewonershandleiding. Woningen met EnergiePrestatieVergoeding

KLIMAATGARANT. Bewonershandleiding. Woningen met EnergiePrestatieVergoeding KLIMAATGARANT Bewonershandleiding Woningen met EnergiePrestatieVergoeding 2018 Bewonershandleiding Woningen met EnergiePrestatieVergoeding Inhoud Introductie 3 Wat is de EPV? 4 Wat is de Energiebundel?

Nadere informatie

Building4life. Wilt u weten hoe? Building4life. Jan van Polanenkade 26B1 4811 KM Breda Postbus 1069 4801 BB Breda

Building4life. Wilt u weten hoe? Building4life. Jan van Polanenkade 26B1 4811 KM Breda Postbus 1069 4801 BB Breda Wilt u weten hoe? Ga stap voor stap door onze aanpak: - Kennismaking Building4life - De Building4life werkwijze - Uitgewerkte case Amarant Tilburg Building4life Jan van Polanenkade 26B1 4811 KM Breda Postbus

Nadere informatie

Prestatiecontracten voor bestaand maatschappelijk vastgoed: slim besparen én verduurzamen

Prestatiecontracten voor bestaand maatschappelijk vastgoed: slim besparen én verduurzamen Prestatiecontracten voor bestaand maatschappelijk vastgoed: slim besparen én verduurzamen 6 december 2011 Albert Hulshoff Ede 22 maart 2012 Prestatiecontracten - Prestatiecontracten - ESCo-eigenschappen

Nadere informatie

28 november 2015. Onderzoek: Klimaattop Parijs

28 november 2015. Onderzoek: Klimaattop Parijs 28 november 2015 Onderzoek: Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 45.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek. De uitslag van de

Nadere informatie

ENERGIEAKKOORD. Gevolgen, verplichtingen en kansen THOMAS KOKSHOORN

ENERGIEAKKOORD. Gevolgen, verplichtingen en kansen THOMAS KOKSHOORN ENERGIEAKKOORD Gevolgen, verplichtingen en kansen THOMAS KOKSHOORN 2 - Wie zijn wij? - Visie Ekwadraat - Beleid - Doelstellingen - Middelen - Financiering Inhoud - Conclusies en aanbevelingen 3 INLEIDING

Nadere informatie

2 e Monitor Energie Besparen Gooi en Vecht Resultaten op 31 december 2014

2 e Monitor Energie Besparen Gooi en Vecht Resultaten op 31 december 2014 2 e Monitor Energie Besparen Gooi en Vecht Resultaten op 31 december 2014 Inleiding Het doel van het project Energie Besparen Gooi en Vecht is om in drie jaar tijd 2.500 tot 4.000 woningen te verduurzamen.

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018. 2500 EA Den Haag

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018. 2500 EA Den Haag > Retouradres Postbus 20011 2500 EA Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA Den Haag Rijnstraat 8 Den Haag Postbus 20011 2500 EA Den Haag 1 november 2012

Nadere informatie

De energieprestatievergoeding

De energieprestatievergoeding De energieprestatievergoeding Radewijkbrink 9-15, Enschede Striepebrink 10-16, Enschede Inhoudsopgave Inleiding 2 Waarom energie opwekkende woningen? 3 Wat is gebouw- en gebruik gebonden gebruik? 4 Wat

Nadere informatie

Verduurzaming woningportefeuille: de woonbundel. 4 maart 2013

Verduurzaming woningportefeuille: de woonbundel. 4 maart 2013 Verduurzaming woningportefeuille: de woonbundel 4 maart 2013 Verduurzamingsambitie woningcorporaties onder druk Het belang van verduurzaming van het corporatiebezit wordt erkend: Convenant Energiebesparing

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2012 2013 32 757 Bouwbesluit 2012 Nr. 46 BRIEF VAN DE MINISTER VAN BINNENLANDSE ZAKEN EN KONINKRIJKSRELATIES Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Nadere informatie

Verbetering energetische kwaliteit huurvoorraad in Gelderse steden 2014 en ambities voor 2020

Verbetering energetische kwaliteit huurvoorraad in Gelderse steden 2014 en ambities voor 2020 Verbetering energetische kwaliteit huurvoorraad in Gelderse steden 2014 en ambities voor 2020 Overzicht van de verbetering van de Energie-Index, isolatiegraad en het percentage energiezuinige ketels in

Nadere informatie

Ir. G.N. Sweringa (Truus)

Ir. G.N. Sweringa (Truus) Verduurzaming Woningmarktdebat woningbestand Apeldoorn 15 april 2010 Ir. G.N. Sweringa (Truus) Directeur Bestuurder 7-5-2010 1 MISSIE OFW Het bieden van een kansrijke woon- en leefomgeving voor mensen

Nadere informatie

Hoe kan ik energie besparen? De Woningstichting helpt u!

Hoe kan ik energie besparen? De Woningstichting helpt u! energie besparen = woonlasten verlagen VRAGEN? Bent u geïnteresseerd in één van de mogelijkheden die in deze brochure zijn beschreven, heeft u nog vragen of wilt u meer weten over de kosten? Vul dan het

Nadere informatie

Haalbaarheidsonderzoek koopwoningen Molenwijk energieneutraal

Haalbaarheidsonderzoek koopwoningen Molenwijk energieneutraal Haalbaarheidsonderzoek koopwoningen Molenwijk energieneutraal Eindrapportage In opdracht van de gemeente Katwijk BMC Implementatie Januari 2017 B.M.A. Lont MSc L. Dols MSc E.J. Timmerman MSc Projectnummer:

Nadere informatie

Iwan. Bisschopstraat. Leeuwarden. Arjen Goodijk. Bisschopstraat 24. 8921AZ Leeuwarden

Iwan. Bisschopstraat. Leeuwarden. Arjen Goodijk. Bisschopstraat 24. 8921AZ Leeuwarden Iwan Arjen Goodijk Bisschopstraat Bisschopstraat 24 Leeuwarden 8921AZ Leeuwarden Inleiding Je hebt online de energiebespaarscan van jouw huis aangevraagd. Je wilt dus weten hoe jij kunt besparen op energiekosten.

Nadere informatie

Het energiebeleid van Habeko wonen Martin Bogerd directeur bestuurder.

Het energiebeleid van Habeko wonen Martin Bogerd directeur bestuurder. Verslag bijeenkomst 21 januari 2015 van Stichting Bewonersbelangen Habeko Wonen (SBHW) in samenwerking met Habeko wonen en gastspreekster Antoinette Vunderink van Het Energiehuis over Hoe houd ik mijn

Nadere informatie

DEventer Energieke Verbinding Pilot ESCo

DEventer Energieke Verbinding Pilot ESCo DEventer Energieke Verbinding Pilot ESCo Inhoud 1. Inleiding 2. Wat is een ESCo? 3. Wat is de meerwaarde van een ESCo? 4. Organisatie en positionering 5. Belemmeringen en risico s 1.1 DEventer Energieke

Nadere informatie

Hoe kijkt de Nederlander tegen het aankomende klimaat- en energieakkoord aan? Nathalie Vermeij 2 mei 2018 H5285

Hoe kijkt de Nederlander tegen het aankomende klimaat- en energieakkoord aan? Nathalie Vermeij 2 mei 2018 H5285 Hoe kijkt de Nederlander tegen het aankomende klimaat- en energieakkoord aan? Nathalie Vermeij 2 mei 2018 H5285 Inhoudsopgave 1 De bekendheid met en het belang van het klimaat- en energieakkoord 5 2 Drijfveren

Nadere informatie

Uitslag enquête Energiemarkt 2018

Uitslag enquête Energiemarkt 2018 Uitslag enquête Energiemarkt 201 Onderdeel 1: Wie bent u? 1: koop/huur woning 2: appartement/ 3: Welke straat? grondgebonden woning 3 koopwoningen 22 appartementen 13 x Laan van het Kwekebos 31 huurwoningen

Nadere informatie

Energie besparing en woning verbetering voor VvE s. sparen in grote stappen of in 1 x naar Nul op de meter

Energie besparing en woning verbetering voor VvE s. sparen in grote stappen of in 1 x naar Nul op de meter Energie besparing en woning verbetering voor VvE s sparen in grote stappen of in 1 x naar Nul op de meter Onderzoek doen en experimenteren met als doel: Mensen prettig laten wonen, leven en werken Experiment:

Nadere informatie

Gevelisolatie in vijf stappen

Gevelisolatie in vijf stappen Gevelisolatie in vijf stappen Gevelisolatie in vijf stappen Het isoleren van de muren of gevel van uw huis is een slimme investering. Gevelisolatie levert u namelijk een energiezuinig én comfortabel huis

Nadere informatie

Nationaal Energiebesparingsplan

Nationaal Energiebesparingsplan Nationaal Energiebesparingsplan van energieleveranciers en organisaties actief in de gebouwde omgeving Projectbeschrijving Bedrijfsleven en overheid geven mega impuls aan energiebesparing in gebouwen 23

Nadere informatie

Winst en comfort uit duurzaamheid. Bouw op onze kennis

Winst en comfort uit duurzaamheid. Bouw op onze kennis Winst en comfort uit duurzaamheid Bouw op onze kennis Even voorstellen "Het verschil tussen gewoon en uitzonderlijk is vaak dat kleine beetje extra, waarin samenwerking en krachtenbundeling mijn drijfveer

Nadere informatie

Ministerie van Binnenlandse Zaken en. Koninkrijksrelaties. Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG

Ministerie van Binnenlandse Zaken en. Koninkrijksrelaties. Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG Koninkrij ksrelaties > Retouradres Postbus 20011 2500 EA Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Ministerie van Turfmarkt 147 Den Haag Postbus

Nadere informatie

ENERGIE-ZUINIG HUREN IN DE STAD UTRECHT

ENERGIE-ZUINIG HUREN IN DE STAD UTRECHT ENERGIE-ZUINIG HUREN IN DE STAD UTRECHT VAN DOM-STAD NAAR NOM-STAD? Hoe krijgen we de sociale woningvoorraad energieneutraal in 2030? Dinsdag 26 mei 2015 WELKOM! LANDELIJK Convenant uit 2012; Woonbond,

Nadere informatie

Markt functioneert nu mondjesmaat, er is meer potentieel dan nu wordt gerealiseerd, want:

Markt functioneert nu mondjesmaat, er is meer potentieel dan nu wordt gerealiseerd, want: Marktanalyse Markt functioneert nu mondjesmaat, er is meer potentieel dan nu wordt gerealiseerd, want: Onbekendheid gebouweigenaren & gebruikers met de mogelijkheden en winst die te behalen valt Ondoorzichtige

Nadere informatie

Rapportage Energiezuinige Woningen

Rapportage Energiezuinige Woningen Rapportage Energiezuinige Woningen Start peiling : 21 mei 2013 Einde peiling : 3 juni 2013 Aantal uitnodigingen tot deelname : circa 150 Aantal deelnemers peiling : 58 Respons : circa 30% Amersfoort, juli

Nadere informatie

ENERGETISCHE VERBETERINGSMAATREGELEN IN DE SOCIALE HUURSECTOR ENKELE UITKOMSTEN VAN DE SHAERE-MONITOR 2010-2013

ENERGETISCHE VERBETERINGSMAATREGELEN IN DE SOCIALE HUURSECTOR ENKELE UITKOMSTEN VAN DE SHAERE-MONITOR 2010-2013 ENERGETISCHE VERBETERINGSMAATREGELEN IN DE SOCIALE HUURSECTOR ENKELE UITKOMSTEN VAN DE SHAERE-MONITOR 2010-2013 1 WAT IS DE SHAERE-MONITOR? In de afgelopen jaren zijn allerlei initiatieven ontplooid om

Nadere informatie

PUBLIEKSRAPPORT ONDERZOEK POWERPLAYER

PUBLIEKSRAPPORT ONDERZOEK POWERPLAYER Rotterdammers besparen ruim 6% op hun totale energierekening door slimme meter en actief bekijken van hun verbruik via een display Slimme Meter In 2020 moeten netbeheerders zoals Stedin bij minimaal 80%

Nadere informatie

Binnenklimaat: energie efficiënte oplossingen besparing door comfort

Binnenklimaat: energie efficiënte oplossingen besparing door comfort Binnenklimaat: energie efficiënte oplossingen besparing door comfort Rob Nagel Honeywell Dag van de Installatie VSK, Jaarbeurs Utrecht 2 februari 2010 Binnenklimaat besparing door comfort Woningmarkt in

Nadere informatie

Grootschalige PV, stimulansen voor, en vanuit het bedrijfsleven. Marc Kok, directeur Energie Service Noord West

Grootschalige PV, stimulansen voor, en vanuit het bedrijfsleven. Marc Kok, directeur Energie Service Noord West Grootschalige PV, stimulansen voor, en vanuit het bedrijfsleven Marc Kok, directeur Energie Service Noord West Trends:: Stijgende prijzen? foto: epa Duitse zon drukt dagprijs Nederlandse stroom 31-01-2012

Nadere informatie

ECO Oostermoer in oprichting

ECO Oostermoer in oprichting Samen sterk voor een leefbaar en duurzaam platteland ECO Oostermoer in oprichting Nieuwsbrief 18 juni 2012 Voor u ligt de eerste nieuwsbrief van ECO Oostermoer, waarin wij u nader informeren over de stand

Nadere informatie

Investeer slim in uw woning met energiebesparende maatregelen. Aantrekkelijke rente - boetevrij aflossen

Investeer slim in uw woning met energiebesparende maatregelen. Aantrekkelijke rente - boetevrij aflossen Investeer slim in uw woning met energiebesparende maatregelen Aantrekkelijke rente - boetevrij aflossen Slim besparen 2 Slimme investeerder Familie Roubos: We wonen in een hoekhuis met veel ramen en hebben

Nadere informatie

Effecten Amsterdamse labelstappensubsidie t.b.v. Leerkring 27 juni rol van de bewoners bij renovatie van woningvoorraad naar energieneutraal

Effecten Amsterdamse labelstappensubsidie t.b.v. Leerkring 27 juni rol van de bewoners bij renovatie van woningvoorraad naar energieneutraal Effecten Amsterdamse labelstappensubsidie t.b.v. Leerkring 27 juni 2018 - rol van de bewoners bij renovatie van woningvoorraad naar energieneutraal Jurriaan Kooij Inhoud presentatie Introductie van de

Nadere informatie

WIJKAVOND ALPHEN AAN DEN RIJN LAGE ZIJDE

WIJKAVOND ALPHEN AAN DEN RIJN LAGE ZIJDE WIJKAVOND ALPHEN AAN DEN RIJN LAGE ZIJDE 8-12-2016 0 Energiek Alphen aan den Rijn & Hoom WAT KUNT U VERWACHTEN? Lage Zijde onder de loep Energiebesparende maatregelen I Gemeente Alphen aan den Rijn en

Nadere informatie

energiebesparing bestaande bouw Harderwijk 26 mei 2015

energiebesparing bestaande bouw Harderwijk 26 mei 2015 energiebesparing bestaande bouw Harderwijk 26 mei 2015 Marc Smijers M 06-23924330 www.smijers-energieadvies.nl info@smijers-energieadvies.nl 1 Onderwerpen Relatie tussen energielabel en energiegebruik

Nadere informatie

Energietransitie bij renovatie De nieuwe rol van energiebedrijven Ir D.G. Kalverkamp

Energietransitie bij renovatie De nieuwe rol van energiebedrijven Ir D.G. Kalverkamp Energietransitie bij renovatie De nieuwe rol van energiebedrijven Ir D.G. Kalverkamp JBR Organisatie-adviseurs bv Energiebedrijven kunnen vóór 2020 in 4 mln. woningen 30% energie besparen Energiebedrijven

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 21 501-33 Raad voor Vervoer, Telecommunicatie en Energie Nr. 538 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer

Nadere informatie

Rotterdam. Stook je rijk 2015. Monitoring Energiebesparing Huursector

Rotterdam. Stook je rijk 2015. Monitoring Energiebesparing Huursector Rotterdam Stook je rijk 2015 Monitoring Energiebesparing Huursector 9-10-2015 Inhoud Nieuwe Woningwet per 1 juli 2015 Doelstellingen landelijke Energieakkoord Stand van Zaken in Nederland Rotterdamse doelstellingen

Nadere informatie

Rijkspremie Meer Met Minder

Rijkspremie Meer Met Minder Rijkspremie Meer Met Minder Officiële titel Tijdelijke stimuleringsregeling energiebesparende voorzieningen aan woningen Particuliere woningeigenaren, die ook de woning bewonen (hoofdbewoning) Investeringen

Nadere informatie

SUGGESTIES VOOR INHOUD PRESTATIE-AFSPRAKEN. TUSSEN GEMEENTE en WONINGCORPORATIES en HUURDERS

SUGGESTIES VOOR INHOUD PRESTATIE-AFSPRAKEN. TUSSEN GEMEENTE en WONINGCORPORATIES en HUURDERS SUGGESTIES VOOR INHOUD PRESTATIE-AFSPRAKEN TUSSEN GEMEENTE en WONINGCORPORATIES en HUURDERS Colofon Meer informatie over mogelijke ondersteuning op de verschillende onderwerpen: Ieke Benschop, NMU (i.benschop@nmu.nl;

Nadere informatie

BuildDesk kennisdocument

BuildDesk kennisdocument BuildDesk kennisdocument Groot economisch en maatschappelijk voordeel van energieneutraal renoveren Woningverbetering naar energieneutraal in de sociale huursector is economisch en maatschappelijk zeer

Nadere informatie

TE KOOP. Ter Warden XD Nuenen. Bungalow 158m². Vraagprijs v.o.n.

TE KOOP. Ter Warden XD Nuenen. Bungalow 158m². Vraagprijs v.o.n. TE KOOP Ter Warden 44 5674XD Nuenen Bungalow 158m² Vraagprijs 526.500 v.o.n. KENMERKEN Vraagprijs 526.500 v.o.n. Status Beschikbaar Oplevering per direct Soort woonhuis Bungalow Bouwjaar 2018 Oppervlakte

Nadere informatie

STAPPENPLAN AANSCHAF ZONNE-COLLECTOREN INDIVIDUEEL

STAPPENPLAN AANSCHAF ZONNE-COLLECTOREN INDIVIDUEEL STAPPENPLAN AANSCHAF ZONNE-COLLECTOREN INDIVIDUEEL Introductie De ontwikkelingen op het gebied van zonne-energie staan nooit stil. Heeft u ook belangstelling, dan kunt u zich als deelnemer aansluiten bij

Nadere informatie

Doorrekening Energieakkoord

Doorrekening Energieakkoord Doorrekening Energieakkoord Resultaten Industrie en Landbouw Ton van Dril Den Haag 2 oktober 2013 www.ecn.nl Inhoud Energiebesparing industrie en mogelijke uitbreiding Energiebesparing landbouw en mogelijke

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Directoraat-generaal Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres

Nadere informatie

Bewoners, huisdieren en planten produceren dagelijks tien liter vocht. onderhouden+verbouwen. Ventilatie Onderhoud. eigen huis magazine

Bewoners, huisdieren en planten produceren dagelijks tien liter vocht. onderhouden+verbouwen. Ventilatie Onderhoud. eigen huis magazine onderhouden+verbouwen eigen huis magazine Bewoners, huisdieren en planten produceren dagelijks tien liter vocht Ventilatie Onderhoud 32 eigen huis magazine jan 2013 31 24 uur per dag frisse lucht Ventileren

Nadere informatie

SUGGESTIES VOOR INHOUD PRESTATIE-AFSPRAKEN. TUSSEN GEMEENTE en WONINGCORPORATIES en HUURDERS

SUGGESTIES VOOR INHOUD PRESTATIE-AFSPRAKEN. TUSSEN GEMEENTE en WONINGCORPORATIES en HUURDERS SUGGESTIES VOOR INHOUD PRESTATIE-AFSPRAKEN TUSSEN GEMEENTE en WONINGCORPORATIES en HUURDERS Colofon Meer informatie over mogelijke ondersteuning op de verschillende onderwerpen: Ieke Benschop, NMU (i.benschop@nmu.nl;

Nadere informatie

Onderzoek Week van de Energierekening Gfk i.o. Milieu Centraal oktober 2012

Onderzoek Week van de Energierekening Gfk i.o. Milieu Centraal oktober 2012 Onderzoek Week van de Energierekening Gfk i.o. Milieu Centraal oktober 2012 Achtergrond bij onderzoek In het onderzoek is gebruik gemaakt van een aselecte steekproef van 1.038 huishoudens. Deze steekproef

Nadere informatie

Kennissessie. Energietransitie. Willem Altena John Kerkhoven

Kennissessie. Energietransitie. Willem Altena John Kerkhoven Kennissessie Energietransitie Willem Altena John Kerkhoven 2 Programma Kennissessie Introductie Toelichting Energieakkoord Uitleg Pauze Toepassen ETM 3 Programma Kennissessie Introductie Toelichting Energieakkoord

Nadere informatie

ENERGIE-ZUINIG HUREN IN DE STAD UTRECHT

ENERGIE-ZUINIG HUREN IN DE STAD UTRECHT ENERGIE-ZUINIG HUREN IN DE STAD UTRECHT VAN DOM-STAD NAAR NOM-STAD? Hoe krijgen we de sociale woningvoorraad energieneutraal in 2030? Dinsdag 26 mei 2015 WELKOM! LANDELIJK Convenant uit 2012; Woonbond,

Nadere informatie

Ministerie van Economische Zaken T.a.v. minister H.G.J. Kamp Postbus 20401 2500 EK DEN HAAG Datum Contactpersoon Maarten Eeke van der Veen Doorkiesnummer (033) 450 73 29 E-mail M.vanderveen@eigenhuis.nl

Nadere informatie

Bespaar op energie én uw woonlasten samen met Woonpartners

Bespaar op energie én uw woonlasten samen met Woonpartners ENERGIE ZUINIGER WONEN! Bespaar op energie én uw woonlasten samen met Woonpartners 1 Energiebesparingsproject Energie besparen is een zaak van iedereen. Daarom investeert Woonpartners samen met haar huurders

Nadere informatie

Samen voor positieve energie. Zonder invloed op het klimaat. Gratis!

Samen voor positieve energie. Zonder invloed op het klimaat. Gratis! Samen voor positieve energie Zonder invloed op het klimaat. Gratis! 1 VISIE OP DE ENERGIETRANSITIE 2050 Geen fossiele brandstoffen gebruik De mens beïnvloedt het klimaat niet Energie is gratis Wij richten

Nadere informatie

U kunt energie besparen. De belangrijkste en meest urgente verbeterpunten worden in onderstaande tabel weergegeven.

U kunt energie besparen. De belangrijkste en meest urgente verbeterpunten worden in onderstaande tabel weergegeven. Dhr. Jansen Voorbeeldstraat 26 9411 VR Voorbeeldstad Beilen: 11 april 2014 Uw adviseur: Floris van Dijk Geachte heer Jansen, Op 2 april 2014 is uw woning door mij onderzocht om de mogelijkheden voor het

Nadere informatie

ENERGIE BESPARING IN DE AMERSFOORTSE HUURSECTOR

ENERGIE BESPARING IN DE AMERSFOORTSE HUURSECTOR ENERGIE BESPARING Energiebesparing huurwoningen Amersfoort terugblik en vooruitblik Donderdag 16 oktober 2014 WELKOM! IN DE UTRECHTSE HUURSECTOR ACHTERGROND VAN DEZE AVOND www.stookjerijk.nl Samenwerking

Nadere informatie

LeidenPanel. Energiegebruik. BELEIDSONDERZOEK I I

LeidenPanel. Energiegebruik. BELEIDSONDERZOEK I I LeidenPanel Energiegebruik BELEIDSONDERZOEK 071-516 5123 I info@leidenincijfers.nl I www.leidenincijfers.nl Inleiding De gemeente Leiden werkt aan een warmtevisie. Om te peilen hoe inwoners omgaan met

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2013 2014 30 196 Duurzame ontwikkeling en beleid Nr. 223 BRIEF VAN DE MINISTER VOOR WONEN EN RIJKSDIENST Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Nadere informatie

Bewonerspanel. Peiling. Energie,, september 2011. Tweederde stroom van Eneco. Bijna kwart heeft groen gas én groene stroom

Bewonerspanel. Peiling. Energie,, september 2011. Tweederde stroom van Eneco. Bijna kwart heeft groen gas én groene stroom Bewonerspanel Peiling Energie,, september 2011 Het Programma Utrechtse Energie wil door energiebesparing en het opwekken van duurzame energie de uitstoot van CO2 in de stad in 2020 met tenminste 30% verminderen.

Nadere informatie

Deventer Digipanel Energiebesparend gedrag Juni 2013

Deventer Digipanel Energiebesparend gedrag Juni 2013 Deventer Digipanel Energiebesparend gedrag Juni 2013 Uitgave : Team Kennis en Verkenning Naam : Jaap Barink Telefoonnummer : (0570) 693369 Mail : j.barink@deventer.nl 2 Introductie Team Kennis en Verkenning

Nadere informatie

Even voorstellen. Net al kennis gemaakt met mij en mijn collega Doris bij de ervaringenronde. Nu een introductie uitleg nul op de meter.

Even voorstellen. Net al kennis gemaakt met mij en mijn collega Doris bij de ervaringenronde. Nu een introductie uitleg nul op de meter. Even voorstellen. Net al kennis gemaakt met mij en mijn collega Doris bij de ervaringenronde. Nu een introductie uitleg nul op de meter. Stap voor stap gaan we er doorheen. 1 We beginnen bij de woonlasten.

Nadere informatie

HAAL MEER ENERGIE UIT JE HUIS START MET ENERGIEBESPARING

HAAL MEER ENERGIE UIT JE HUIS START MET ENERGIEBESPARING HAAL MEER ENERGIE UIT JE HUIS START MET ENERGIEBESPARING BEZIG MET EEN KOOPHUIS EN HYPOTHEEK? OF AAN HET KLUSSEN EN VERBOUWEN? 8 redenen om te starten met energiebesparing: Je hebt direct lagere energiekosten

Nadere informatie

Energiebesparing bestaande koopwoningen. Effecten stimuleringspakket

Energiebesparing bestaande koopwoningen. Effecten stimuleringspakket Energiebesparing bestaande koopwoningen Effecten stimuleringspakket Notitie Delft, juli 2013 Opgesteld door: Cor Leguijt Frans Rooijers 2 2 juli 2013 3.B17.1 Energiebesparing bestaande koopwoningen 1 Inleiding

Nadere informatie

Energiebesparing. Handleiding en stappenplan voor huurdersorganisaties

Energiebesparing. Handleiding en stappenplan voor huurdersorganisaties Energiebesparing Handleiding en stappenplan voor huurdersorganisaties Eerste druk, november 2007 ENERGIEBESPARING Handleiding en stappenplan voor huurdersorganisaties Eerste druk, november 2007 2007, Nederlandse

Nadere informatie

Flitspeiling Warmtepompen

Flitspeiling Warmtepompen Flitspeiling Warmtepompen Energiebesparende maatregelen onder woningeigenaren in Nederland Manuel Kaal Rick Heldoorn 17 januari 2017 H4939 Inleiding De Rijksoverheid gaat een campagne starten waarin energie

Nadere informatie

Bijlage uitvoeringsprogramma Vlieland Duurzaam 2 juni 2017 Pagina 1

Bijlage uitvoeringsprogramma Vlieland Duurzaam 2 juni 2017 Pagina 1 Energiebesparing en duurzame opwekking Het is om meerdere redenen aantrekkelijk om je huis te verduurzamen en energiezuinig te maken. Het zorgt voor meer comfort, het levert flinke besparingen op en het

Nadere informatie

JA: WONEN VOOR IEDEREEN! WENJEN FOAR ELKENIEN PVDA FRYSLÂN WONINGPLAN

JA: WONEN VOOR IEDEREEN! WENJEN FOAR ELKENIEN PVDA FRYSLÂN WONINGPLAN JA: WONEN VOOR IEDEREEN! WENJEN FOAR ELKENIEN PVDA FRYSLÂN WONINGPLAN Foto: Jeroen Mul/Flickr, Creative Commons JA: STEVIG INZETTEN OP BETAALBAAR EN GOED WONEN VOOR IEDEREEN! De afgelopen jaren is er dankzij

Nadere informatie

Het voordeel voor de klant berekenen bij Energiebesparende voorzieningen

Het voordeel voor de klant berekenen bij Energiebesparende voorzieningen Aangeboden door: Het voordeel voor de klant berekenen bij Energiebesparende voorzieningen Rob Timmermans MFP Het klimaatakkoord Is het van belang hoe jouw klant denkt over het klimaatakkoord? De meeste

Nadere informatie

Ventilatie in bestaande bouw Bouw, Noodzaak, Achtergronden en Eisen

Ventilatie in bestaande bouw Bouw, Noodzaak, Achtergronden en Eisen Ventilatie in bestaande bouw Bouw, Noodzaak, Achtergronden en Eisen Wil de Gids Senior adviseur TNO Bouw en Ondergrond Vent Gid Guide Noodzaak Overheidsbeleid Woning voorraad Woning kwaliteit Ventilatie

Nadere informatie