10 jaargangen PIJ-ers Kenmerken en Veranderingen

Transcriptie

1 10 jaargangen PIJ-ers Kenmerken en Veranderingen

2 10 jaargangen PIJ-ers Kenmerken en Veranderingen Datum december 2008 Dr. E.F.J.M. Brand Dr. A.A. van den Hurk Informatieanalyse en Documentatie 1

3 2

4 Colofon Uitgave Auteurs Dienst Justitiële Inrichtingen Concernstaf Uitvoeringsbeleid Afdeling Informatieanalyse en Documentatie E.F.J.M. Brand & A.A. van den Hurk Informatie E. Brand ) A. van den Hurk ) ISBN Vormgeving Opmaak en drukwerk Studio Dumbar Koninklijke De Swart, Den Haag December

5 4

6 Inhoudsopgave Voorwoord 7 Dankwoord 9 Samenvatting 11 1 Inleiding De PIJ-maatregel Het FPJ-database project Doel- en vraagstellingen van het onderzoek 15 2 Methode Procedure Instrumentarium: de FPJ-Lijst Kwaliteit van de PIJ-dossiers Onderzoeksgroep 21 3 Resultaten Kenmerken en achtergronden PIJ-ers Delictverleden Opvoeding en milieu Delictsituationele factoren Psychologie en functies Psychiatrie en stoornissen Sociaal en relationeel Gedrag tijdens verblijf in JJI Veranderingen kenmerken en achtergronden PIJ-ers Delictverleden Opvoeding en milieu Delictsituationele factoren Psychologie en functies Psychiatrie en stoornissen Sociaal en relationeel Gedrag tijdens verblijf in JJI 49 4 Conclusies en aanbevelingen Conclusies Aanbevelingen 57 Literatuur 59 Bijlagen 61 1 Betrokkenen FPJ-database project 63 2 Afstudeerscripties op basis van PIJ dossiers stage 65 3 Scoringsformulier FPJ-lijst 67 4 Overzicht van overlap FPJ-items met items uit andere instrumenten 69 5 Volledigheid dossiergegevens 71 6 Middelengebruik nader beschouwd 73 7 Overzicht van hoogst scorende FPJ-items 75 5

7 6

8 Voorwoord Sinds de invoering van het nieuwe jeugdstrafrecht in 1995 kan de justitiële maatregel plaatsing in een jeugdinrichting (PIJ-maatregel) worden opgelegd aan jongeren tussen 12 en 18 jaar. De maatregel is verwant aan de tbs-maatregel voor volwassenen. De maatregel wordt opgelegd voor de duur van twee jaar en kan door de rechter een paar keer worden verlengd tot maximaal zes jaar. Jaarlijks wordt de PIJ-maatregel ongeveer 150 keer opgelegd. Inmiddels, anno 2008, hebben meer dan 1500 jongeren deze maatregel opgelegd gekregen. In dit rapport zullen ze verder worden aangeduid als PIJ-ers. Wie zijn de jongeren die deze zware maatregel opgelegd krijgen? Wat zijn hun kenmerken en achtergronden? Dit rapport brengt deze bijzondere groep jongeren in beeld. Ingegaan wordt op zaken als opvoeding, middelengebruik, psychiatrische problematiek, persoonlijkheid en vaardigheden en gedrag in de inrichting. Tevens wordt aandacht besteed aan veranderingen in hun profielen over de afgelopen tien jaar. De gegevens waarop dit rapport is gebaseerd zijn afkomstig uit de zogeheten Forensisch Profiel Justitiële Jeugdigen database. Deze FPJ-database is mogelijk geworden door inspanning van velen die in de afgelopen jaren hebben bijgedragen aan de omvorming van meer dan duizend PIJ-dossiers naar een voor onderzoek toegankelijke gegevensbron. Dit rapport is daarmee naast een onderzoeksverslag ook een soort visitekaartje van deze database. Het laat zien wat er in zit. Voor wie is dit rapport bedoeld? Allereerst voor de opdrachtgever: de sector Justitiële Jeugd Inrichtingen van de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI). Van hen kwam het verzoek voor onderliggend rapport. Daarnaast is het bedoeld voor directie en behandelhoofden van alle justitiële jeugd inrichtingen en beleidsmedewerkers op het Ministerie van Justitie, en voor onderzoekers van diverse instituten, zoals het WODC en universiteiten, die geregeld onderzoek doen naar de PIJ-maatregel. Het rapport is tevens een uitnodiging aan onderzoekers om gebruik te maken van de rijkdom aan gegevens die deze database bevat en die moge bijdragen aan de verbetering van diagnostiek, behandeling en risicotaxatie. Ten slotte bevat dit rapport mogelijk interessante gegevens voor vele anderen die werkzaam zijn binnen het jeugdveld en een verantwoordelijkheid hebben op het terrein van diagnostiek, behandeling en risicotaxatie. December 2008 E. Brand A. van den Hurk 7

9 8

10 Dankwoord Op deze plaats willen we een aantal mensen bedanken zonder wie de totstandkoming van de FPJ-database en dit onderzoeksrapport niet mogelijk was geweest. Allereerst bedanken we Bert van Heerde voor de diverse taken die hij heeft verricht voor het PIJ-dossier project in de periode Door zijn zorgvuldige opgezette trainingen aan de stagiaires is de kwaliteit van de verzamelde data van een hoog niveau. De samenwerking met hem was al die jaren prettig. Ook danken wij de studenten voor het maandenlange monnikenwerk dat ze hebben verricht met het lezen en scoren van de PIJ-dossiers. Zij hebben een enorme hoeveelheid tekst tot zich genomen en op verantwoorde wijze vertaald naar cijfers. Hierdoor hebben zij belangrijk bijgedragen aan de ontwikkeling van de FPJdatabase. Documentalist Jan Backx danken wij voor zijn literatuursearch naar gegevens over prevalentie van problematiek bij jongeren zonder een PIJ maatregel. De leden van de wetenschappelijke begeleidingscommissie (zie bijlage 1) danken we voor hun adviezen en voor het aanleveren van studenten die de dossiers hebben gelezen en gescoord. Tot slot danken wij de leescommissie van dit onderzoeksrapport: Inge Henneken- Hordijk, Annelies Jorna, Nienke Laan en Geert Mol. Zij hebben eerdere versies van dit rapport grondig gelezen en van commentaar voorzien. Eddy Brand en Arie van den Hurk 9

11 10

12 Samenvatting Doel Doel van dit rapport is een beeld te schetsen van de kenmerken en achtergronden van een specifieke doelgroep van jongeren die in justitiële jeugd inrichtingen verblijven, namelijk degenen die een zogeheten PIJ-maatregel opgelegd hebben gekregen. Daarnaast wordt nagegaan of en in hoeverre deze groep gedurende de tien jaren ( ) dat de maatregel bestaat voor wat betreft deze kenmerken en achtergronden veranderd is. Nevendoel van dit rapport is het presenteren van de database op grond waarvan het mogelijk is geworden een nader inzicht in de kenmerken en achtergronden van PIJers te verkrijgen. Achtergrond Sinds de invoering van het nieuwe jeugdstrafrecht in 1995 kan de kinderrechter jongeren tussen de 12 en 18 jaar de justitiële maatregel plaatsing in een jeugdinrichting (PIJ-maatregel) opleggen. Dit komt gemiddeld zo n 150 keer per jaar voor. De uitvoering vindt plaats in een Justitiële Jeugd Inrichting van de Dienst Justitiële Inrichtingen. Voor elke jongere met een PIJ-maatregel wordt een PIJdossier aangelegd, dat wordt gearchiveerd door Bureau Individuele Jeugdzaken (IJZ) van de sector Justitiële Jeugdinrichtingen (JJI) en na afloop van de PIJmaatregel door de Centrale Archief- en Selectiedienst (CAS). Deze PIJ-dossiers bevatten over het algemeen weliswaar uitgebreide informatie over de individuele PIJ-er, maar daarmee beschikt de sector nog niet over een goed beeld van de totale groep. En daaraan heeft zij grote behoefte. Zo stelt het Beleidsplan Sector Justitiële Jeugdinrichtingen : Kengetallen over karakteristieken van de doelgroepen ( ) zijn onvoldoende in kaart gebracht. Dit heeft de sector doen besluiten tot het FPJ-database-project. Het FPJ-database project Doel van het project is het ontwikkelen van een database waarin de dossierinformatie van individuele PIJ-ers zodanig is opgeslagen dat deze informatie beter toegankelijk is voor verder (wetenschappelijk) onderzoek. In concreto betekent dit dat de uit tekst bestaande dossier-informatie is omgezet in cijfers (de scoring). De scoring van de dossiers is uitgevoerd op basis van een speciaal ontworpen instrument, de zogeheten Forensisch Profiel Justitiële Jeugdigen Lijst (FPJ-lijst). Dit instrument bevat een zo breed mogelijke selectie van relevante kenmerken in totaal 68 (plus een aantal subkenmerken) afkomstig uit onderzoek naar diagnostiek, behandeling en risicotaxatie bij forensische populaties. Op dit moment omvat de database gegevens van in totaal 1147 PIJ-ers die de maatregel opgelegde hebben gekregen in de periode Dit is ongeveer driekwart van alle PIJ-ers die in die periode zijn ingestroomd. Dit percentage zal nog toenemen tot boven de 90%, omdat nog een inhaalslag gaat plaatsvinden op een aantal tijdelijk onvindbare dossiers. Er kan worden gesteld dat de database in hoge mate representatief is voor de totale groep PIJ-ers van de eerste 10 jaren. Samenvattende bevindingen Op basis van de gegevens in de database kan de gemiddelde PIJ-er worden getypeerd als een jongere met veelal ernstige en meervoudige problemen. Ook zonder te kunnen beschikken over vergelijkbare gegevens van de gemiddelde Nederlandse jongere is overduidelijk dat het beeld van PIJ-ers dat uit dit onderzoek naar voren komt daarvan sterk afwijkt in negatieve zin. Het is nauwelijks voor te stellen dat in Nederland een groep jongeren is aan te wijzen met een vergelijkbaar 11

13 zorgwekkend probleemprofiel. Dit blijkt uit de volgende beschrijving. Veel PIJ-ers hebben vanaf hun vroege jeugd te kampen gehad met diverse problemen in de thuissituatie. Ouders van PIJ-ers blijken niet opgewassen tegen de opvoedingstaak, deels omdat ze zelf kampen met allerlei problemen, deels uit onvermogen. Dit uit zich op uiteenlopende wijzen in de opvoedingssituatie door o.a. verwaarlozing, mishandeling en slecht voorbeeldgedrag van ouders, zoals het plegen van delicten. De jongeren groeien dus op in een overwegend weinig stabiele en problematische omgeving en dat heeft gevolgen. PIJ-ers hebben over het geheel genomen een scala aan handicaps en problemen. Meest opvallend is dat PIJ-ers vrijwel allemaal problemen vertonen op een aantal psychologische kenmerken, zoals impulscontrole, empathische vermogens, gewetensvorming en probleembesef. Daar komt nog bij dat velen zwakbegaafd zijn (IQ<85) of zelfs verstandelijk beperkt (IQ<70). Ook in relatie tot anderen vertonen de PIJ-ers veel problemen en tekortkomingen. De meesten beschikken, met uitsluiting van criminele vrienden, over een zeer beperkt sociaal netwerk en nemen nauwelijks deel aan enig verenigingsleven, zoals een sportvereniging. Ook zijn PIJ-ers over het geheel genomen weinig sociaal vaardig, hebben weinig vertrouwen in anderen en zijn behept met vooral negatieve opvattingen over hun omgeving. Ook psychiatrische stoornissen komen bij PIJ-ers veelvuldig voor. De precieze omvang is sterk afhankelijk van het scala aan stoornissen dat in de definitie van psychiatrische stoornis wordt geïncludeerd. Bij een definitie van psychiatrie in enge zin is dit 30% en bij de meest ruime definitie loopt dit op tot zelfs 100%. Voor wat betreft middelengebruik dient erop te worden gewezen dat de prevalentie van regelmatig druggebruik (tweederde van alle PIJ-ers) en alcohol (eenderde) hoog is. Er is al sprake van een groep met zowel problematisch drug- als alcoholgebruik; dit is een combinatie die kan leiden tot onvoorspelbaar agressief gedrag. Met het strafrecht komen PIJ-ers al op jonge leeftijd in aanraking. Gemiddeld beginnen ze op ongeveer 13-jarige leeftijd met het plegen van delicten en op ongeveer hun 14e jaar met het plegen van gewelddadige delicten. Ook het aantal gepleegde delicten ligt hoog. Dit totaalbeeld van de PIJ-ers maakt duidelijk dat de behandelinrichtingen voor een uiterst zware en moeilijke taak staan. Moeilijk omdat aanknopingspunten voor behandeling schaars zijn. Bij de meeste PIJ-ers is immers sprake van een stapeling van problemen zoals een problematische thuissituatie, verstandelijke beperkingen, een slecht ontwikkeld probleembesef en geweten, psychiatrische problematiek en weinig sociale vaardigheden. Bij pogingen om bij deze groep jongeren duurzame gedragsveranderingen te bewerkstelligen zijn garanties op succes niet te geven. In hoeverre is bovenstaande, hoogproblematische profiel van de PIJ-ers over de periode stabiel gebleven? Vertonen de meer recente jaarcohorten een minder ongunstig profiel of juist niet? Geconcludeerd kan worden dat het totaalbeeld tamelijk constant is gebleven en een onverminderd hoog niveau van ernst en omvang van problemen op alle levensterreinen laat zien. Toch zijn er twee gebieden aan te wijzen die over het geheel genomen wel een positieve trend laten zien. Dat is ten eerste de opvoedingssituatie en het milieu waarin de PIJ-ers zijn opgegroeid. Voor wat betreft een aantal opvoedingsaspecten is het beeld in de meer recente jaarcohorten minder ongunstig geworden. Een tweede positieve verandering kan worden aangetoond voor wat betreft het gedrag van PIJ-ers tijdens hun verblijf in de inrichting. Voor beide terreinen geldt echter dat de problematiek nog steeds omvangrijk en ernstig is. De meest opvallende specifieke verandering die zich in de eerste tien jaar van de PIJ-maatregel heeft voorgedaan is de daling van de intellectuele capaciteiten van de PIJ-ers in de cohorten ten opzichte van de cohorten Over de eerste vijf jaar genomen bedraagt het aantal PIJ-ers met een IQ-score lager dan 85 (categorie zwakbegaafd + verstandelijk beperkt) 29%; over de tweede vijf jaar stijgt dat tot maar liefst 44%. Het rapport wordt afgesloten met een aantal aanbevelingen waarin centraal staat dat de FPJ-database dient te worden voortgezet en doorontwikkeld. 12

14 1 Inleiding Naar plaatsingsgrond kunnen in justitiële jeugdinrichtingen drie categorieën jongeren worden onderscheiden. Een eerste categorie wordt gevormd door degenen die een vrijheidsbenemende straf opgelegd hebben gekregen. We spreken in dat geval van jeugddetentie. Een tweede categorie wordt gevormd door jongeren die de strafrechtelijke maatregel Plaatsing in een Inrichting voor Jeugdigen opgelegd hebben gekregen (PIJ-maatregel 1 ). Een derde categorie bestaat uit jongeren die in een justitiële jeugdinrichting zijn geplaatst op grond van een civielrechtelijke maatregel, de zogeheten Onder Toezicht Stelling. Enkele jaren geleden is besloten om OTS-ers niet langer meer te plaatsen in justitiële behandelvoorzieningen, maar ze onder verantwoordelijkheid van VWS te brengen. Dit houdt in dat een deel van de JJI-capaciteit zal worden overgeheveld naar VWS. Dit proces is momenteel gaande. De 13 justitiële jeugdinrichtingen kennen per 1 oktober 2008 een totale capaciteit van 2207 plaatsen. Daarvan zijn 1164 een behandelplaats, bestemd voor PIJers en de OTS-ers die nog niet zijn overgeheveld naar VWS; de overige 1041 zijn opvangplaats, bestemt voor jeugddetentie. Ook PIJ-ers en OTS-ers die in afwachting zijn van een behandelplaats verblijven tijdelijk in een opvanginrichting. Tot en met begin 2010 zullen nog ongeveer 500 justitiële behandelplaatsen worden overgeheveld naar VWS. Vanaf dan zullen er in justitiële jeugdinrichtingen alleen nog jongeren worden geplaatst die een straf of een strafrechtelijke PIJ-maatregel opgelegd hebben gekregen. Dit dit rapport richt zich uitsluitend op de groep jongeren die een PIJ-maatregel opgelegd hebben gekregen. 1.1 De PIJ-maatregel Sinds de invoering van het nieuwe jeugdstrafrecht in november 1995 kan de kinderrechter jongeren tussen 12 en 18 jaar een strafrechtelijke vrijheidsbenemende maatregel van plaatsing in een inrichting voor jeugdigen (de PIJ-maatregel) opleggen. De PIJ-maatregel kwam in de plaats van twee op dat moment bestaande maatregelen, namelijk de sinds 1905 bestaande maatregel tot terbeschikkingstelling van de regering (jeugd-tbr) en de sinds 1965 bestaande maatregel tot plaatsing in een inrichting voor buitengewone behandeling (pibb). Deze beide maatregelen hadden verschillende doelen, resp (her)opvoeding en behandeling. Met de PIJmaatregel worden deze beide doelen nagestreefd. Er zijn drie voorwaarden voor het opleggen van de PIJ-maatregel. Allereerst moet sprake zijn van een delict waarvoor voorlopige hechtenis is toegelaten. De tweede voorwaarde is dat het opleggen van de maatregel moet worden geëist door de veiligheid van anderen of de algemene veiligheid van personen of goederen. Een derde vereiste is dat de maatregel in belang moet zijn van een zo gunstig mogelijke ontwikkeling van de jeugdige. De PIJ-maatregel wordt opgelegd voor de duur van twee jaar en kan in geval van een geweldsdelict worden verlengd tot maximaal vier jaar. Indien de maatregel is opgelegd aan een jeugdige aan wie het feit vanwege de gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis niet kan worden toegerekend, is een verlenging van de maatregel mogelijk tot maximaal zes jaar. Hoewel in het spraakgebruik de PIJ-maatregel vaak jeugd-tbs wordt genoemd, zijn beide maatregelen niet volledig vergelijkbaar. De praktijk laat zien dat jongeren ook voor lichtere feiten een PIJ-maatregel opgelegd krijgen. De PIJ-maatregel kan ook worden opgelegd wanneer sprake is van de noodzaak van heropvoeding, terwijl voor tbs de aanwezigheid van een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens een vereiste is. 1 De jongeren die de PIJ-maatregel opgelegd hebben gekregen zullen in dit rapport worden aangeduid als PIJ-ers. 13

15 1.2 Het FPJ-database project Inleiding In de afgelopen jaren hebben diverse betrokkenen in het jeugdveld hun bezorgdheid geuit over de kwaliteit van de uitvoering van de PIJ-maatregel en gewezen op het belang van adequate behandeling van jongeren met vaak ernstige problemen (Slot, 2006; Boendermaker, 2006; Raad voor de Strafrechtstoepassing en jeugdbescherming, 2006). Van groot belang voor de sector zijn daarnaast twee publicaties in 2007 waarin stevige kritiek wordt geuit op het functioneren van de jeugdinrichtingen. Het betreft ten eerste een gezamenlijk rapport van vier inspecties (Inspectie Jeugdzorg e.a., 2007) naar aanleiding van gesignaleerde problemen in jeugdinrichting Harreveld. Een tweede rapport werd uitgebracht door de Algemene Rekenkamer (Tweede Kamer, 2007). De sector zelf deelt deze bezorgdheid en doet in een brief aan de Kamer van 10 juli 2006, de zogeheten PIJ-brief (Ministerie van Justitie, 2006) diverse verbetervoorstellen. Belangrijk element in de verbetervoorstellen is het vergroten van kennis over en inzicht in de uitvoeringspraktijk van de PIJ-maatregel. Dit heeft geleid tot extra geld voor een onderzoeksprogramma onder beheer van het Wetenschappelijk Onderzoeks- & Documentatie Centrum (WODC) van het Ministerie van Justitie. Een belangrijk aandachtspunt in dit programma is de PIJ-populatie; wat zijn hun kenmerken en achtergronden? Verbeteringen in de uitvoering van de PIJmaatregel zijn immers niet goed mogelijk zonder een goed inzicht in de jongeren om wie het gaat. Het belang van inzicht in de kenmerken en achtergronden van PIJ-ers werd jaren eerder al onderkend in een Beleidsplan Sector Justitiële Jeugdinrichtingen waarin wordt gesteld dat de sector niet beschikt over een sectorbrede registratie van relevante gegevens over haar populatie. Dit was voor de sector reden opdracht te geven voor het zogeheten FPJ-database project. Het idee achter dit project is dat de sector weliswaar beschikt over een grote hoeveelheid informatie over PIJ-ers, maar dat deze gegevens echter onvoldoende toegankelijk zijn om een goed beeld van hen te krijgen. Deze informatie ligt namelijk besloten in de PIJ-dossiers die voor elke jongere met een PIJ-maatregel worden aangelegd. Het is de database die uit dit project is voortgekomen die het voorliggende rapport over kenmerken en achtergronden van PIJ-ers heeft mogelijk gemaakt. Doel van het project De kern van het project is het ontwikkelen van een database waarin de dossierinformatie van individuele PIJ-ers zodanig is opgeslagen dat het beter toegankelijk is voor verder (wetenschappelijk) onderzoek. In concreto betekent dit dat de uit tekst bestaande dossier-informatie wordt omgezet in cijfers (dit heet het scoren van dossiers). Met behulp van de database kunnen vragen over PIJ-ers makkelijker worden beantwoord, onder meer door middel van wetenschappelijk onderzoek. De database kan daarmee bijdragen aan een beter inzicht in de kenmerken en achtergronden van PIJ-ers. Dit inzicht kan vervolgens weer bijgedragen aan het verbeteren van de behandeling van deze complexe groep jongeren, waardoor ze weer toekomstperspectief krijgen en het risico op delictherhaling tot een aanvaardbaar niveau kan worden teruggebracht. Korte geschiedenis en stand van zaken (voor uitvoeriger informatie zie hfdst. 2) Het project is gestart in 2002 en wordt uitgevoerd en gecoördineerd door medewerkers van de stafafdeling Informatieanalyse & Documentatie van DJI in opdracht van de sectordirectie JJI. Vanuit DJI is een wetenschappelijke 14

16 begeleidingscommissie geformeerd met hoogleraren van diverse universiteiten. Zij leverden studenten aan die vervolgens werden opgeleid in het scoren van de dossiers. Op deze wijze zijn inmiddels 1147 dossiers gescoord over de instroomperiode Dit is ongeveer driekwart van alle instroom in die periode (N=1549). Dit percentage zal nog toenemen omdat een inhaalslag gaat plaatsvinden op een aantal tijdelijk onvindbare dossiers. De database wordt daarmee nog completer. De scoring van de dossiers is uitgevoerd op basis van een speciaal ontworpen instrument, de zogeheten Forensisch Profiel Justitiële Jeugdigen Lijst (FPJ-lijst). Dit instrument bevat een zo breed mogelijke selectie van relevante kenmerken in totaal 68 afkomstig uit onderzoek naar diagnostiek, behandeling en risicotaxatie bij forensische populaties. Het scoren van alle dossiers betekent in feite een vertaling van de teksten in de dossiers naar getalsmatig gescoorde kenmerken ten behoeve van de database. Daarmee zijn de ontoegankelijke dossiers als het ware toegankelijk gemaakt voor bevraging. Inmiddels zijn diverse psychometrische analyses uitgevoerd naar de FPJ-database. Op basis daarvan kan worden geconcludeerd dat de database van goede kwaliteit is. Daarmee is de database overigens geen afgerond eindproduct. Ook de komende jaren is het voornemen om de database te blijven updaten met nieuwe instroomjaren. De sector wil de vinger aan de pols blijven houden. Daarnaast zal worden bekeken in hoeverre de database kan worden uitgebreid met bijvoorbeeld informatie over de voortgang van de PIJ-behandeling. Nu ligt het accent vooral op kenmerken en achtergronden van PIJ-ers. 1.3 Doel en vraagstellingen van het onderzoek Doel van dit rapport is om op basis van de gegevens van de FPJ-database een zo volledig mogelijk beeld te schetsen van de kenmerken en achtergronden van de PIJ-ers over de periode Ook wordt nagegaan of er in deze periode veranderingen in die kenmerken en achtergronden zijn opgetreden. We hopen met dit primair beschrijvende onderzoek een goed beeld te geven van de inhoud van de database. Aangezien de database in beginsel voor iedere onderzoeker toegankelijk is, is deze publicatie ook een visitekaartje van de database. Hopelijk nodigt het onderzoekers uit met voorstellen te komen voor verdiepingsonderzoek. De volgende twee vraagstellingen staan centraal: 1. Wat zijn de kenmerken en achtergronden van jongeren die in de periode een PIJ-maatregel opgelegd hebben gekregen? 2. Zijn de kenmerken en achtergronden van deze jongeren over de periode veranderd? De opbouw van het rapport is als volgt. In hoofdstuk 2 wordt beschreven hoe het onderzoek is uitgevoerd. In hoofdstuk 3 worden de resultaten gepresenteerd. Ten slotte wordt in hoofdstuk 4 een aantal conclusies en aanbevelingen geformuleerd. 15

17 16

18 2 Methode In dit hoofdstuk wordt achtereenvolgens beschreven de procedure volgens welke de database tot stand is gekomen ( 2.1), het gebruikte instrumentarium - de FPJ-lijst ( 2.2), de kwaliteit van de PIJ-dossiers ( 2.3) en ten slotte de onderzoeksgroep waarvan in hoofdstuk 3 de kenmerken en achtergronden zullen worden gepresenteerd ( 2.4). 2.1 Procedure De bouw van de FPJ-database kende de volgende fases: 1. Opstellen van een lijst van PIJ-ers en het opsporen van dossiers. 2. Het ontwikkelen van een instrument (de FPJ-lijst) waarmee de informatie uit de dossiers kan worden omgezet in data (het scoren) ten behoeve van de database. 3. Het scoren van de dossiers. Ad 1. Opstellen van een lijst van PIJ-ers en het opsporen van dossiers De eerste stap was het aanleggen van een lijst van alle PIJ-ers die in de periode november 1995 (start PIJ-maatregel) tot en met juli 2005 (einde dataverzamelingsperiode) zijn ingestroomd. Deze PIJ-lijst werd opgesteld door de afdeling Informatieanalyse en Documentatie van DJI op basis van het informatiesysteem TULP-jeugd. Van alle PIJ-ers op deze lijst werd vervolgens het bijbehorende dossier gezocht. Voor jongeren met een nog lopende maatregel werden deze dossiers opgevraagd bij de afdeling Individuele Jeugdzaken (IJZ) op het hoofdkantoor van de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI). Voor de dossiers van de PIJ-ers van wie de maatregelen al waren beëindigd werden de dossiers opgevraagd bij de Centrale Archief Selectiedienst (CAS) te Winschoten. Twee typen problemen deden zich voor. Sommige dossiers bleken onvindbaar en sommige dossiers bleken dermate incompleet dat ze niet bruikbaar waren (bijvoorbeeld door het ontbreken van een Pro Justitia rapportage). De aantallen dossiers die uiteindelijk voor elk jaar konden worden gescoord staan beschreven in 2.4. Ad 2. Het ontwikkelen van een instrument om de dossiers te scoren De volgende fase in het project betrof het onttrekken van zo veel mogelijk relevante informatie aan de PIJ-dossiers. Met relevant wordt bedoeld dat die informatie van belang is voor risicotaxatie (en -management) en voor behandeling. Op basis van divers bestaand instrumentarium werd een nieuw instrument ontwikkeld, de Forensisch Profiel Justitiële Jeugdigen Lijst, kortweg de FPJ-Lijst. De FPJ-Lijst bevat een set van in totaal 68 risicofactoren en beschermende factoren, die weer kunnen worden onderverdeeld naar in totaal 7 informatie-domeinen. Met dit instrument kan de informatie in de dossiers op een zeer volledige en eenduidige manier worden gescoord. Meer informatie over het instrument vindt u in 2.2. Ad 3. Het scoren van de dossiers Gezien de grote hoeveelheid dossiers is het lezen en scoren van de dossiers met de FPJ-lijst een tijdrovende aangelegenheid. Gekozen is om de PIJ-dossiers te laten lezen door laatstejaars studenten met een sociaal wetenschappelijke studierichting. Om dit alles te kunnen realiseren werd een samenwerkingsverband opgezet tussen DJI en vier universiteiten, te weten Erasmus MC Rotterdam, Universiteit Leiden, Universiteit Utrecht en VU Amsterdam (voor een complete lijst van betrokkenen zie bijlage 1). De contactpersonen van deze universiteiten wierven studenten die na te zijn geselecteerd een speciale training kregen van enkele weken. Pas na gebleken 17

19 accuratesse op 10 oefendossiers werd begonnen met het lezen en scoren van de PIJ-dossiers. Gemiddeld scoorde elke student in totaal 75 dossiers in een tempo van ongeveer twee dossiers per dag. Tijdens hun werkzaamheden werden de studenten steeds begeleid door twee medewerkers van de afdeling Informatieanalyse en Documentatie van de Dienst Justitiële Inrichtingen. Twijfelgevallen over een score op een vraag werden voorgelegd aan één van de beide trainers van de FPJ-Lijst. Aldus zijn voor de periode november 1995 tot juli 2005 alle dossiers, voor zover teruggevonden en geschikt bevonden, gescoord. Eindresultaat is de FPJ- database die eenvoudig toegang biedt tot een groot aantal kenmerken en achtergronden van een grote groep PIJ-jongeren. Voor de studenten leidde in vrijwel alle gevallen hun deelname aan het PIJ-project ook tot een afstudeerproject op basis van de in ontwikkeling zijnde database. Een overzicht van alle afstudeerprojecten vindt u in bijlage Instrumentarium: de FPJ-Lijst De PIJ-dossiers werden gescoord met een speciaal voor het project ontwikkeld instrument, de Forensisch Profiel Justitiële Jeugdigen lijst (FPJ-lijst; Brand & Van Heerde, 2004) 2. Bij het ontwikkelen van de FPJ-lijst is gebruik gemaakt van bestaand instrumentarium op het terrein van diagnostiek en risicotaxatie 3 : de Child Behavior Check List (CBCL), de Juvenile Sex Offender Assessment Protocol (J-SOAP), de Psychopathy Check List - Youth Version PCL-YV, de Historical Clinical riskmanagement 20 (HCR-20), de jeugdversie van de HCR-20 (EARL-20-B), de Historisch Klinisch Toekomst 30 (HKT-30) en de Forensische Profiel lijsten (FP40). De FPJ-lijst bestaat uit in totaal 68 items (plus een aantal aanvullende items) die zowel risicofactoren als beschermende factoren omvatten. Een overzicht van alle FPJ-items staat in bijlage 3 en een overzicht van de overlap van de FPJ-items met items uit voornoemde instrumenten staat in bijlage 4. In bijlage 4 is ook opgenomen de Structured Assesment for Violent Risk in Youth (SAVRY; Borum et al.,2002). Over dit instrument kon pas worden beschikt nadat de FPJ-Lijst al was samengesteld, maar het is toch ter informatie in het overzicht opgenomen vanwege het feit dat alle behandelinrichtingen dit instrument momenteel afnemen. De items/kenmerken van de FPJ-lijst kunnen worden onderverdeeld in zeven domeinen die sterk overeenkomen met de wijze waarop dossiers zijn opgebouwd: 1. Delictverleden 2. Opvoeding en milieu 3. Delict-situationele factoren 4. Psychologie en functies 5. Psychiatrie en stoornissen 6. Sociaal en relationeel 7. Gedrag tijdens verblijf JJI (eerste 8 maanden van behandeling) De domeinen hebben de volgende inhoud: Delictverleden (itemnr 1 t/m 5) brengt in kaart de typen gepleegde delicten en de leeftijd waarop (gewelddadige) delicten voor het eerst werden gepleegd. Van elk gepleegd delict worden vier componenten gescoord: ooit vermogensdelict, ooit geweldsdelict, ooit zedendelict en ooit brandstichting. 2 De FPJ-lijst is tevens geschikt voor het scoren van OTS-dossiers. In het kader van het FPJ-project zijn naast de PIJ-dossiers in totaal ook 150 OTS dossiers gescoord. De resultaten daarvan vallen buiten het kader van dit rapport. 3 CBCL (Achenbach, 1983), J-SOAP (Prently & Righthand, 2000; Nederlandse vertaling Bullens et al. 2005, PCL YV (Forth & Hare), Nederlandse vertaling Lodewijks et al. ), HCR-20 (Webster et al. 1996) EARL-20-B (Augimeri et al., 2001), HKT-30 (CIFP, 2000; werkgroep HKT, 2002) FP40 (Brand & van Emmerik, 2001). 18

20 Opvoeding en milieu (itemnr 6 t/m 27) omvat kenmerken en achtergronden over iemands opvoedingssituatie en het milieu waarin hij/zij is opgegroeid. Gescoord worden onder meer kenmerken die een indicatie geven van de kwaliteit van de opvoeding, zoals verwaarlozing, mishandeling en misbruik door ouders en anderen als ook eventueel delictgedrag en psychiatrische problematiek bij hen. Tevens wordt vastgesteld of de PIJ-er al op jonge leeftijd gedragsproblemen vertoonde of problemen had met school en leeftijdgenoten. Delict-situationele factoren (itemnr 28, 29 en 33 en 35) betreft kenmerken die van invloed kunnen zijn geweest op het ontstaan van de delictsituatie: bekendheid met het slachtoffer, seksuele wensen, medicatiegebruik of -stop en middelengebruik ten tijde van het delict. Psychologie en functies (itemnr 36 t/m 42) omvat kenmerken, zoals impulscontrole, empathie, probleembesef en intelligentie. Psychiatrie en stoornissen (itemnr 30 t/m 32, 34; 43 t/m 51) omvat psychiatrische kenmerken, zoals verslaving, depressie, angst, autisme en het vertonen van psychotische symptomen. Sociaal en relationeel (itemnr 52 t/m 58) brengt in kaart of de jongere beschikt over sociale vaardigheden en relationele vaardigheden en of dit heeft geleid tot het hebben van een sociaal netwerk. Gedrag tijdens verblijf JJI (itemnr 59 t/m 68) ten slotte geeft een beeld van het gedrag dat de PIJ-er heeft vertoond tijdens het verblijf in de justitiële inrichting gedurende de eerste acht maanden 4. Vastgesteld wordt de mate van coöperatie of tegenwerking, het veroorzaken van agressieve incidenten en het vertonen van antisociaal gedrag en de vaardigheden om problematische situaties op te lossen. Structuur FPJ-items De FPJ-items kennen de volgende structuur. Domein 1 brengt het delictverleden in kaart op basis van een aantal vragen naar aard en omvang van de gepleegde delicten en de leeftijd waarop het delictgedrag startte. De meeste items van de domeinen 2 t/m 7, itemnrs 6 t/m 68, kennen een identieke structuur. De items kennen steeds drie antwoordcategorieën, zoals te doen gebruikelijk bij vragenlijsten die bedoeld zijn om dossiers te scoren. Antwoordcategorie 0 betekent dat een probleem op het betreffende aspect afwezig is, antwoordcategorie 1 betekent dat een probleem op het betreffende aspect aanwezig is (maar niet ernstig) en antwoordcategorie 2 betekent dat een probleem op het betreffende aspect aanwezig is en wel in ernstige mate. Voor alle FPJ-items geldt dat een score 0 gunstig is en een score 2 ongunstig. Er zijn enkele items met een afwijkende structuur. Itemnr. 6 en 29 B, C, D kennen 2 antwoordcategorieën (0 = nee; 1 = ja). Itemnr 30B en 31 B t/m E betreffen verdiepingsvragen naar het belang van een middel en de frequentie van gebruik. Itemnr. 42 ten slotte betreft scores op een intelligentietest (IQ totaal, verbaal, en performaal) en een variabele waarin het type gebruikte test wordt gescoord. Betrouwbaarheid en validiteit FPJ-lijst Onderzoek naar de betrouwbaarheid en validiteit van de FPJ-lijst heeft het volgende opgeleverd (voor uitvoeriger informatie zij verwezen naar Van Heerde en Brand, 2004; Brand, 2005): Betrouwbaarheid De tussenbeoordelaarsbetrouwbaarheid is vastgesteld op basis van een vergelijking 4 Met het domein gedrag tijdens verblijf JJI wordt beoogd een beeld te schetsen van PIJ-ers zoals ze binnenkomen in de justitiële jeugdinrichting. Om daarvan een adequaat beeld te kunnen krijgen dienen de behandelaars en groepsleiders het gedrag van de jongere gedurende een aantal weken of maanden te kunnen observeren. Immers, sommige kenmerken hebben om gescoord te kunnen worden - een relatief lange observatieperiode nodig, zoals de mate van coöperatie en het deelnemen aan school of werkprogramma. Om deze reden is gekozen om de eerste twee behandelrapportages te lezen. En dan is een periode van ongeveer acht maanden vereist. 19