Achter gesloten deuren

Transcriptie

1 Achter gesloten deuren Ouderenmishandeling in de thuissituatie Handleiding bij de dvd 1 Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:10

2 2009 Vilans Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en openbaargemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wij ze dan ook zonder voorafgaande schriftelij ke toestemming. Tekst Annet Huizing Redactie Joop Beelen en Natascha Gering ISBN Deze dvd inclusief handleiding is te bestellen bij Vilans webwinkel via de website Vilans Postbus RE Utrecht Telefoon (030) Fax (030) Website Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:17

3 Inhoud Woord vooraf 5 1. Ouderenmishandeling in het kort 7 2. Inhoud van de dvd Doelen en doelgroepen Didactische suggesties 15 Meer informatie 21 Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:17

4 Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:17

5 Woord vooraf Mishandeling van ouderen in de thuissituatie is een verborgen probleem. Vaak wordt ouderenmishandeling verzwegen door de betrokkene zelf, en niet opgemerkt door de omgeving. En als de signalen wél worden opgevangen, weten mensen niet wat ze ermee aan moeten. Om ouderenmishandeling onder de aandacht te brengen van hulpverleners in de ouderenzorg, brengt het Kenniscentrum Ouderen de dvd Achter gesloten deuren uit. In deze dvd wordt aan de hand van vier casussen een realistisch beeld gegeven van de verschillende vormen van ouderenmishandeling in de thuissituatie. 5 Achter gesloten deuren is een bewerking van de Australische video Behind Closed Doors. The Hidden Problem of Abuse of Older People. De situatie in Australië wat ouderenmishandeling betreft, is vergelij kbaar met die in Nederland. Zowel in Australië als in Nederland begint het probleem erkend te worden, maar staat de hulpverlening nog in de kinderschoenen. De dvd is voor verschillende doelen en doelgroepen te gebruiken. Het is een goed hulpmiddel om voorlichting te geven over ouderenmishandeling, en het probleem bespreekbaar te maken bij huisartsen, thuiszorgmedewerkers, LGGZ-hulpverleners en andere verzorgenden en hulpverleners. De casussen lenen zich daarnaast voor gerichte training om de signalering en hulpverlening op dit gebied te verbeteren. Deze handleiding bij de dvd is bedoeld voor voorlichters, teamleiders en trainers. Ze bevat didactische suggesties voor het gebruik van de dvd voor voorlichtings- en trainingsdoeleinden, themabij eenkomsten en teamgesprekken. Voor meer informatie over ouderenmishandeling verwij zen wij u naar de lij st met literatuur en adressen achter in deze handleiding. Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:17

6 Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:17

7 1. Ouderenmishandeling in het kort Wat is ouderenmishandeling? Bij ouderenmishandeling gaat het niet alleen om fysiek geweld, maar ook om psychische mishandeling, financiële uitbuiting en verwaarlozing. Naar schatting 5,5 procent van de zelfstandig wonende ouderen (mensen van 65 jaar en ouder) heeft te maken met herhaaldelij ke mishandeling door bekenden, zoals familie- en gezinsleden. Ouderen worden kwetsbaarder voor mishandeling wanneer hun fysieke en mentale weerbaarheid vermindert en wanneer ze afhankelij k worden van anderen voor bij voorbeeld zorg en emotionele of financiële steun. Juist vanwege deze afhankelij kheid durven ouderen vaak niet te praten over het feit dat ze mishandeld of uitgebuit worden. Ze schamen zich ervoor dat hun kind of partner agressief is en blij ven loyaal aan hun familie. Ze zij n bang dat er niet meer voor hen gezorgd wordt als ze een klacht indienen. Of ze vrezen voor opname in een verpleeg- of verzorgingshuis. Veel ouderen willen degene die hen mishandelt niet laten vallen, omdat die hun enige contact met de buitenwereld is. 7 Vormen van ouderenmishandeling We onderscheiden zes vormen van ouderenmishandeling: Lichamelijke mishandeling Blauwe plekken, schrammen, zwellingen, fracturen of brandplekken: deze symptomen kunnen het gevolg zij n van lichamelij ke mishandeling. Soms worden ouderen vastgebonden aan een stoel of bed. Ze vertonen dan striemen aan polsen of enkels. Een minder zichtbare vorm van lichamelij ke mishandeling is als mensen te weinig of juist te veel medicij nen krij gen (bij voorbeeld slaapmiddelen). Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:17

8 Psychische mishandeling Bij psychische mishandeling is er sprake van treiteren en sarren, dreigementen, valse beschuldigingen, beledigingen of bevelen. Bij de oudere leidt dit tot gevoelens van angst, woede, verdriet, schuchterheid, verwardheid of apathie. 8 Verwaarlozing Lichamelij ke verwaarlozing kan blij ken uit ondervoeding, uitdroging, slechte hygiëne of wonden als gevolg van doorliggen. Wanneer de geestelij ke behoeften van de oudere worden genegeerd, zoals de behoefte aan aandacht, liefde en ondersteuning, spreken we van psychische verwaarlozing. Financiële uitbuiting Bij deze vorm van ouderenmishandeling gaat het om het wegnemen of profiteren van bezittingen van de oudere. Te denken valt aan diefstal van geld, juwelen en andere waardevolle spullen, maar ook aan verkoop of gebruik van eigendommen zonder toestemming van de oudere en aan gedwongen testamentverandering. Ook iemand financieel kort houden is een vorm van uitbuiting. Seksueel misbruik Ouderen kunnen het slachtoffer zij n van seksueel misbruik, zoals exhibitionisme, betasten van het lichaam en verkrachting. Schending van rechten Hiervan is sprake wanneer de rechten van ouderen, zoals het recht op vrij heid, privacy en zelfbeschikking, worden ingeperkt. Bij voorbeeld door post achter te houden, bezoekers weg te sturen en de oudere te verhinderen het huis te verlaten. De verschillende soorten mishandeling komen naast elkaar voor. Soms wordt een oudere moedwillig mishandeld. Maar de mishandeling kan ook het gevolg zij n van overbelasting van de mantelzorger. Er hoeft dan geen sprake te zij n van opzet. De verzorgers beseffen soms niet eens dat ze te ver gaan. Hun acties komen voort uit onmacht en zij n eigenlij k een noodkreet. Bij opzettelij ke mishandeling weten de daders heel goed wat Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:17

9 ze doen. Ze handelen uit financieel gewin, desinteresse of wraak. Soms wortelt ouderenmishandeling in een lange traditie van familiegeweld en -conflicten. Signalering van ouderenmishandeling Het is vooral de eerstelij nsgezondheidszorg gezinsverzorgenden, wij kverpleegkundigen, maatschappelij k werkers en huisartsen die voor het eerst in aanraking komt met (vermoedelij ke) gevallen van ouderenmishandeling. Essentieel voor signalering is dat hulpverleners openstaan voor het probleem en weten wat het is. Veel lichamelij ke en psychische klachten die het gevolg zij n van mishandeling worden door buitenstaanders toegeschreven aan bij voorbeeld dementie. Ouderen zullen zelf niet altij d geneigd of in staat zij n te vertellen wat er is gebeurd. Een expliciete hulpvraag blij ft daarom dikwij ls achterwege. Hulpverleners moeten dan afgaan op bepaalde signalen, zoals: De oudere of verzorger geeft onsamenhangende en tegenstrij dige verklaringen voor lichamelij ke verwondingen. De verzorger toont zich onverschillig voor het wel en wee van de oudere. De verzorger vertoont verschij nselen van overbelasting. Er wordt gescholden en geschreeuwd in aanwezigheid van arts of hulpverlener. De oudere maakt een depressieve, angstige indruk. De oudere ziet er onverzorgd uit en de huishouding is verwaarloosd. Er verdwij nen spullen en geld van de oudere. De oudere krij gt geen gelegenheid om alleen met de hulpverlener te praten. De betrokkenen proberen de hulpverlener buiten de deur te houden. 9 Als een hulpverlener ouderenmishandeling constateert, is het van belang om na te gaan hoe hulp kan worden geboden, ook wanneer een duidelij ke hulpvraag ontbreekt. Het is belangrij k om daarbij zorgvuldig te werk te gaan zodat de betrokkenen zich niet bedreigd voelen en alle hulpverlening afslaan. Het Steunpunt Huiselij k Geweld, het algemeen maatschappelij k werk en eventueel de LGGZ zij n de meest aangewezen instanties die ingeschakeld kunnen worden bij vermoedens van ouderenmishandeling. Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:17

10 Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:17

11 2. Inhoud van de dvd De dvd bestaat uit vier gedramatiseerde casussen, die samen een breed beeld schetsen van ouderenmishandeling. In de casussen wordt ook actie ondernomen, maar het blij ft in het midden wat de gevolgen daarvan zij n voor de betrokkenen, en of de interventies juist zij n. In de nabespreking kan aan de mogelij kheden tot interventie extra aandacht worden besteed. Casus 1 Het echtpaar in deze casus woont zelfstandig. De vrouw heeft in het verleden enkele beroertes gehad, waardoor ze moeilij k kan lopen en voor veel zaken is aangewezen op haar echtgenoot. Het laatste halfjaar heeft ze de dagopvang bezocht, maar nu komt ze opeens niet meer. De begeleidster van de dagopvang besluit het echtpaar thuis te bezoeken om de oorzaak van het verzuim te achterhalen. Wanneer meneer even weg is, vertelt mevrouw dat haar man haar heeft verboden naar de dagopvang te gaan, en dat het telefoontoestel uit de slaapkamer is verwij derd. Als de man weer in de slaapkamer komt, spreekt de begeleidster hem hierop aan. Hij wordt kwaad, en wanneer de begeleidster voorstelt om mevrouw korte tij d ter observatie te laten opnemen in het ziekenhuis, verzoekt hij haar het huis onmiddellij k te verlaten. 11 Casus 2 Een oudere allochtone dame heeft kortgeleden haar man verloren. Haar werkloze zoon is bij haar ingetrokken om voor haar te zorgen. Kort daarop koopt hij een dure auto en laat hij zij n moeders geld overmaken op zij n eigen bankrekening. Bij de transacties op de bank wordt een bankmedewerker argwanend, want mevrouw aarzelt telkens wanneer zij het overboekingsformulier moet ondertekenen. De medewerker kan de toestemming van de vrouw niet natrekken omdat zij geen Nederlands spreekt. Later ziet de bankmedewerker dat de zoon een tapij t uit zij n moeders huis wegsleept, terwij l zij dit probeert te verhinderen. De Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:17

12 verontruste bankmedewerker meldt het voorval aan zij n baas en aan de politie. 12 Casus 3 Een vrouw zorgt voor haar licht dementerende echtgenoot. Bij tij d en wij le bindt zij hem vast aan een stoel, om te voorkomen dat hij gaat dwalen. Zo heeft ze nog wat tij d om de deur uit te gaan. De huisarts ontdekt rode striemen aan de polsen van de patiënt, wanneer het echtpaar bij hem op het spreekuur komt voor iets anders. Hij stuurt een maatschappelij k werkster naar ze toe. Deze zegt dat het gevaarlij k is om iemand vast te binden, en ze wij st mevrouw erop dat zij hulp kan krij gen bij de verzorging van haar man. Het echtpaar is bang voor bemoeienis van instanties, omdat ze denken dat de man dan niet meer thuis mag blij ven wonen. Casus 4 Een dochter ontdekt dat haar moeder door haar zieke vader wordt uitgescholden en met een wandelstok wordt geslagen. Haar vader heeft de ziekte van Parkinson en vertoont de laatste tij d door nieuwe medicatie regelmatig verward, ongecontroleerd en agressief gedrag. Haar moeder neemt haar man in bescherming door te zeggen dat hij er niets aan kan doen, en dat hij niet altij d zo is. Ze schaamt zich ervoor dat haar man haar zo behandelt, en wil liever niet meer met hem naar buiten. Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:17

13 3. Doelen en doelgroepen Doelen De dvd kan ingezet worden voor verschillende voorlichtings- en trainingsdoelen, bij voorbeeld: laten zien wat ouderenmishandeling is en in welke vormen het voorkomt (een eerste kennismaking met ouderenmishandeling), en bevorderen dat het probleem wordt erkend; zorgen voor een betere herkenning van ouderenmishandeling in de praktij k (signalering); ruimte bieden om praktij kproblemen te bespreken; de hulpverlening verbeteren door oplossingen aan te dragen. 13 Doelgroepen De belangrij kste doelgroep bestaat uit professionals die zorg of hulp verlenen aan ouderen: gezinsverzorgenden, wij kverpleegkundigen, maatschappelij k werkenden, GGZ-instellingen, huisartsen et cetera. Daarnaast kan de dvd vertoond worden op opleidingen, en aan mantelzorgers en vrij willigers (bij voorbeeld huisbezoekers). Praktijkvoorbeelden van het gebruik van de dvd Een docent op een hbo voor verpleegkundigen gebruikt de dvd om te laten zien wat ouderenmishandeling is en in welke vormen het voorkomt. Deze voorlichting maakt deel uit van een lesprogramma over mishandeling in het algemeen. Een teamleider van een thuiszorgorganisatie vertoont de dvd in een training van twee dagdelen over signalering van ouderenmishandeling. De casussen uit de dvd worden gebruikt om oplossingen te bedenken voor eigen praktij ksituaties. De districts-huisartsenvereniging vertoont de dvd op een themaavond in het kader van de deskundigheidsbevordering. Het doel van de avond is huisartsen te leren om de symptomen te herkennen die kunnen wij zen op ouderenmishandeling. Tevens wordt ingegaan op de mogelij kheden van doorverwij zing en hulpverlening in de regio. Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:17

14 Een stichting Welzij n Ouderen laat de dvd zien op een voorlichtingsbij eenkomst voor vrij willigers die huisbezoeken afleggen bij ouderen. Doel is herkenning van ouderenmishandeling. De vrij willigers krij gen een folder mee met het telefoonnummer van een vertrouwenspersoon die ze kunnen bellen wanneer ze vermoedens hebben van mishandeling. 14 Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:17

15 4. Didactische suggesties Voorbereiding U hebt ervaring met het geven van voorlichting en training. U hebt zich verdiept in ouderenmishandeling door de dvd te bekij ken en erover te lezen (zie ook de literatuurlij st). En u hebt een duidelij k beeld van de doelgroep en het doel van de bij eenkomst. Ouderenmishandeling is een beladen onderwerp. De mensen aan wie u de dvd laat zien, hebben soms vervelende ervaringen met (ouderen)mishandeling. Een veilige sfeer is daarom belangrij k bij het bekij ken en bespreken van de dvd. Geef ruimte aan emoties en respecteer de privacy van de deelnemers. Ook is het belangrij k dat mensen weten waar ze terechtkunnen als ze naar aanleiding van de dvd vragen hebben of met iemand willen praten, zeker wanneer de doelgroep na het zien van de dvd niet terug kan vallen op ondersteuning van collega s, een team of een docent. Zorg daarom dat u een goed overzicht beschikbaar hebt van de plaatselij ke en regionale hulpverlening. 15 Programmasuggesties Een voorlichtingsprogramma over ouderenmishandeling kan er als volgt uitzien: Introductie over het doel van de bij eenkomst Inleidende oefening (zie hierna) Vertonen van de dvd Bespreking Wanneer de dvd wordt gebruikt voor een training over bij voorbeeld signalering of hulpverlening, kan het programma uitgebreider zij n. Daarbij zij n vele variaties mogelij k zoals: Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:18

16 Dagdeel 1 Introductie over het doel van de training Inleidende oefeningen Vertonen van de dvd in zij n geheel Bespreking over signalering Dagdeel 2 Vertonen van een casus Interventies bedenken en bespreken Vertonen van een casus Interventies bedenken en bespreken 16 Ter afsluiting van de bij eenkomst kunt u de deelnemers schriftelij ke informatie meegeven over ouderenmishandeling, die verkrij gbaar is bij het Vilans Kenniscentrum Ouderen. Hierna gaan we in op drie onderdelen van zo n voorlichtings- of trainingsprogramma: de inleidende oefeningen, het vertonen van de dvd en de bespreking. Inleidende oefeningen Een inleidende oefening zorgt ervoor dat de groep loskomt en voorbereid is op het onderwerp. De aandacht wordt gericht op ouderenmishandeling. Bovendien kunt u door zo n warming-up beter inspelen op de beleving van de groep tij dens het vertonen en nabespreken van de dvd. Hieronder staan enkele voorbeelden van inleidende oefeningen. Associëren en brainstormen Als u voor vertoning van de dvd om associaties vraagt bij het onderwerp, creëert u min of meer vanzelf een open sfeer. Van belang is om geen oordeel uit te spreken bij de verschillende associaties en niet in discussie te gaan over wat de deelnemers naar voren brengen. Daarom is het verstandig om naar steekwoorden of kreten te vragen, en uiteenzettingen en toelichtingen te ontmoedigen. Op zo n manier kunt u snel vele aspecten van ouderenmishandeling in beeld brengen. Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:18

17 Een voorbeeld van een associatieopdracht: Schrij f het woord ouderenmishandeling op een flap-over. Vraag aan de deelnemers om hun eerste associaties op papier te zetten. Laat de groep vervolgens brainstormen over het onderwerp en stel daarbij gaandeweg vragen als: Wie zij n het slachtoffer? Wie zij n de daders? Waarom gebeurt het? Op welke manieren worden ouderen mishandeld? Heb je ouderenmishandeling wel eens meegemaakt in de praktij k? Wat roept het bij je op? Schrij f alle reacties in steekwoorden op de flap-over. Gerichte vragen en kijkopdrachten Wanneer de dvd gebruikt wordt voor specifieke trainingsdoeleinden, bij voorbeeld een betere herkenning van ouderenmishandeling, kunt u ter voorbereiding ook gerichtere vragen stellen, gevolgd door een kij kopdracht. Bij voorbeeld: Wat zij n voor jou signalen van ouderenmishandeling? En welke signalen van mishandeling constateer je in de volgende casus? Wat doe je als je een vermoeden hebt van ouderenmishandeling? Welke actie wordt in de volgende casus ondernomen en wat is het gevolg daarvan? 17 Vertonen van de dvd Afhankelij k van doel, doelgroep en beschikbare tij d kan de dvd op verschillende manieren vertoond worden. Doseren U kunt na elke casus de dvd stopzetten zodat het publiek even stoom kan afblazen en kan reageren. Met de deur in huis vallen U kunt de dvd laten zien zonder pauzes. Daarmee krij gen de deelnemers in één keer een overzicht van de verschillende vormen van ouderenmishandeling. Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:18

18 Combinatie Met name bij trainingen zal de dvd vaak eerst in zij n geheel vertoond worden, waarna vervolgens de afzonderlij ke casussen bekeken en besproken worden. 18 Bespreking Geef na het bekij ken van de dvd ruimte voor de eerste reacties en emoties zodat mensen stoom kunnen afblazen. Stel daarbij vragen als: Wat roept de dvd bij je op? Wat was nieuw voor je? Wat was herkenbaar? Was er volgens jou in de situaties die je gezien hebt sprake van ouderenmishandeling? Waarom wel of niet? Soms is zo n gesprek genoeg als nabespreking, maar het kan ook een voorwaarde zij n om daarna verder op het onderwerp in te gaan. We geven vier suggesties voor de bespreking van de dvd. Deze suggesties corresponderen met de doelen uit hoofdstuk Kennismaking en erkenning Als u voorlichting wilt geven over ouderenmishandeling, kunt u de dvd na afloop mondeling toelichten (eventueel met sheets uit Signalement: oud en mishandeld, Hollander 1996), waarbij u informatie geeft over: de mate waarin ouderenmishandeling voorkomt; de verschillende vormen van ouderenmishandeling; signalering en hulpverlening; waarom ouderenmishandeling een onzichtbaar en vaak onbespreekbaar probleem is. 2. Signalering verbeteren Wanneer u de herkenning van ouderenmishandeling wilt verbeteren in een training, dan kunt u (per casus) de volgende vragen stellen: Welke signalen van ouderenmishandeling zie je op de dvd? Kunnen deze signalen ook een andere oorzaak hebben? Welke signalen ben jij tegengekomen in je eigen praktij k? Wat doe je met signalen van ouderenmishandeling? Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:18

19 3. Praktijkproblemen bespreken Aan de hand van de casussen kunnen dilemma s uit de praktij k besproken worden, zoals: Wat moet je doen als je mishandeling signaleert? Wanneer moet je ingrij pen? Hoe spreek je de oudere en zij n familie erop aan zonder dat ze zich bedreigd voelen? Wanneer weet je zeker dat er sprake is van mishandeling? Hoe voorkom je dat je iemand valselij k beschuldigt? Hoe zorg je ervoor dat je hulp niet averechts werkt? Kun je je het gedrag van de daders in de casussen voorstellen? 4. Hulpverlening verbeteren De dvd is zeer geschikt om hulpverleningsmogelij kheden te bespreken. In eerste instantie kunnen dat oplossingen zij n voor de problemen uit de casus, waarna u overstapt naar de praktij k van de deelnemers. Voorbeelden van vragen: Wat is precies het probleem in de casus? Wie onderneemt welke actie? Wat vind je van die actie? Welke gevolgen heeft die actie? Hoe zou jij het probleem aanpakken? Ben je in de praktij k wel eens een dergelij k probleem tegengekomen? Wat heb je toen gedaan? Op basis van deze bespreking kunt u met de deelnemers conclusies trekken voor de praktij k, bij voorbeeld algemene richtlij nen over wat ze kunnen doen bij (vermoedens van) ouderenmishandeling. 19 Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:18

20 Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:18

21 Meer informatie Literatuur Voor een overzicht van boeken, artikelen en downloadbare publicaties kunt u terecht op Meldpunten Ook voor een overzicht van meldpunten en consultatienetwerken Ouderenmishandeling per provincie, kunt u raadplegen 21 Overige vragen Vragen over ouderenmishandeling kunt u zowel telefonisch als per stellen, telefoon (030) , info@movisie.nl Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:18

22 Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:18

23 Vilans, kenniscentrum langdurende zorg Vilans is hét onafhankelij ke kenniscentrum voor werkers en organisaties die langdurende zorg bieden. Wij ontwikkelen met hen vernieuwende praktij kgerichte kennis, zodat we samen de kwaliteit van leven verbeteren voor mensen die langdurig zorg nodig hebben. Vilans richt zich met haar kennis en handelen primair op werkers en organisaties. Het verbeteren van de kwaliteit van leven voor cliënten die langdurende zorg nodig hebben is onze inspiratiebron. Onze inzet is dat mensen die langdurig zorg nodig hebben zelf hun leven richting en inhoud kunnen geven wat betreft gezondheid, relaties, werk en onderwij s, materiële omstandigheden zoals inkomen, wonen en zingeving. Daarbij is het belangrij k dat de samenleving en het gevoerde beleid de eigen regie ondersteunen. De meerwaarde voor de praktij k is de maatstaf voor de toegevoegde waarde van Vilans. Wij vervullen een maatschappelij ke functie en kiezen daarom nadrukkelij k een onafhankelij ke positie. Onze kenniscollecties en relatienetwerken zij n openbaar en algemeen toegankelij k. Samen werken aan kwaliteit van leven? Neemt u dan contact met ons op: Vilans infolij n (030) of kij k op Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:18

24 Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd :43:18