N3!3NINN3XZI3AMI33,LSASü3LVM ZIOOA 3SAWNVIMOIM

Transcriptie

1

2 N3!3NINN3XZI3AMI33,LSASü3LVM ZIOOA 3SAWNVIMOIM

3 MIOW-ANALYSE VOOR WATERSYSTEEMVERKENNINGEN K.F. van der Woerd RJ.G. Roelvink instituut voor Miieuvraagstukken institute for Environmentai Studies Oktober 1991

4 In opdracht van Rukswaterstaat IVM Instituut voor Milieuvraagstukken Vrije Universiteit De Boelelaan HV AMSTERDAM Deze publikatie kan besteld worden bij: V.U. BoekhandelNitgeverij De Boelelaan HV AMSTERDAM Tel ISBN Copyright c 1991, Instituut voor Milieuvraagstukken Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd edof openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schrifteíijke toestemming van de houder van het autemrecht.

5 INHOUD VOORWOORD 1. INLEIDING 2. MIOW-METHODE KOSTEN VAN MAATREGELEN 3.1. Uitgangspunten 3.2. De fosfaathoudende kunstmeststoffenindustrie 3.3. Farmaceutische industrie 3.4. Auto- en aanverwante bedrijven 4. FOSFAATHOUDENDE KUNSTMESTINDUSTRIE 4.1. Structuurschets 4.2. Marktsituatie 4.3. Internationale concurrentie 4.4. Weerstandsvermogen 4.5. Fosfaatkunstmest en waterkwaìiteitsmaatregelen 5. FARMACEUTISCHE INDUSTRIE 5.1. Structuurschets 5.2. Marktsituatie 5.3. Internationale concurrentie 5.4. Weerstandsvermogen 5.5. Farmacie en waterkwaliteitsmaatregelen 6. AUTO- EN AANVERWANTE BEDRIJVEN 6.1. Structuurschets 6.2. Marktsituatie 6.3. Internationale concurrentie 6.4. Weerstandsvermogen 6.5. Autoòednjven en waterkwaliteitsmagelen 6.6. Deconserveren en motorrevisie 7. SAMENVATTING EN CONCLUSIES REFERENTIES BIJLAGEN

6 VOORWOORD De Dienst Getijdewateren van Rijkswaterstaat en het REA hebben in juli 1991 opdracht gegeven aan het instituut voor Milieuvraagstukken van de Vrije Universiteit in Amsterdam (IVM-VU) om onderzoek te doen naar bedrijfseconomische gevolgen van waterkwaliteitsmaatregelen. Het onderzoek moet beschouwd worden als een "piiot-study", op basis waarvan beoordeeld kan worden of bedrijfseconomische analyses met het toegepaste MIOW-model bruikbare informatie opleveren voor het project Watersysteemverkennigen. Bij wijze van voorbeeld zijn analyses gemaakt van de bedrijfssectoren fosfaathoudende kunstmestindusme, farmaceutische industrie en auto- en aanverwante bedrijven. De keuze van de bedrijfssectoren voor deze "pilot-study" is gebaseerd op de volgende drie criteria: 1. Er moeten relevante maatregelen zijn ter verbetering van de waterkwaliteit die momenteel uitgevoerd worden of binnenkort worden uitgevoerd. 2. De kosten van de maatregelen moeten bekend zijn of op korte termijn bepaald kunnen worden. 3. De sectoren moeten zo mogelijk van elkaar verschillen wat betreft hun structuur (omvang, aantal bedrijven e.d.). De studie werd in de periode juli-september 1991 uitgevoerd door drs. K.F. van der Woerd en dhr. R.G.J. Roelvink.De waterkwaiiteitsmaatregelen en kostengegevens zijn in nauw overleg met de volgende bedrijfstakdeskundigen van REA bepaald: P.H.M.A. Crijns (fosfaatkunstmestindustrie), D. Bijstra (farmaceutische industrie) en P.J. Baan (auto- en aamenvante bedrijven). Het onderzoek werd begeleid door dhr. P.M. Licht (REA) en dhr. F. Otto (RWS-Dienst Getijdewateren). De auteurs danken d e genoemde personen voor hun kritische inbreng en prettige samenwerking. De inhoud van dit rapport valt vanzelfsprekend onder verantwoordelijkheid van de schrijvers. Frans van der Woerd Ronald Roelvink

7 i. INLEIDING in het kader van het project Watersysteemverkenningen wenst Rijkswaterstaat inzicht te krijgen in bedrijfseconomische gevolgen van voorgestelde waterkwaiiteitsmaatregelen, in deze studie zijn bij wijze van voorbeeld analyses gemaakt van de doelgroepen: - fosfaathoudende kunstmestindustrie; - farmaceutische industrie; - auto-en aanverwante bedrijven. Per sector zal de beschrijving van de bedrijfseconomische situatie uitmonden in een kwalitatieve beoordeling van de economische draagkracht voor het uitvoeren van maatregelen, aangevuld met: - een kwantitatieve beschrijving van de gevolgen van extra kosten voor produktiekosten en rentabiliteit, en - het aangeven van maximaal draagbare extra investeringen zonder de continuïteit van de sector in gevaar te brengen. in hoofdstuk 2 wordt de in deze studie gebruikte MIOW-methode beschreven. in hoofdstuk 2 komen ook de criteria ter sprake om de continuïteit van een sector te beoordelen. De investeringen en jaarkosten van door Rijkswaterstaat voorgestelde waterkwaiiteitsmaatregelen staan in hoofdstuk 3 vermeld. in de hoofdstukken 4, 5 en 6 komen de drie geanalyseerde sectoren aan bod. De MIOW-uitkomsten zijn als bijlage bij deze hoofdstukken gevoegd. Slothoofdstuk 7 vat de voorgaande hoofdstukken samen. Dit maakt het mogelijk overeenkomsten en verschillen tussen de drie onderzochte sectoren aan te geven.

8 2 2. MIOW-METHODE Het MIOW computerprogramma is door het ivm ontwikkeld als hulpmiddel bij de evaluatie van bedrijfseconomische effecten van milieumaatregelen (t' Gilde et al, 1986). De MIOW-methode (Marktsituatie, Internationale concurrentie, Omvang en Weerstandsvermogen) is te beschouwen als een "impact"-analyse, waarbij extra milieukosten worden afgezet tegen de economische situatie van een bedrijf of bedrijfsklasse. Het criterium Omvang dient om, voorafgaande aan de economische analyse, homogene groepen bedrijven te defiiiëren. Kwalitatieve beoordeling van dit criterium vindt plaats in ondermeer de structuurschets van onderscheiden bedrijven c.q. sectoren. Het criterium omvang is geen sleutelvariabele. De sterktehwakte-analyse vindt plaat met behulp van drie sleutel-variabelen die de economische situatie van de onderscheiden bedrijfsgroepen weergeven: Marktsituatie, Internationale concurrentie en Weerstandsvermogen (tabel 2.1). Tabel 2.1. MIOW-kengetallen en sleutelvariabelen. Kengetal Wegingsfactor Sleutelvariabele Prijselasticiteit 3 Marktperspec tieven 1 Marktaandeel 1 Mededingingsintensiteit 2 Marktsituatie importquote Exportquote 1 1 Internationale concurrentie Rentabiliteit 3 Solvabiliteit 1 Kostensmctuur 2 Weerstandsvermogen Elke sleutelvariabele is opgebouwd uit bedrijfseconomische kengetallen, die betrekking hebben op de concurrentie op markten, de dynamiek van markten en de financiële spankracht. De kengetallen Ujn zo gekozen dat ze zoveel mogelijk uit openbare bronnen gehaaid kunnen worden. Waardering en weging van kengetallen zijn aan bedrijfseconomische literatuur ontleend en met mensen uit de universiteit en uit het bedrijfsleven doorgesproken. Aan de waarden van de sleutelvariabelen, als gewogen gemiddelde van de

9 3 scores op de kengetallen, wordt tenslotte een kwalificatie variërend tussen "Zeer goed" en "zeer slecht" toegekend. De MIOW-methode is omgezet in een computerprogramma. Dit MIOW-model is een interactief systeem en werkt op een Personal Computer. Aan de hand van een voorgeprogrammeerde vragenlijst vult de gebruiker zowel kwantitatieve als kwalitatieve informatie in over een bepaald bedrijf of bedrijfstak. Als kwantitatieve informatie wordt naar negen kengetailen gevraagd. Aan de verschillende kengetallen wordt een score tussen O (slecht) en 4 (goed) toegekend door ze te vergelijken met vooraf ingevoerde standaardwaarden. Bij elk kengetal kan de gebruiker de standaardwaarden veranderen en kwalitatieve informatie toevoegen. Via een gewogen gemiddelde worden de bewerkte kengetallen omgerekend tot de drie sleutelvariabelen marktsituatie, internationale concurrentie en weerstandsvermogen. In bijlage 2.1 wordt in detail uiteengezet hoe het omrekenen van kengetallen in sleutelvariabelen in zijn werk gaat. In de bijlage bij de hoofdstukken 4, 5 en 6 zijn de waarden en scores van de MIOWkengetallen voor de kunstmest, geneesmiddelen en autobedrijven vermeld. In de hoofdstukken zelf zijn de berekende sleutelvariabelen en basiscijfers over de Omvang opgenomen. Wegens het achterlopen van basisstatistieken zijn de MIOW-analyses in dit rapport uitgevoerd voor het jaar Waar recentere cijfers voor afzonderlijke kengetallen beschikbaar waren, zijn deze in de hoofdstukken 4, 5, en 6 vermeld. Gewezen dient te worden op de beperkingen van het MIOW model. Het model is ontwikkeld ais middel om een brede en zo objectief mogelijke kijk op de bedrijfseconomische situatie te krijgen, met een doorkijk naar de nabije toekomst. Het is niet verantwoord op grond alleen hiervan voorspellingen te doen. Daarvoor is aanvullende informatie nodig die in de hoofdstukken 4, 5 en 6 wordt gegeven. Het MIOW-model geeft wel de nodige achtergrondinformatie om extra informatie te kunnen beoordelen. Bedreigen de kosten van de door Rijkswaterstaat voorgestelde waterkwaliteitsvoorzieningen de continuïteit van de bedrijven in de onderzochte sectoren? In de eerste plaats hangt dat af van de marktsituatie, die bepaalt in welke mate kostenstijgingen in de verkoopprijs doorberekend kunnen worden (A). in de tweede plaats van het weerstandsvermogen, de huidige "ntimte" in rentabiliteit en solvabiliteit om kostenstijgingen intern op te vangen (B). Op korte termijn speelt daarnaast een liquiditeitsprobleem: Kunnen de miiieu-investeringen betaald worden uit de afschrijvingen c.q, het bestaande investeringsbudget (C)? Ad A De MIOW-methode hanteert voor milieujaarkosten een drempelwaarde van 1% van de toegevoegde waarde (=loonkosten+afschrijvingen+winst). Geringe kostenstijgingen zullen de situatie van een sector niet merkbaar beïnvloeden. Deze drempelwaarde is ook in deze studie gebruikt. Bij een grotere kostenstijging hangt de mogelijke doorberekening in de afzetprijzen af van:

10 - 4 de omvang van de relevante markt: hoe intemationaler, des te moeilijker homogeniteit van het produkt: hoe homogener, des te moeilijker; en of concurrenten ook met kostenstijging worden geconfronteerd. Deze factoren oefenen d e drie invloed uit op het belangrijke MIOW kengetal "prijselasticiteit". De precieze waarde van de prijselasticiteit blijkt in de praktijk slechts bij benadering te bepalen. Daarom zijn in de volgende hoofdstukken twee varianten voor doorberekening opgenomen: een voorzichtige (I) en gedurfde (11) variant. Sector Markt F'rodukt Concurrentie Doorberekening Kostenstijging I II Fosfaatkunstmest EGWereld Homogeen Nee Farmacie EG Heterogeen Nee Autobedrijven Regionaal Heterogeen Ja 0% 25% 25% 50% 50% 75% Ad B in bedrijfseconomische literatuur worden minimum-normen gegeven voor solvabiliteit en rentabiliteit. Wanneer de feitelijke waarden van deze kengetallen dalen onder de normen, bestaat er op termijn gevaar voor de continuïteit. In deze studie worden de volgende minimum-normen gebruikt: Solvabiliteit 25% RTV. 8% (=Rentabiliteit op het Totaal geïnvesteerde Vermogen) REV 53% (=Rentabiliteit op het geïnvesteerde Eigen Vermogen) Door de financiële situatie na doorberekening van de extra milieukosten te vergelijken met bovenstaande normen is het mogelijke om een oordeel te geven over de bedreiging van de continuïteit door extra milieukosten. Omdat de gevolgen voor de RTV het gemakkelijkst aan te geven zijn, is in de volgende hoofdstukken naar met name dit kengetal gekeken. Ad C Het moeten betalen van milieu-investeringen kan op korte tedjn financieringsproblemen opleveren. De "normale" ruimte voor investeringen kan benaderd worden uit: 1) de jaarlijkse afschrijvingen in de sector; en 2) het gemiddelde investeringsniveau van drie recente jaren ( ). Indien de milieu-investeringen in een toekomstig jaar meer dan 10% bedragen van 1) of 2), bestaat er kans op liquiditeitsproblemen.

11 5 3. KOSTEN VAN MAATREGELEN 3.1. Uitgangspunten in dit hoofdstuk wordt ingegaan op de kosten van maatregelen voor de drie verschillende bedrijfssectoren. Zowel de eenmalige investeringskosten ais de jaarlijkse bruto kosten (kapitaalslasten + exploitatielasten -/- besparingen) worden weergegeven, in miljoenen guldens. De kapitaalslasten zijn bepaald op basis van de uitgangspunten: - afschrijving op basis van annuïteiten; afschrijvingstermijn civieltechnische investeringen 25 jaar en elektromechanische investeringen 10 jaar; - rente 9 9%. Voor procesgeïntegreerde voorzieningen is uitgegaan van de meerkosten ten opzichte van een "normale" voorziening. Voor "end of pipet'-voorzieningen zijn de totale kosten meegenomen. De kosten betreffen voorzieningen die na 1988 zijn getroffen en die gefaseerd zijn of worden ingevoerd tot Hoewel getracht is de kosten zo eenduidig en nauwkeurig mogelijk te ramen, kan in het algemeen gesteld worden dat de kostengegevens indicatief van aard zijn De fosfaathoudende kunstmeststoffenindustrie Voor de fosfaathoudende kunstmeststoffenindusme worden, zoais weergegeven in tabel 3.1, twee maatregelen onderscheiden: 1. De installatie van een schoner fosforzuurproces (twee filter hemidihyácaat-proces), 2. De installatie van een voorziening voor hergebruik van afvalgips (een door Davy Mc.Kee (U.S.) ontwikkeld proces). De kosten van het schoner fosforzuurproces zijn bepaald op basis van investeringsvoorstellen van Hydro Agri, en zijn redelijk nauwkeurig. De kosten van hergebruik van afvalgips zijn gebaseerd op de kosten van een Amerikaanse fabriek met een verwerkingscapaciteit van 1,56 miijoen afvalgips per jaar. Bij omrekening is naar een Nederlandse fabriek met een verwerkingscapaciteit van 1,2 miljoen is uitgegaan van een dollarkoen van 2,OOf/üS$ en is rekening gehouden met schaaieffecten. De kostengegevens zijn zeer indicatief van aard.

12 6 Beide maatregelen vallen samen met de maatregelen die in de RIVM-basisdocumenten Koper en Cadmium zijn beschouwd. De kosten van het schoner fosforzuurproces wijken daar van af, met name omdat rekening is gehouden met besparingen en opbrengsten, De kosten van hergebruik van afvalgips zijn, voor zover bekend, niet eerder voor het milieubeleid in beeld gebracht. Tabel 3.1. investeringen en jaarkosten fosfaatkunstmestindustrie. Kosten maatregel : schoon fosforzuurproces (I) en hergebruik afvalgips (II) Bedrijfssector : fosfaathoudende kunstmestindustrie In mln. gld. Hydro Agri Kemira fosfor (1) gips (II) fosforl (1) gips (n> invest. invest. invest. invest. totaai br.kst. br.kst. brh. br.kst O O O O O O O O O O O I I br. kst. = bruto kosten 3.3. Farmaceutische industrie Voor de farmaceutische industrie worden twee maatregelen onderscheiden om de emissies van oplosmiddelen te reduceren, waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen gechloreerde koolwaterstoffen (GWK) en niet-gwk: 1, Procesgeïntegreerde maatregelen (b.v. introductie van gesloten systemen, dampretoursystemen, vacuumsystemen); deze maatregelen hebben zowel effect op de emissies naar water als de emissies naar lucht, 2. Proces geuitegreerde maatregelen + eindzuivering (b.v. adsorptie aan actieve kool, actief slibinstallatie, stoomstrippen, luchtstrippen). Voor beide maatregelen zijn alleen de jaarlijkse bruto kosten bekend, en ontbreken gegevens over investeringen en fasering. Er is uitgegaan van twee niveaus van emissiereductie met bijbehorende kosteneffectiviteit van f 0,5/kg en f 5,0/kg voor verdergaande sanering.

13 7 De jaariijkse bruto kosten zijn in Tabel 3.2 in beeld gebracht voor eindzuivering (1) en beide effecten (a,b) en voor procesgeïntegreerde maatregelen gecombineerd met eindzuivering (2), opnieuw voor beide effecten (a,b). De maamgelen sluiten aan bij de maatregelen die genoemd worden in het RIVM-basisdocument Dichloormethaan. Tabel 3.2. Jaarkosten farmaceutische industrie. Kosten effectiviteit f o,s/kg br. kst.* f 5,O/kg br.kst. I eindzuivering 0,59( la) 23,6(1b) procestechniek + 1,77(2a) 26,3(2b) eindzuivering I *br.kst.= bruto kosten (zie inleiding) 3.4. Auto- en aanverwante bedrijven Binnen de bedrijfstak "auto- en aanverwante bedrijven" worden drie groepen bedrijven onderscheiden: bedrijven die deconserveren, motorenrevisie bedrijven en werkplaatsen voor onderhoud. De kostengegevens in tabel 3.3 zijn gebaseerd op het CUWVO-rapport "afvalwaterproblemaiek auto- en aanverwante bedrijven - herziene nota" van september Waar nodig zijn deze gegevens geactualiseerd en gecompleteerd in juli Bij de bepaling van de investeringskosten is rekening gehouden met de mate waarin de aanbevolen voorzieningen uit het CüWVO-rapport zijn ingevoerd per De fasering van de investeringen bestrijkt een 3 jaars-periode. Bij werkplaatsen voor onderhoud betreft de fasering 57% van de 7350 werkplaatsen; de ovenge bedrijven hebben ai voorzieningen.

14 ~ 8 Tabel 3.3. Investeringen en jaarkosten auto- en aanverwante bedrijven. Kosten maatregel : Deconserveren Paraffime(*), Motorenrevisie@), Onderhoud.'q Bedrijfstak : Auto- en aanverwante bedrijven, In mln. gld. deconserveren(*) mot orenrevisie@) onderhoud(q investering investering investering totaal 3.O 1.5 brakst.* br.kst br.kst O O O O * br.kst. = bruto kosten (zie inleiding).

15 4. DE FOSFAATHOUDENDE KUNSTMESTSTOFFENINDUSTRIE Structuurschets De kunstmeststoffenindusuie (29.1) produceert op grote schaal meststoffen voor de landbouw, die dienen om de gewasopbrengst te vergroten en uitputting van de grond te voorkomen. Naar de aard van de werkzame bestanddelen onderscheidt met stikstof-, fosfaaten kaliummeststoffen. Daarnaast zijn er zogenaamde mengmeststoffen met een combinatie van genoemde drie bestanddelen. in Nederland zijn in 1988, 9 bedrijven met 20 of meer werknemers in de totale kunstmestindustrie actief. Van deze 9 zijn er 2 actief in fosfaathoudende kunstrnestproduktie door middel van het fosforzuurproces: Hydro Agri (tot 1 november 1989 Windmiii) te Vlaardingen en Kemira te Rotterdam-Pernis ( tot 30 augustus 1988 behorend tot DSM Agro). Fosfaatmeststoffen en mengmeststoffen vormen in % van de totaai geproduceerde hoeveelheid van mln kg. En dit vormt 28.8% van de totale omzet van deze bedrijfsgroep die min groot is. De omzet van Hydro Agri-Vlaardingen en Kemira Rotterdam samen bedroeg in min (waarvan Kemira 288 en Hydro Agri 331) (Financieel Dagblad, 1989) 1989: omzet 599 miljoen gulden. De kunstmestindustrie biedt in 1988 werk aan 4693 personen, Hydro Agri-Viaardiigen en Kemira Rotterdam nemen hiervan 959 werknemers voor hun rekening (Hydro Agri 582 en Kemira 377). Het aantal werknemers neemt af in de tijd (o.a. ten gevolge van reorganisaties). De gemiddelde bedrijfsomvang is groot in vergelijking met de gemiddelde bedrijfsomvang van de chemische industrie ais geheel. Er is sprake van een grootschalige bedrijfstak. De fosfaatkunstmestfabrieken maken verder deel uit van grote internationaal opererende chemische concerns.

16 10 Tabel 4.1, MIOW-sleutelvariabelen voor totale kunstmeststoffenindustrie (1988)- (SBI29.1). Marktsituatie is zwak Internationale concurrentie is groot Weerstandsvermogen is zwak Omzet Bedrijven Werknemers (gemiddelde score 2,75) (gemiddelde score O) (gemiddelde score 2,67) 2194 min Marktsituatie Kunstmest wordt in grote hoeveelheden (buik) volgens standaard-specificaties geproduceerd. Omdat kunstmest bovendien gemakkelijk te vervoeren is, is er sprake van een wereldmarkt. De marktvorm, met weinig aanbieders en veel vragers van bukprodukten,is te karakteriseren als een homogeen oligopolie. Mede omdat de grootschalige, gespecialiseerde, produktie-instaliaties weinig flexibel zijn moet ieder bedrijf wel meegaan met de internationale prijsontwikkelingen. Dit gebeurt dan ook - Was in 1985 de gemiddelde prijs voor fosfaatkunstmeststoffen en meng meststoffen f 0,53 per kg; in 1986 was dit nog maar f 0,42 per kg om in 1988 te dalen tot een voorlopig dieptepunt van f 0,35 per kg. in 1989 was de prijs f 0,36 per kg. Deze prijsontwikkelingen hebben grote gevolgen voor de te realiseren marge, die na 1985 duidelijk verslechterd is. De markt voor fosfaatkunstmest in Nederland en de EG zal, zo is de algemene opinie, geen groei meer vertonen. De aanbodkant van de markt is de afgelopen moeilijke jaren sterk in beweging geweest, omdat concerns zich bezonnen op hun toekomstige positie. De overname an de twee fosforzuurfabrieken is daar een resultaat van. Beiden zijn nu volledig in handen van concerns die hun thuisbasis buiten de EG hebben, in Noorwegen en Finland. Hydro Agri heeft in de voorbij gaande jaren een vermindering in de handelsactiviteiten laten zien en een toename van de afzet van eigen produkten. Dit beleid vloeit voort uit de herstructurering binnen de Nork Hydro Groep. De in het voorgaande besproken prijsgevoeligheid en marktverzadiging leveren het beeld op van een slechte marktsituatie. Per saldo leidde dit tot een dalende omzet trend Internationale concurrentie Internationale concurrentie speelt een zeer grote rol in de kunstmeststoffenbranche. Het exportaandeel is in 1988, 73% van de totale kunstmeststoffenomzet. De export gaat voor 80% naar andere EG-landen. De import is eveneens aanzienlijk maar qua omvang minder groot: een uitvoer overschot resulteert.

17 Weerstandsvermogen De rentabiliteit van de kunstmestindustrie is wisselvallig. Deze hangt namelijk samen met de flinke prijsschommelingen op de wereldmarkt. Dit werkt direct door in de marge. Hydro Agri verwacht geen verbetering in de huidige situatie. Kemira verwacht echter resultaat verbeteringen t.g.v. de effectuering van interne xeorganisaties. De kunstmeststoffenindustrie ais geheel (dus niet enkel de fosfaathoudende) heeft in 1989 een positief resultaat voor belasting van 1803 min. in de 3 jaren ervoor was dit nog zo'n 80 min negatief. Dit positieve resultaat vond zijn oorzaak voor een belangrijk deel in grote onttrekking aan de post voorzieningen in voorgaande jaren opgebouwd (door uitvoering interne reorganisaties) edof in combinatie met grote buitengewone baten (door verkoop van bedrijven). Zonder deze "meevallers" is het resultaat voor Belastingen overigens ook, zij het beperkt, positief. In 1988 scoorde Hydro Agri met de hoge winst na belasting van 10 min. Deze was vnl. het gevolg van de hogere verkoopprijzen van fosforzuur. In 1989 heeft Hydro Agri een positief resultaat na belasting van 3 min behaald. Deze ontwikkeling zien we terug in de financiële kengetallen. In 1988 is het bedrijfsresultaat min groot. in 1989 nog slechts 5.65 min. De RTV bedraagt in %, in 1989 is deze geslonken tot 3%. Ook bij Kemira Rotterdam zien we een dergelijke ontwikkeling: het toegerekende bedrijfsresultaat is in 1988 aanzienlijk groter (16.77 min) dan in het jaar daarop volgend: 1989 (8.07 min). De RTV vertoont een zelfde beeld : 13% (1988) tegenover 2% in 1989 en De toegevoegde waarde van Hydro Agri Rotterdam bedraagt 62 mln. Bij Kemira Rotterdam is dat een 54 min. Bij beiden betekent dit 19% van de omzet: dat is weinig in vergelijking met de 31%, die de gehele nijverheid in 1988 realiseerde. Kunstmeststoffenfabrieken maken deel uit van grote concerns die doorgaans een aanvaardbare solvabiliteit bezitten. De solvabiliteits verhouding van Kemira Holding B.V. is echter laag en fluctueert daarbij in de tijd. Dit komt vanwege overnames en vermogensinjecties door de moedermaatschappij. De verhouding bij Hydro Agri Rotterdam is gezonder: De fosfaatkunstmeststoffenindustrie is kapitaai- en energie- intensief en weinig arbeidsintensief in vergelijking met de chemie als geheel. De wisselvallige rentabiliteit en de gevoeligheid voor schommeiingen in de grondstof- en afzetprijzen bestempelen het weerstandsvermogen tot zwak. in 1988 bedragen de miiieu- investeringen 6,3 min voor de gehele kunstmestindusaie. Dit is 11% van het totale investeringsbedrag. De aanvaardbare solvabiliteit van de moederconcems en de aldus ter beschikking staande middelen bieden evenwel uitzicht.

18 Fosfaatkunstmest en waterkwaliteitsmaatrgelen De fosfaatkunstmestindustrie is een grootschalige bedrijfstak. We kunnen concluderen dat: zowel de marktsituatie als het weerstandsvermogen zwak zijn, terwijl internationale concurrentie een zeer grote rol speelt. Gezien de onzekere en moeilijk te beïnvloeden omgeving is het niet verwonderlijk dat deze bedrijven doorgaans slechts binnen grote concerns kunnen overleven, voormver passend binnen de "kernactiviteiten" van zo'n concern. Ondanks de geschetste problematiek zien we bij beide fosfaatkunstmest producenten de wil om door te gaan. Hydro Agri formuleert dat bijvoorbeeld als volgt: "genoemde technische en financiële inspanningen leggen een zware last op de schouders van het bedrijf maar vormen tegelijkertijd een doelstelling". Beide maatregelen, een schoner fosforzuurproces en hergebruik van het afvalgips, betekenen voor Kemira Rotterdam per saldo een besparing; de RTV verbetert. "De fosfor-" en "gips"maatrege1 zorgen in geval van een gecombineerde toepassing voor een nog grotere RTV-verbetering. Tabel 4.2 geeft aan hoe de RTV zal veranderen bij het doorvoeren van de verschillende maatregelen. Tabel 4.2. RTV voor en na maatregelen (1988). Doorberekening maatregel Hydro Agri 0% 25% geen maatregel "fosfor" " fosfor+gips" Kemira 0% 25% geen maatregel "fosfor" iigipsii "fosfor+gips" Per saldo kost voor Hydro Agri Rotterdam alleen de "fosfor"- maatregel geld. De jaarkosten bedragen 1,4% van de omzet, 712% van de toegevoegde waarde. De RTV zakt daarbij maximaai 2% (0% doorbelasting). De "gips"-maatregel betekent een besparing. Per saldo leidt gecombineerde toepassing van beide maatregelen tot een lichte resultaatverslechtering. De resultaten over het jaar 1989 en 1990 zijn voor beide bedrijven aanzienlijk minder positief dan over Ook ais deze jaren ais basisjaar worden genomen geeft de RTV "na de maatregelen" soortgelijke fluctuaties te zien.

19 13 De RTV van de fosfaatkunstmest producerende ondernemingen ligt, ondanks uitzonderiijke jaren ais 1988, structureel onder het minimum-niveau van 8%. Voorgestelde maatregelen (Hydro A&) zijn in de beschreven omvang, vanuit continuïteitsoogpunt dan ook problematisch. De toegevoegde waarde grens (1%) laat jaarlijkse kosten ten bedrage van 0.62 rnln toe. De jaarkosten gaan hier belangrijk boven uit zodat de situatie van het bedrijf beïnvloed wordt. Ook vanuit liquiditeitsoogpunt is de combinatie van maatregelen mceiiijk. De grens voortkomend uit het gebezigde afschrijvingsniveau (10%) iaat slechts een investering van 0,94 min toe. Bij Kemira leveren beide maatregelen geld op: "enkel" een liquiditeitsprobleem resteert. Enig licht in de duisternis kan echter verschaft worden door middelen verstrekking binnen de concerns, te weten; Norsk Hydro financieringsinsteiiingen en Kemira international Finance B.V. De wens van de Noorse en Finse moeder op de EG-markt aanwezig te zijn heeft tot gevolg dat deze maatschappijen vooralsnog bereid zijn een flinke financiële ondersteuning te verlenen. Externe vermogens verschaffers zullen daarentegen weinig motivatie ondervinden om geld in deze bedrijven te steken. Onzekerheid met betrekking tot markt, politieke en maatschappelijke factoren zijn hier debet aan. Financiering met eigen vermogen is ondenkbaar: aandelen emissies en winstinhouding zijn vooralsnog niet mogelijk.

20 5. FARMACEUTISCHE INDUSTRIE Structuurschets De farmaceutische industrie (SBI 29.6) produceert geneesmiddelen ("eindprodukten"), alsmede de daarvoor benodigde basisbestanddelen ("grondstoffen") en half-fabrikanten. Daarnaast worden er verbandmiddelen geproduceerd. in 1988 is een 127-tal Mjven actief met mensen in dienst. Daarvan hebben er of meer werknemers. Deze hebben mensen in dienst. De vijf grote bedrijven die getroffen worden door de waterkwaliteitsmaatregelen en bijbehorende kosten zijn: ACF, AKZO FARMA, Gist-Brocades en Andeno (den in Nederlandse handen) en Duphar (dochter van Solvay in België). Deze bedrijven hadden in 1988 gezamenlijk zo'n 9600 mensen in dienst, 75% van de totale werkgelegenheid. De grote beúrijven overheersen dus. De gemiddelde bedrijfsomvang is redelijk groot. De totale omzet bedroeg in 1988, 3461 mln gulden, hiervan is zo'n 1 mld afkomstig uit handels activiteiten. Van de totale verkopen van karakteristieke produkten is 71% genees middel, waarvan 4/5 deel voor humaan en 1/5 deel voor veterinair gebruik. De resterende 29% wordt als volgt ingebracht: grondstof (vitamine, sera, vaccins) 23%, "overige farmaceutische produkten" 4% en verbandmiddelen slechts 2% van de totale verkoopwaarde. De structuur van de farmaceutische industrie laat zich kenmerken door een behoorlijke mate van concentratie. Door financiële en wettelijke belemmeringen is het voor nieuwe bedrijven moeilijk om tot de bedrijfsgroep toe te treden. Nieuwe ondernemingen moeten namelijk over veel financiële reserves beschikken om de uitgaven voor R en D en de introductie van nieuwe produkten te kunnen bekostigen (zie ook: Marktsituatie). Daarnaast moet er juridisch aan bepaalde eisen zijn voldaan. Vaak maken farmaceutische Ondernemingen dan ook deel uit van een concern. Kijken we naar de 5 bedrijven, dan zijn ACF en Gist-Brocades zelfstandig. De andere 3 zijn onderdeel van een concern.

21 Tabel 5.1. MIOW-sleutelvariabelen voor farmaceutische industrie (1988)(SBI 29.6). 15 Marktsituatie is vrij goed Internationale concurrentie is groot Weerstandsvermogen is voldoende Omzet Bedrijven Werknemers (gemiddelde score 45) (gemiddelde score O) (gemiddelde score 5) 3461 mln Marktsituatie De vraag naar geneesmiddelen kan niet verklaard worden door de traditionele theorieën over de werking van markt- en prijsmechanismen. De huisarts schrijft voor en kijkt daarbij naar de kwaliteit. Daarbij komt dat 78% van de gebruikers een chronische gebruiker is. Het gevolg is dat geneesmiddelen een geringe prijsgevoeligheid vertonen. Twee ontwikkelingen zorgden de afgelopen jaren voor een grotere prijselasticiteit: 1. de vervanging van merkprodukten door zogenaamde loco's; 2. zogenaamde parallei-import (3 tot 6% van de totale binnenlandse geneesmiddelenmarkt). Dit betreft import van merkprodukten uit landen waar lagere prijzen gelden. Het geneesmiddelen vergoedingssysteem (GVS: 1 juli 1991) motiveert tot het gebruik van goedkope medicijnen. De prijsverlagingen hieruit voortvloeiende zullen de marges op generieke en parallel geïmporteerde produkten verlagen. Beide ontwikkelingen zullen dus van minder belang worden. Om op lange termijn internationaal in deze markt mee te blijven teilen is het nodig minimaal 10% van de omzet aan R en D uit te geven. Daarnaast zijn forse promotionele inspanningen vereist. Beide feiten verklaren de trend naar derlei soorten van samenwerking tussen bedrijven. De voornaamste Nederlandse geneesmiddelen fabrikanten behoren internationaal tot de kleinere bedrijven en hebben zich in verschillende richtingen gespecialiseerd. De aigemene verwachting is dat de voortdurende groei van de markt zich zal voortzetten, onder meer door de "vergrijzing". De marktvorm, met weinig aanbieders van speciale produkten, is te karakteriseren als een heterogeen oligopolie. De marktsituatie vertoont sterke en zwakke punten en kan gekarakteriseerd worden ais redelijk Internationale concurrentie De farmaceutische industrie opereert op een zeer internationale markt. Bedroeg in 1970 de export van enkel geneesmiddelen zo'n 50% van de geneesmiddelen omzet; in 1987 is dit 90% van deze omzet. De export gaat, volgens een redelijk stabiel patroon, voord naar