DE BETEKENIS VAN HET NIEUWE WETBOEK VAN SOCIAAL STRAFRECHT: een aansluiting bij het gemeen strafprocesrecht of eerder lex specialis?

Transcriptie

1 FACULTEIT RECHTSGELEERDHEID UNIVERSITEIT GENT Masterproef van de opleiding Master in de Rechten DE BETEKENIS VAN HET NIEUWE WETBOEK VAN SOCIAAL STRAFRECHT: een aansluiting bij het gemeen strafprocesrecht of eerder lex specialis? Ingediend door Milan Heimans (Studentennr ) Promotor: Prof. dr. Philip Traest Commissaris: Tessa Gombeer Academiejaar Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteitstraat 4, 9000 Gent

2 Inhoud Voorwoord...5 Inleiding...6 HOOFDSTUK 1: De krachtlijnen van het nieuwe wetboek van sociaal strafrecht...9 Afdeling A: Totstandkoming van het nieuwe sociaal strafwetboek...9 1) Historiek...9 2) Opzet van het nieuwe wetboek Afdeling B: Structuur van het nieuwe sociaal strafwetboek Afdeling C: Vereenvoudiging van het sanctiearsenaal Afdeling D: Het sociaal strafwetboek als bijzondere strafwetgeving HOOFDSTUK 2: Van opsporing en vervolging tot berechting van inbreuken op het sociaal strafrecht...16 Afdeling A: Opsporing van sociaalrechtelijke misdrijven ) Wie gaat over tot opsporing en vaststelling van sociaalrechtelijke misdrijven? Sociaal inspecteurs Officieren van gerechtelijke politie ) De rol en bevoegdheden van sociaal inspecteurs Statuut van sociaal inspecteurs Taken van sociaal inspecteurs Opsporingsbevoegdheden van sociaal inspecteurs Beoordelingsbevoegdheid van sociaal inspecteurs ten aanzien van vastgestelde inbreuken.. 28 Verschillende soorten controles Afdeling B: Vervolging van sociaalrechtelijke misdrijven ) Vervolging in het klassiek strafrecht ) Vervolging in het sociaal strafrecht: verschillende mogelijkheden ) Strafrechtelijke vervolging van sociaalrechtelijke misdrijven Algemeen Bewijswaarde van processen-verbaal van de sociale inspectiediensten Wanneer is er sprake van een strafonderzoek? ) De rol van het arbeidsauditoraat Burgerlijke bevoegdheden Strafrechtelijke bevoegdheden ) Administratieve vervolging van sociaalrechtelijke misdrijven of inbreuken Algemeen

3 Ratio legis van administratieve geldboeten Kenmerken van de administratieve geldboete Procedure en waarborgen bij het opleggen van administratieve geldboeten ) Voorrang voor de strafvervolging Afdeling C: Berechting van sociaalrechtelijke misdrijven HOOFDSTUK 3: Doorwerking van concepten uit het gemeen strafprocesrecht in het sociaal strafrecht...47 Afdeling A: Toepassing van Salduz-regels in het sociaal strafrecht ) Regels met betrekking tot verhoren in het sociaal strafwetboek ) Salduz in het gemeen strafrecht Situering Salduz-wet Begrip verhoor Bespreking Salduz-rechten: informatierechten, consultatie- en bijstandsrecht Miskenning van Salduz-rechten: toepasselijke sanctie Interpretatie door Grondwettelijk Hof ) Salduz in het sociaal strafrecht Doorwerking Salduz-wetgeving? Omzendbrief 8/2011 Col. PG: verhoor met strafrechtelijke finaliteit Invloed rechtspraak EHRM Eigenheid sociaal strafrecht? Toepassing Salduz in de praktijk Afdeling B: De rechten uit de Wet Franchimont in sociaal/strafrechtelijk perspectief ) Bespreking Wet Franchimont in het gemeen strafrecht Krachtlijnen Wet Franchimont Rechten uit de Wet Franchimont ) Franchimont in het sociaal strafrecht Overname van de rechten uit de Wet Franchimont Andere rechten van verdediging in het sociaal strafrecht Afdeling C: Andere strafrechtelijke aspecten ) Daderschap in het sociaal strafrecht Werkgever, aangestelde of lasthebber Natuurlijke persoon vs. rechtspersoon ) Bewijsregels in het sociaal strafrecht ) Verjaring

4 HOOFDSTUK 4: Het sociaal strafwetboek en de strijd tegen de sociale fraude...77 Afdeling A: Kan het sociaal strafwetboek dienen als een bijkomend instrument in de strijd tegen de sociale fraude? ) Verschillende samenwerkingsvormen en gecoördineerde acties ) Nieuwe misdrijven op het gebied van sociale fraude Afdeling B: Gesprekken met actoren uit het werkveld ) Gesprek met arbeidsinspecteurs Stijn Eeckhout en Arlette Boeckx ) Gesprek met arbeidsauditeur Danny Meirsschaut ) Gesprek met raadsheer Bruno Lietaert van het Arbeidshof ) Gesprek met Kristof Salomez, lid van de beleidscel van staatssecretaris John Crombez ) Gesprek met John Crombez, staatssecretaris voor sociale en fiscale fraudebestrijding HOOFDSTUK 5: Kritische analyse en besluit...88 Bibliografie

5 Voorwoord Deze masterproef vormt het sluitstuk van de opleiding Master in de rechten aan de Faculteit Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Gent. Aan de vooravond van het behalen van mijn universitair diploma past het eventjes stil te staan bij de morele en financiële steun van mijn ouders die steeds onvoorwaardelijk achter mijn studiekeuzes stonden. Mijn hartelijke dank hiervoor. Toen ik een aanvang nam als jonge student met de opleiding als jurist, was dit een sprong in het onbekende. Door de jaren heen werd ik geboeid door de diversiteit van vele rechtstakken en door de ingewikkelde techniciteit ervan. Ik besef dat zich bekwamen in het recht en het beheersen van specifieke juridische domeinen, een levenslange opdracht zal worden. De grote rechtsbeginselen die de democratische samenleving mee organiseren en in stand houden en de justiciabelen moeten beschermen tegen willekeur, heb ik me zo hoop ik toch dankzij de opleiding eigen gemaakt. Vele professoren en assistenten hebben bijgedragen tot de vorming van mijn juridisch geweten en het verankeren van verscheidene rechtsprincipes. Graag betrek ik professor dr. Traest bij dit welgemeende dankwoord: als ervaren gids hielp hij mij een kluwen van rechtsregels in het domein van de strafrechtspleging te ontwarren en daarenboven kon ik steeds bij hem terecht voor een goede raad en feedback. Hij stimuleerde me ook in de keuze van het onderwerp van deze masterproef, die me toeliet op juridische ontdekkingstocht te gaan in een vernieuwde tak van het recht, het sociaal strafrecht. Tenslotte wens ik een bijzonder dankwoord te richten aan een aantal magistraten uit de arbeidsgerechten, leden van inspectiediensten en beleidsmakers, allen nauw betrokken bij de toepassing van sociaal strafrecht, die mijn theoretische zoektocht verfijnden door hun praktische ervaring. Het gaat om arbeidsauditeur Danny Meirsschaut, raadsheer Bruno Lietaert van het Arbeidshof, arbeidsinspecteurs Stijn Eeckhout en Arlette Boeckx, staatssecretaris John Crombez en diens kabinetsmedewerker Kristof Salomez. Met veel erkentelijkheid denk ik terug aan de jaren die ik in de rechten heb doorlopen. Milan Heimans Gent, 15 mei

6 Inleiding De spreuk die in de volksmond bekend staat als onbekend is onbemind geldt zeker ook in de juridische wereld. Een groot aantal juristen is niet vertrouwd met het sociaal strafrecht, maar dat maak het net zo intrigerend. Zich kunnen verdiepen in een onbekende materie is zeer boeiend. Het sociaal strafrecht is een complexe materie. Vóór de totstandkoming van het nieuwe wetboek van sociaal strafrecht, waren de strafsancties in het sociaal recht verspreid over meer dan 80 wetsbepalingen, honderden uitvoeringsbesluiten en wel duizenden algemeen verbindend verklaarde collectieve arbeidsovereenkomsten. Het wekt dan ook weinig verwondering om vast te stellen dat de beoefenaar van het sociaal strafrecht laat staan de leek het soms moeilijk had zijn weg te vinden doorheen het kluwen van bepalingen, waarbij de interne coherentie vaak zoek is. Het sociaal strafrecht vormde dan ook niet één geheel, maar een verzameling van bepalingen voorkomende in tientallen wetgevingen, die zeker niet primair als doelstelling hadden net de geschillenregeling van de sociaalrechtelijke inbreuken te omschrijven, maar waarbij de strafbepalingen eerder als accessoire bepalingen voorkwamen, toegevoegd aan de sociale wetgeving. De verschillende bepalingen beschermden daarbij ook verschillende rechtsbelangen (de sociaal verzekerden, de werknemer, de overheid, de collectieve arbeidsverhoudingen, het toezicht op de naleving van sociaalrechtelijke bepalingen, etc.). 1 Op 1 juli 2010 zijn in het Belgisch Staatsblad de Wet van 6 juni 2010 tot invoering van het sociaal strafwetboek 2 en de Wet van 2 juni 2010 houdende bepalingen van het sociaal strafrecht 3 verschenen. Na jaren van voorbereidend werk is het sociaal strafwetboek hiermee eindelijk een feit. De totstandkoming van het nieuwe wetboek vormt een belangrijke mijlpaal in de ontwikkeling van het Belgisch recht en in het bijzonder voor het sociaal strafrecht. Het wetboek is in werking getreden op 1 juli Dit nieuwe wetboek vereenvoudigt de strafrechtelijke bepalingen door alle bepalingen samen te voegen en dezelfde logische structuur te geven. Het sociaal strafwetboek uniformiseert het geheel van strafrechtelijke bepalingen van de sociale wetten inzake arbeidsrecht en socialezekerheidsrecht. Het houdt ook een vereenvoudiging in van het stelsel van straffen en administratieve geldboeten. Het sociaal strafwetboek brengt de inbreuken namelijk onder in vier niveaus naargelang de ernst van de inbreuk. 5 Verder omschrijft het wetboek ook beter de rechten van verdediging, door overname van bepaalde rechten uit de Wet Franchimont, door meer waarborgen te voorzien als de sociaal inspecteurs bepaalde dwangmaatregelen willen nemen, door het verhoor uitdrukkelijk te regelen (zowel in de strafrechtelijke als in de administratieve context), door de procedure voor het opleggen van een administratieve geldboete met meer waarborgen te omkleden. Dit komt de rechtsbescherming van de betrokken overtreder ten goede. In voorliggende masterproef worden verschillende aspecten van het nieuwe sociaal strafwetboek bestudeerd, hoofdzakelijk vanuit een procedurele invalshoek. De studie beoogt een vergelijking te maken tussen het sociaal strafrecht en het gemeen strafprocesrecht. In welke mate verschilt het sociaal strafrecht van het gemeen straf(proces)recht? 1 Y. JORENS, (ed.), Sociaal strafrecht: van controle tot veroordeling, Brugge, Die Keure, 2011, voorwoord. 2 Wet 6 juni 2010 tot invoering van het sociaal strafwetboek, BS 1 juli Wet van 2 juni 2010 houdende bepalingen van het sociaal strafrecht, BS 1 juli F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 5. 5 Ibid. 6

7 In hoofdstuk 1 worden de krachtlijnen en de vernieuwingen van het nieuwe sociaal strafwetboek besproken. Eerst wordt gefocust op de totstandkoming van het nieuwe wet, waarbij de problematiek die het sociaal strafrecht kenmerkte vóór de nieuwe codificatie aan bod komt. Daarna wordt de structuur en het opzet van het nieuwe wetboek van sociaal strafrecht geanalyseerd. Vervolgens wordt de vereenvoudiging van het sanctiearsenaal besproken. De coördinatie van de sociaalrechtelijke misbreuken in één wetboek, in combinatie met de creatie van een systeem van vier nieuwe sanctieniveaus is één van de grootste vernieuwingen van het nieuwe wetboek. In hoofdstuk 2 wordt vervolgens de ganse strafrechtsketen van het sociaal strafrecht geanalyseerd. Er wordt onderzocht hoe de opsporing, de vervolging en de berechting gebeurt voor sociaalrechtelijke misdrijven. Wie is bevoegd om sociaalrechtelijke misdrijven op te sporen en vaststellingen te doen? Wat is hierbij de rol van de sociale inspectiediensten? De uitgebreide opsporingsbevoegdheden van de sociale inspectiediensten, evenals de ruime appreciatiebevoegdheid die zij hebben bij het vaststellen van een inbreuk, worden besproken. Daarna wordt in detail gefocust op de verschillende vervolgingsmogelijkheden die bestaan in het sociaal strafrecht. Een overtreder kan in het sociaal strafrecht namelijk hetzij strafrechtelijk worden vervolgd door de arbeidsauditeur, hetzij administratief worden vervolgd door de bevoegde administratie. Deze twee vervolgingsmogelijkheden worden uitvoerig onderzocht. Een belangrijk aspect hierbij is de vraag wanneer er sprake is van een strafonderzoek. Op het einde van hoofdstuk 2 wordt besproken hoe de berechting gebeurt van sociaalrechtelijke misdrijven. Dit gebeurt namelijk door een speciaal samengestelde rechtbank, met twee strafrechters en één arbeidsrechter. Daarna wordt in hoofdstuk 3 onderzocht of twee specifieke concepten uit het gemeen strafprocesrecht, namelijk de Salduz-principes en de rechten uit de Wet Franchimont, ook toepassing vinden in het sociaal strafrecht. De Salduz-principes gaan over het recht op toegang tot een advocaat voorafgaand en tijdens het verhoor, alsook voorziet het uitgebreide informatierechten die bij aanvang van het verhoor dienen te worden meegedeeld. Hierbij wordt eerst onderzocht hoe de Salduz-principes in het gemeen strafrecht worden toegepast. Eenmaal men een goede kennis heeft van de gemeenrechtelijke Salduz-principes, wordt grondig onderzocht in welke mate die Salduzprincipes ook gelden in het sociaal strafrecht. Naast de juridische discussie wordt ook onderzocht hoe de sociale inspectiediensten die Salduz-principes in de praktijk toepassen. Ook de rechten uit de Wet Franchimont kunnen een bepaalde invloed hebben in het contentieux van het sociaal strafrecht. De belangrijkste rechten uit de Wet Franchimont worden eerst kort gesitueerd, waarna wordt onderzocht in welke mate zij ook hun toepassing vinden in het sociaal strafrecht. Daarna worden ook de andere rechten van verdediging, die bestaan in het sociaal strafrecht, besproken. Op het einde van hoofdstuk 3 wordt ook nog de problematiek van het daderschap in het sociaal strafrecht geanalyseerd. Ook de bewijsregels in het sociaal strafrecht alsook de verjaring van sociaalrechtelijke inbreuken wordt kort besproken. Dit wordt het belangrijkste deel van de masterproef. In hoofdstuk 3 wordt duidelijk de link gelegd tussen het sociaal strafrecht en het gemeen straf(proces)recht. In hoofdstuk 4 wordt vervolgens onderzocht in welke mate het nieuwe sociaal strafwetboek kan bijdragen in de strijd tegen de sociale fraude. Welke bepalingen heeft het sociaal strafwetboek opgenomen over sociale fraudebestrijding? Het is misschien nog vroeg om 2 jaar na de inwerkingtreding van het nieuwe wetboek een conclusie te trekken, maar toch is het interessant gebleken om enkele actoren uit de rechtspraktijk te bevragen over hun ervaring met het nieuwe sociaal strafwetboek en er werd nagegaan of dit nieuw instrument kan bijdragen in de strijd tegen de sociale fraude. Volgende personen zijn bevraagd: 7

8 arbeidsinspecteurs Arlette Boeckx en Stijn Eeckhout, arbeidsauditeur Danny Meirsschaut, raadsheer Bruno Lietaert van het Arbeidshof, staatssecretaris John Crombez en diens kabinetsmedewerker Kristof Salomez. De samenvattingen van de gesprekken vindt u in hoofdstuk 4. In het vijfde en laatste hoofdstuk wordt tenslotte een kritische analyse gegeven van hetgeen in hoger vermelde hoofdstukken werd onderzocht. Er wordt geëindigd met het algemeen besluit over de betekenis van het nieuwe wetboek voor het sociaal strafrecht. 8

9 HOOFDSTUK 1: De krachtlijnen van het nieuwe wetboek van sociaal strafrecht Afdeling A: Totstandkoming van het nieuwe sociaal strafwetboek 1) Historiek Het sociaal strafrecht groeide de voorbije decennia enorm, maar dat gebeurde niet op de meest gecoördineerde en overzichtelijke wijze. Doorgaans opteerde de wetgever er immers voor om de strafbepalingen achteraan in de betreffende sociale wetgeving op te nemen, waardoor die bepalingen verspreid werden over talloze wetten, zonder dat er inhoudelijke samenhang was tussen de verschillende strafsancties. De strafbare gedraging of het strafbare verzuim werd in de strafbepalingen daarenboven niet altijd afdoende verduidelijkt. Dat gebrek aan precisie viel dan ook moeilijk te rijmen met het legaliteitsbeginsel. Het gebrek aan coherentie had in een aantal gevallen ook tot gevolg dat misdrijven van dezelfde ernst werden beteugeld met verschillende straffen, terwijl voor misdrijven van verschillende ernst toch een identieke straf werd bepaald. De complexiteit en incoherentie van het te wijd verspreide sociaal strafrecht leidde verder tot een algemeen gevoel van ondoelmatigheid van het sociaal strafrecht en zorgde voor rechtsonzekerheid voor de betrokken actoren. 6 In dat perspectief werd de afgelopen decennia herhaaldelijk gepleit voor een hervorming van het sociaal strafrecht. In de jaren 60 al opperde de Raad van State de mogelijkheid om deze tak van het bijzonder strafrecht te codificeren en te uniformiseren. Niettemin was het - na een mislukte aanzet in de jaren tachtig - wachten op de oprichting van de Commissie voor de hervorming van het sociaal strafrecht in 2001, vooraleer dit project in een stroomversnelling kwam. 7 De commissie formuleerde een reeks verregaande voorstellen om het sociaal strafrecht te hervormen, en vooral te harmoniseren. Een eerste resultaat daarvan was de invoering in 2006 van gespecialiseerde kamers binnen elke correctionele rechtbank en elk hof van beroep voor de berechting van sociaalrechtelijke misdrijven. 8 Bovendien werd in 2006 ook een burgerlijke rechtsvordering 9 gecreëerd ten behoeve van het arbeidsauditoraat, die hij kan instellen voor de arbeidsrechtbank om bepaalde sociaalrechtelijke overtredingen te laten vaststellen, als alternatief voor de strafvordering. 10 Het verslag van de Commissie voor de hervorming van het sociaal strafrecht leidde uiteindelijk in 2007 tot een wetsontwerp tot invoering van een sociaal strafwetboek. 11 Op 30 maart 2007 werd het wetsontwerp tot invoering van een sociaal strafwetboek ingediend bij de Kamer van volksvertegenwoordigers. Wegens tijdsgebrek werd het wetsontwerp toen niet goedgekeurd noch besproken in de Kamer. Het werd vervolgens opnieuw ingediend door de toenmalige minister van Justitie Vandeurzen in 2008 en werd uiteindelijk goedgekeurd op 6 mei 2010 zowel in de Senaat als in de Kamer, samen met onder meer de wet houdende bepalingen van het sociaal strafrecht. Die wet regelt een aantal procedurele aspecten en bepalingen inzake de bevoegdheid van rechtscolleges en dat om die reden een verplicht bicameraal wetsontwerp is K. VAN HOOGENBEMT en D. VAN DAELE, Nieuw sociaal strafwetboek harmoniseert sociaal strafrecht, Juristenkrant, afl. 213, 15 september 2010, 4. 7 Ibid. 8 Ibid. 9 Art. 138bis 2 Ger.W. 10 A. LIEVENS, Het Sociaal Strafwetboek Een nieuwe stap in de strijd tegen de sociale fraude en illegale arbeid, RW 2010, afl. 13, K. VAN HOOGENBEMT en D. VAN DAELE, Nieuw sociaal strafwetboek harmoniseert sociaal strafrecht, Juristenkrant, afl. 213, 15 september 2010, A. LIEVENS, Het Sociaal Strafwetboek Een nieuwe stap in de strijd tegen de sociale fraude en illegale arbeid, RW 2010, afl. 13,

10 De wet tot invoering van het sociaal strafwetboek werd afgekondigd op 6 juni 2010, tijdens de legislatuur van Leterme II en samen met de wet van 2 juni 2010 houdende bepalingen van het sociaal strafrecht (hierna verkort: Wet Sociaal Strafrecht) gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad van 1 juli Het nieuwe sociaal strafwetboek en de Wet Sociaal Strafrecht treden allebei in werking op 1 juli ) Opzet van het nieuwe wetboek Met het sociaal strafwetboek worden alle bepalingen van het Belgisch materieel en formeel sociaal strafrecht, die thans verspreid zijn in tal van wettelijke bepalingen, samen gebundeld en geharmoniseerd in één wetboek. De strafrechtelijke bepalingen van de volledige sociale wetgeving worden hierbij geüniformeerd. Die harmonisatie beoogt in de eerste plaats het verbeteren van de leesbaarheid van de teksten, het verbeteren van de samenhang, het groeperen en diversifiëren van de sancties en een herschikking van enkele procedurele aspecten. 14 Op die manier wordt de rechtszekerheid van de justitiabelen vergroot. Naast het harmoniseren en bundelen van de diverse wettelijke bepalingen heeft het sociaal strafwetboek ook de ambitie belangrijke wijzigingen aan te brengen aan het sociaal strafrecht, waarbij gezocht werd naar een evenwicht tussen het recht op privacy en de efficiëntie van de onderzoeken. 15 Zo is de tekst van het wetboek meer dan louter een opfrissing van de vigerende bepalingen. Hij bevat duidelijk meer ambitieuze doelstellingen, namelijk: 16 1) De codificatie van het sociaal strafrecht in een harmonieus geheel. 2) De diversificatie en de versterking van de preventieve initiatieven, met het oog op een betere toepassing van de sociale wetgeving waarbij het teruggrijpen naar repressieve actiemiddelen wordt verminderd. 3) Een striktere naleving van de fundamentele rechten en in het bijzonder van twee tot op heden in het sociaal strafrecht eerder miskende rechten, namelijk de rechten van de verdediging vanaf de fase van eenvoudig administratief toezicht tot de procedure inzake toepassing van de sanctie, en de wettelijkheid van de incriminaties. De zorg om de naleving van dat beginsel was de aanzet tot de herschrijving van alle incriminaties. 4) De inschrijving van de inbreuken en de sancties in een coherent strafschema. De meest ingrijpende wijziging hier is de invoering van vier categorieën volgens de ernst, dus vier sanctieniveaus, en de classificatie van alle inbreuken binnen die vier categorieën. Het strafstelsel varieert naar gelang van de categorie waarin de inbreuk valt. De vereenvoudiging van het sanctiearsenaal wordt verder in de paper op een gedetailleerde wijze uitgelegd (infra). 5) De vereenvoudiging van het strafstelsel van de inbreuken (verzachtende omstandigheden, herhaling, enz ) en het gelijkvormig maken, in de mate van het mogelijke, van de regels die van toepassing zijn bij gerechtelijke vervolging en bij toepassing van een administratieve geldboete. 6) De algemene invoering van het systeem van de administratieve geldboeten voor alle materies. 7) De depenalisering van de minder zware inbreuken, wat leidt tot een uitsluitend administratieve behandeling van een aantal inbreuken. 8) De decriminalisering van de inbreuken waarvoor niet langer straftoepassing is voorzien. 9) De opheffing van de gevangenisstraf in de gevallen waar ze nutteloos en onaangepast blijkt, zodat ze uitsluitend voorbehouden blijft voor een aantal inbreuken, namelijk de zwaarste. 13 A. LIEVENS, Het Sociaal Strafwetboek Een nieuwe stap in de strijd tegen de sociale fraude en illegale arbeid, RW 2010, afl. 13, Ibid. 15 A. LIEVENS, Het Sociaal Strafwetboek Een nieuwe stap in de strijd tegen de sociale fraude en illegale arbeid, RW 2010, afl. 13, Wetsontwerp (I) tot invoering van een Sociaal Strafwetboek, Parl.St. Kamer , nr. 52K1666/001, 9. 10

11 10) Het aanpassen van een aantal bevoegdheden van de arbeidsinspectie aan de noden van een betere preventie en van een modern opsporingsbeleid. 11) Het opnemen van administratieve praktijken in de wetgeving. Een aantal principes die reeds geruime tijd in de praktijk werden toegepast, worden in het sociaal strafwetboek opgenomen. Het gaat hier voornamelijk over de procedure inzake het opleggen van administratieve geldboeten. 17 De wetgever heeft hierbij de bedoeling gehad het sociaal strafrecht meer af te stemmen op het algemeen strafrecht en het strafprocesrecht. 18 Afdeling B: Structuur van het nieuwe sociaal strafwetboek Het sociaal strafwetboek bevat naast het materiële sociaal strafrecht met de verschillende inbreuken, ook een volledig boek over de strafvorderingsregels die gelden bij de opsporing, vervolging en bestraffing van sociaalrechtelijke misdrijven. Boek 1 van het sociaal strafwetboek, gaat namelijk over preventie, opsporing en vervolging van sociaalrechtelijke inbreuken en hun bestraffing. Dit is het formeel sociaal strafrecht. Het heeft als titel: De preventie, de vaststelling en de vervolging van de inbreuken en hun bestraffing in het algemeen. Zo wordt in titel 1 het beleid inzake preventie en toezicht uiteengezet. In het bijzonder wordt het beleid van de strijd tegen de illegale arbeid en de sociale fraude, de werking van de sociale inlichtingen- en opsporingsdienst (SIOD) en de werking van de arrondissementscellen uiteengezet. Titel 2 gaat vervolgens over de uitoefening van het toezicht op sociaalrechtelijke misdrijven. Zo worden de opsporingsbevoegdheden en de plichten van de sociaal inspecteurs in detail opgesomd alsook in welke omstandigheden gegevens van de ene inspectiedienst mogen worden doorgegeven aan de andere inspectiedienst. Titel 3 handelt bovendien over de procedureregels die dienen te worden gevolgd bij processen-verbaal van verhoor en bij processen-verbaal tot vaststelling van een inbreuk. Verder zet titel 4 van boek 1 de regels uiteen over de (strafrechtelijke of administratieve) vervolging van de sociaalrechtelijke inbreuken, die ofwel door het openbaar ministerie kan gebeuren ofwel door de administratie. Titel 5 bevat nog een aantal bijzondere bepalingen over de mededeling van de beslissing inzake de strafvordering, de mededeling van de beslissing van de administratie, de burgerlijke partijstelling van beroepsorganisatie en over het nieuwe elektronische proces-verbaal (e- PV). Tot slot behandelt de laatste titel van boek 1, zijnde titel 6, de regels inzake de bestraffing van de sociaalrechtelijke inbreuken. Die vier nieuwe sanctieniveaus worden er besproken alsook de regels die toepasselijk zijn inzake strafrechtelijke sancties en de regels inzake administratieve geldboeten. Boek 2 van het sociaal strafwetboek heeft als titel: De inbreuken en hun bestraffing in het bijzonder. Het bevat een codificatie van meer dan 200 sociaalrechtelijke inbreuken met bijhorende sancties, opgedeeld in 10 grote clusters of hoofdstukken. Dit is het materieel sociaal strafrecht. Alle strafbaarstellingen van het sociaal recht werden hierbij gebundeld en herschreven in dit boek. Zo wordt de uitgebreide lijst van mogelijke sociaalrechtelijke inbreuken thematisch geordend, volgens de volgende hoofdstukken: 19 - Hoofdstuk 1: inbreuken tegen de persoon van de werknemer (privéleven, geweld en pesterijen op het werk, welzijn op het werk, etc.) - Hoofdstuk 2: de inbreuken met betrekking tot de arbeidstijd (arbeidsduur, feestdagen, deeltijdse arbeid, etc.) 17 Wetsontwerp (I) tot invoering van een Sociaal Strafwetboek, Parl.St. Kamer , nr. 52K1666/001, 9-11; 18 Wetsontwerp (I) tot invoering van een Sociaal Strafwetboek, Parl.St. Kamer , nr. 52K1666/001, G. LOENDERS, Arbeids- en sociale inspectiediensten, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012,

12 - Hoofdstuk 3: inbreuken in verband met andere arbeidsvoorwaarden (vakantiegeld, loonbescherming, etc.) - Hoofdstuk 4: illegale arbeid (vreemdelingen, uitzendarbeid en terbeschikkingstelling, etc.), - Hoofdstuk 5: niet-aangegeven arbeid (Dimona 20, Limosa 21 en het niet hebben van een arbeidsongevallenverzekering) - Hoofdstuk 6: inbreuken betreffende de sociale documenten (individuele rekening, personeelsregister, etc.) - Hoofdstuk 7: de inbreuken betreffende de collectieve arbeidsbetrekkingen (collectieve arbeidsovereenkomst, collectief ontslag, arbeidsreglement, etc.) - Hoofdstuk 8: inbreuken met betrekking tot het toezicht (belemmering van het toezicht en nietnaleven van dwangmaatregelen) - Hoofdstuk 9: inbreuken betreffende de sociale zekerheid (niet betalen van socialezekerheidsbijdragen, bedrieglijke onderwerping, werkloosheidscontrole, etc.) - Hoofdstuk 10: inbreuken van valsheid, van het gebruik van valse stukken, van onjuiste of onvolledige verklaringen en van oplichting in het sociaal strafrecht. Afdeling C: Vereenvoudiging van het sanctiearsenaal Eén van de meest ingrijpende vernieuwingen is dat het sociaal strafwetboek een systeem van vier specifieke sanctieniveaus heeft gecreëerd en alle sociaalrechtelijke inbreuken van boek 2 heeft onderverdeeld in die vier sanctiecategorieën. 22 De inbreuken worden per materie gerangschikt en bestraft met één van de vier sancties naar gelang de ernst van de inbreuk. Hierbij wordt er op toegezien dat alle inbreuken van dezelfde ernst met eenzelfde sanctie worden bestraft. De gradatie van de incriminaties en de sancties gebeurt op basis van het belang dat door de bepalingen wordt gevrijwaard. 23 Bepalend voor de groepering van de inbreuken zijn dus de belangen waarop een inbreuk wordt gepleegd 24 en dat eenzelfde sanctie moet voorzien zijn voor inbreuken op een zelfde belang. Op die manier heeft het nieuwe sociaal strafwetboek getracht om tot een grotere transparantie en logica te komen omdat voorheen het sanctiearsenaal in het sociaal strafrecht sterk versnipperd was en zeer divers. Vroeger werd namelijk per wet afzonderlijk bepaald voor welke artikels de nietnaleving een inbreuk vormde en wat de respectievelijke sanctie bedroeg. 25 De sociale strafwetgeving werd vroeger los van elkaar opgesteld. Zo waren in de vroegere reglementering bijvoorbeeld niet minder dan veertig niveaus van strafrechtelijke geldboeten voorzien, zeventien categorieën van gevangenisstraffen en veertien vorken van minima en maxima voor de administratieve geldboeten. 26 Met het nieuwe sociaal strafwetboek worden de inbreuken nu in een logisch geheel opgenomen. Voor elke inbreuk wordt nu bepaald welke sanctieniveau van toepassing is en binnen elk sanctieniveau wordt een minimum en maximum voorzien. Daarenboven wordt ook vastgelegd 20 Dimona is de verplichting tot onmiddellijke aangifte van iedere tewerkstelling van een werknemer aan de overheid (art. 183 Soc.Sw.). 21 Limosa is de verplichting tot voorafgaande melding van gedetacheerde werknemers, stagiairs en zelfstandigen aan de overheid (art. 182 Soc.Sw.). 22 Art. 101 Soc.Sw. 23 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, Er kan dan wel nog discussie ontstaan over wat de belangen zijn die je wilt beschermen en welk belang meer doorweegt dan een ander, om daar dan een zwaardere sanctie aan te verbinden. 25 G. LOENDERS, Arbeids- en sociale inspectiediensten, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010,

13 hoeveel de administratieve geldboete bedraagt, indien het dossier door de arbeidsauditeur wordt geseponeerd. 27 Zo worden lichte inbreuken bestraft met sanctieniveau 1. De sanctie van niveau 1 bestaat uitsluitend uit een administratieve geldboete van 10 tot 100 euro. 28 Het gaat hier voornamelijk om het nietnakomen van louter administratieve verplichtingen. Voorbeelden zijn: het nalaten van bepaalde vermeldingen in het arbeidsreglement 29 en de arbeidsinspectie niet tijdig in kennis stellen van de tewerkstelling van een werknemer op zondag 30. Deze lichte inbreuken worden gedecriminaliseerd en kunnen voortaan enkel nog met een administratieve geldboete worden bestraft. Voor deze lichte inbreuken is een correctionele vervolging dus niet meer mogelijk. 31 Het sociaal strafwetboek heeft dan ook een groter belang toegekend aan de administratieve geldboeten. Inbreuken van gemiddelde zwaarte worden bovendien bestraft met sanctieniveau 2. De sanctie van niveau 2 bestaat uit hetzij een strafrechtelijke geldboete van 50 tot 500 euro, hetzij een administratieve geldboete van 25 tot 250 euro. 32 Het gaat om inbreuken die ernstig zijn, maar eerder beperkt in omvang. De meeste inbreuken worden gesanctioneerd met dit sanctieniveau. Voorbeelden zijn: de niet-naleving van de arbeidstijdregels 33, de niet-betaling van het werknemersloon 34 en nalaten de socialezekerheidsbijdragen te storten aan de RSZ binnen de vastgelegde termijn 35. Voor deze inbreuken is dus ofwel een correctionele ofwel een administratieve geldboete mogelijk. 36 Zware inbreuken worden vervolgens bestraft met sanctieniveau 3. Deze sanctie bestaat uit hetzij een strafrechtelijke geldboete van 100 tot 1000 euro, hetzij een administratieve geldboete van 50 tot 500 euro. 37 Voorbeelden van zware inbreuken zijn: miskenning van de regels aangaande de gezondheid en veiligheid van werknemers op het werk 38, de onwettige terbeschikkingstelling van werknemers 39 (in strijd met de Uitzendarbeidwet 40 ) en geen arbeidsongevallenverzekering hebben aangegaan 41. Voor deze inbreuken is zowel een correctionele als een administratieve geldboete mogelijk. 42 Zeer zware inbreuken worden ten slotte bestraft met sanctieniveau 4. De sanctie van niveau 4 bestaat uit hetzij een gevangenisstraf van zes maanden tot drie jaar en/of een strafrechtelijke geldboete van 600 tot 6000 euro, hetzij een administratieve geldboete van 300 tot 3000 euro. Voorbeelden van zeer zware inbreuken volgens het sociaal strafwetboek zijn: inbreuken inzake zwartwerk 43, tewerkstelling van illegale vreemdelingen 44, zware schendingen van de 27 G. LOENDERS, Arbeids- en sociale inspectiediensten, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, Art. 101 lid 2 Soc.Sw. 29 Art Soc.Sw. 30 Art. 158, 1 Soc.Sw. 31 G. LOENDERS, Arbeids- en sociale inspectiediensten, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, Art. 101 lid 3 Soc.Sw. 33 Art. 138 Soc.Sw. 34 Art. 162 Soc.Sw. 35 Art. 218 Soc.Sw. 36 G. LOENDERS, Arbeids- en sociale inspectiediensten, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, Art. 101 lid 4 Soc.Sw. 38 Art. 123 et seq. Soc.Sw. 39 Art. 177 Soc.Sw. 40 Wet 24 juli 1987 betreffende de tijdelijke arbeid, de uitzendarbeid en het ter beschikking stellen van werknemers ten behoeve van gebruikers, BS 20 augustus Art. 184 Soc.Sw. 42 G. LOENDERS, Arbeids- en sociale inspectiediensten, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, Art. 181 Soc.Sw. 44 Art Soc.Sw. 13

14 welzijnswetgeving 45, één of meerdere personen bedrieglijk onderwerpen aan de toepassing van de RSZ-wet 46,47 en de belemmering van toezicht van de sociaal inspecteurs 48. Voor deze inbreuken is zowel een correctionele als een administratieve geldboete mogelijk. 49 Een gevangenisstraf kan voortaan dus enkel nog worden opgelegd voor zeer zware inbreuken die bestraft worden met sanctieniveau 4. Alle hierboven vermelde strafrechtelijke en administratieve geldboeten moeten evenwel nog vermenigvuldigd worden met de wettelijke opdeciemen 50, op heden begroot op 6. Daarenboven kan de strafrechtelijke of administratieve geldboete in voorkomend geval ook nog vermenigvuldigd worden met het aantal werknemers, stagiairs en zelfstandigen die betrokken waren bij de inbreuk. De vermenigvuldigde geldboete mag wel niet meer bedragen dan het honderdvoud van de maximumgeldboete. 51 Met het oog op diversificatie van de straffen heeft het nieuwe sociaal strafwetboek ook nog voorzien in drie bijkomende strafsancties: het exploitatieverbod, het beroepsverbod en de bedrijfssluiting. 52 Deze straffen kunnen enkel worden opgelegd voor zware inbreuken (die bestraft worden met sanctieniveau 3 of 4) gezien de financiële implicaties die zulks verbod teweeg brengt. Kenmerkend aan deze bijkomende straffen is dat ze slechts tijdelijk kunnen worden opgelegd (van één maand tot maximum drie jaar) en dat ze steeds facultatief zijn. 53 De rechter is nooit verplicht om deze sancties op te leggen en kan dit enkel doen als de desbetreffende inbreukbepaling die sanctie voorziet. Bovendien bepaalt het sociaal strafwetboek dat deze straffen noodzakelijk moeten zijn om de inbreuken te doen stoppen of te voorkomen dat zij zich herhalen en dat de veroordeling tot deze straffen in verhouding moet staan tot het geheel van de betrokken socio-economische belangen. Verder wordt bepaald dat voor de straffen van niveau 3 deze straffen slechts kunnen worden opgelegd voor zover de gezondheid of de veiligheid van de personen door deze inbreuken in gevaar wordt gebracht. 54 Afdeling D: Het sociaal strafwetboek als bijzondere strafwetgeving Boek 2 van het sociaal strafwetboek dient als bijzondere strafwetgeving te worden beschouwd in de zin van artikel 100 van het Strafwetboek. Zo bepaalt artikel 100 van het Strafwetboek dat, bij gebreke van andersluidende bepalingen in bijzondere wetten, de bepalingen van het eerste boek van het Strafwetboek toegepast worden op de misdrijven die bij bijzondere strafwetten strafbaar zijn gesteld, met uitzondering van hoofdstuk VII (over strafbare deelneming) en van artikel 85 van het Strafwetboek (over verzachtende omstandigheden). Uit artikel 100 van het Strafwetboek volgt dat de algemene beginselen van boek 1 van het Strafwetboek van toepassing zijn op de bijzondere strafwetten. Het algemeen strafrecht bezit bijgevolg een aanvullend karakter. De bijzondere wetten, waaronder het sociaal strafwetboek, kunnen immers zelf bepalen dat sommige gedeelten van boek 1 van het Strafwetboek niet van 45 Art. 128 lid 2 Soc.Sw. 46 Wet 27 juni 1969 tot herziening van de besluitwet van 28 december 1944 betreffende de maatschappelijke zekerheid der arbeiders, BS 25 juli Art. 221 Soc.Sw. 48 Art. 209 Soc.Sw. 49 G. LOENDERS, Arbeids- en sociale inspectiediensten, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, Art. 102 lid 1 Soc.Sw. 51 Art. 103 Soc.Sw. 52 Art. 106 en 107 Soc.Sw. 53 Art en art Soc.Sw. 54 Art en art Soc.Sw. 14

15 toepassing zijn op de incriminaties waarnaar ze verwijzen. 55 De bijzondere strafwetten kunnen bijvoorbeeld de regels over deelneming en verzachtende omstandigheden anders gaan regelen dan in het gemeen strafrecht. 56 Dit is ook gebeurd. Het sociaal strafwetboek bevat specifieke bepalingen over verzachtende omstandigheden die van toepassing zijn op strafrechtelijke sancties en op administratieve geldboeten. 57 Met betrekking tot de strafbare deelneming bepaalt het sociaal strafwetboek dan weer dat de regels uit het gemeen strafrecht over deelneming van toepassing zijn strafrechtelijke sancties in het sociaal strafrecht I. BRISART, I., Naar een nieuw Sociaal Strafwetboek in Y. JORENS, (ed.), Sociaal strafrecht: van controle tot veroordeling, Brugge, Die Keure, 2011, Wetsontwerp (I) tot invoering van een Sociaal Strafwetboek, Parl.St. Kamer , nr. 52K1666/001, Zie art. 110 en 115 Soc.Sw. 58 Art. 109 Soc.Sw. 15

16 HOOFDSTUK 2: Van opsporing en vervolging tot berechting van inbreuken op het sociaal strafrecht Afdeling A: Opsporing van sociaalrechtelijke misdrijven 1) Wie gaat over tot opsporing en vaststelling van sociaalrechtelijke misdrijven? Zowel de politie als de sociale inspectiediensten zijn bevoegd om sociaalrechtelijke inbreuken op te sporen en vast te stellen. De wet bepaalt namelijk dat, onverminderd de bevoegdheden van de officieren van gerechtelijke politie, de sociaal inspecteurs bevoegd zijn om toezicht uit te oefenen op de naleving van de bepalingen van het sociaal strafwetboek en van de inbreuken bedoeld in boek 2 van het sociaal strafwetboek. 59 Sociaal inspecteurs De term sociaal inspecteur of sociale inspectie is eigenlijk een verzamelbegrip. 60 Het slaat op de verschillende soorten inspectiediensten. Het sociaal toezicht wordt in België namelijk uitgeoefend door verschillende soorten sociale inspectiediensten met elk een eigen organisatie, werking en cultuur die bevoegd zijn voor verschillende materies. 61 Het landschap van de sociale inspectiediensten is dus sterk gefragmenteerd en bestaat uit een ingewikkeld kluwen van verschillende federale en regionale inspectiediensten. Op federaal niveau zijn er enerzijds twee grote inspectiediensten en anderzijds een hoeveelheid kleintjes. Onder die twee grote inspectiediensten rekent men de inspectie van Toezicht op de Sociale Wetten, ook wel TSW-inspectie of arbeidsinspectie genoemd (die ressorteert onder de FOD WASO 62 ), en de eigenlijke sociale inspectie (die ressorteert onder de FOD Sociale Zekerheid). Daarnaast zijn er een reeks kleinere inspectiediensten zoals de TWW-inspectie 63, de RVA-inspectie 64, de RSZ-inspectie 65 en de verschillende socialezekerheidsinstellingen met name het RIZIV 66, FAO 67, FBZ 68, RJV 69, RKW 70, RSVZ 71 en RVP 72 beschikken elk ook over eigen inspectiediensten. Tevens bestaan er nog gewestelijke sociale inspectiediensten; in Vlaanderen is dit de inspectie van het Departement Werk en Sociale Economie. Het is echter van belang om voor ogen te houden dat niet elke van de hierboven vermelde inspectiediensten beschikken over sociaal inspecteurs in de zin van artikel 16, 1 van het sociaal stafwetboek. Niet iedere sociaal controleur beschikt over de bevoegdheden van een sociaal inspecteur. Enkel sociaal inspecteurs beschikken namelijk over de verregaande bevoegdheden zoals omschreven in de artikelen 23 tot 49/1 van het sociaal strafwetboek (infra). 59 Art. 17 Soc.Sw. 60 Cf. art. 16, 1 Soc.Sw. 61 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, Voluit: federale overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg. 63 Voluit: Toezicht op het Welzijn en veiligheid op het Werk. 64 Voluit: de inspectiedienst van de Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening. 65 Voluit: de inspectiedienst van de Rijksdienst voor Sociale Zekerheid. 66 Voluit: Rijksinstituut voor ziekte- en invaliditeitsverzekering. 67 Voluit: Fonds voor arbeidsongevallen. 68 Voluit: Fonds voor beroepsziekten. 69 Voluit: Rijksdienst voor jaarlijkse vakantie. 70 Voluit: Rijksdienst voor kinderbijslag voor werknemers. 71 Voluit: Rijksinstituut voor de sociale verzekeringen der zelfstandigen. 72 Voluit: Rijksdienst voor pensioenen. 16

17 Zoals hierboven aangegeven is het landschap van de sociale inspectiediensten sterk versnipperd in België. De verschillende inspectiediensten zijn elk bevoegd zijn om hun eigen materie te controleren. Er bestaat helaas geen basiswet waarin per inspectiedienst de bevoegdheden ratione materiae van elke dienst worden gegroepeerd. Elke sociale wet, waarop het sociaal strafwetboek sancties voorziet bij niet-naleving ervan, bepaalt afzonderlijk welke toezichthoudende controledienst of inspectiedienst bevoegd is. In de sociale wet kan ook worden bepaald dat de Koning de bevoegde inspectiedienst aanwijst. 73 De vraag die hierbij kan gesteld worden is: Welke inspectiedienst controleert nu welke sociale wetgeving en zijn er hierbij overlappingen qua controlebevoegdheid? Hieronder worden enkel de bevoegdheden van de twee grote federale inspectiediensten besproken, met name de TSW-inspectie of arbeidsinspectie en de sociale inspectie. Deze twee grote inspectiediensten beschikken allebei over sociaal inspecteurs (met verregaande bevoegden) in de zin van artikel 16, 1 van het sociaal strafwetboek. De TSW-inspectie heeft een algemene opdracht om toezicht uit te oefenen op het reglementair/individueel arbeidsrecht en op het collectief arbeidsrecht. Daarnaast is de TSWinspectie ook bevoegd op het vlak van de bestrijding van sociale fraude. Zo kan de TSW-inspectie onder meer controle uitoefenen op de volgende specifieke materies: de naleving van de Arbeidswet 74 (die bepalingen bevat over de arbeidsduur, naleven uurroosters, rusttijden, zondagsrust, kinderarbeid, nachtarbeid, etc.), de Loonbeschermingswet 75 (over de wijze en tijdstip van betaling van het loon), de Uitzendarbeidwet 76 (over tijdelijke arbeid, uitzendarbeid en terbeschikkingstelling van werknemers), de terbeschikkingstelling van buitenlandse werknemers (op basis van de wet van 30 april ) en de meldingsplicht voor gedetacheerde werknemers en zelfstandigen (ook Limosa melding genoemd), het bijhouden van sociale documenten en de Dimonaaangifte (i.e. de verplichting tot onmiddellijke aangifte van tewerkstelling 78 ), regels in verband met deeltijdse arbeid, arbeidsreglementen, toezicht houden op algemeen verbindend verklaarde collectieve arbeidsovereenkomsten (CAO s), gelijke behandeling van mannen en vrouwen op het werk, opsporing van mensenhandel en mensensmokkel 79, etc. 80 De TSW-inspectie heeft dus een ruime controleopdracht. De sociale inspectie is eveneens bevoegd voor de bestrijding van de sociale fraude en houdt daarnaast ook toezicht op de socialezekerheidsreglementering. 81 De sociale inspectie kan namelijk controle uitoefenen op volgende materies: zwartwerk (i.e. de Dimona-aangifte, de onmiddellijke aangifte van tewerkstelling), het bijhouden van sociale documenten, schijnzelfstandigheid 82, de 73 Art. 17 lid 2 Soc.Sw.; F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, Arbeidswet 16 maart 1971, BS 30 maart Wet 12 april 1965 betreffende de bescherming van het loon der werknemers, BS 30 april Wet 24 juli 1987 betreffende de tijdelijke arbeid, de uitzendarbeid en het ter beschikking stellen van werknemers ten behoeve van gebruikers, BS 20 augustus Wet 30 april 1999 betreffende de tewerkstelling van buitenlandse werknemers, BS 21 mei Indien werkgever geen voorafgaande aangifte doet van de tewerkstelling van een werknemer (Dimonaaangifte), dan is er sprake van zwartwerk en kan de werkgever gestraft worden op basis van art. 181 van het Soc.Sw. 79 Zie art. 51 Soc.Sw. en art. 81 van de Vreemdelingenwet die de TSW-inspectie het mandaat geeft om de misdrijven mensenhandel en mensensmokkel op te sporen en daarover vaststellingen te doen. 80 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, Schijnzelfstandigen zijn personen die op papier het sociaal statuut van zelfstandigen aannemen terwijl ze in werkelijkheid hun beroepsactiviteit onder het gezag van hun medecontractant uitoefenen, en dus in de hoedanigheid van werknemer. Deze toevlucht tot de schijnzelfstandigheid maakt het mogelijk te ontsnappen 17

18 tewerkstelling van buitenlandse werknemers en de meldingsplicht voor gedetacheerde werknemers en zelfstandigen (Limosa), de opsporing van mensenhandel en mensensmokkel 83, de naleving van de RSZ-wet 84 (in het bijzonder de onderwerping van werkgever en werknemer aan de sociale zekerheid), de strijd tegen de koppelbazerij 85 (zoals omschreven in artikel 30bis van de RSZ-wet), de afsluiting van een arbeidsongevallenverzekering door de werkgever, de naleving van de kinderbijslagwetgeving en de regels met betrekking tot de jaarlijkse vakantie, etc. 86 Wat de bevoegdheden ratione materiae betreffen van de twee grote inspectiediensten TSW en sociale inspectie, kan men dus concluderen dat er toch een aantal overlappingen zijn. Beide inspectiediensten kunnen dan gelijktijdig optreden. Officieren van gerechtelijke politie Bovendien zijn naast de sociale inspectiediensten ook de officieren van gerechtelijke politie bevoegd om toezicht uit te oefenen op de naleving van de bepalingen van het sociaal strafwetboek en van de inbreuken bedoeld in boek 2 van het sociaal strafwetboek. 87 Onder officieren van gerechtelijke politie worden begrepen: de hogere officieren van gerechtelijke politie, de hulpofficieren van de procureur des Konings alsmede de lagere officieren van de gerechtelijke politie met bijzondere bevoegdheid, in de mate dat zijn normaal bevoegd zijn om misdaden of wanbedrijven van gemeen recht op te sporen. 88 Politieambtenaren van het middenkader of officierskader krijgen de hoedanigheid van officier van gerechtelijke politie van zodra ze worden benoemd in de graad van hoofdinspecteur van politie of, naargelang van het geval, in de graad van commissaris van politie. 89 Het is echter van belang om voor ogen te houden dat de officieren van gerechtelijke politie geen sociaal inspecteurs worden op het ogenblik dat zij gebruik maken van hun algemene opsporingsbevoegdheid om sociale misdrijven op te sporen. 90 De term onverminderd de bevoegdheden van de officieren van gerechtelijke politie, die gebruikt wordt in artikel 17 lid 1 van het sociaal strafwetboek, betekent dat deze gerechtelijke ambtenaren eveneens toezicht kunnen uitoefenen op de bepalingen van sociaal strafrecht maar zonder dat ze over de verregaande bevoegdheden beschikken zoals bepaald in de artikelen 23 tot 49/1 van het sociaal strafwetboek. 91 Het loutere feit dat de officieren van gerechtelijke politie belast worden met het toezicht op een bepaalde wet brengt dus niet met zich mee dat zij zich de bevoegdheden die het sociaal aan de betaling van werkgeversbijdragen die in het stelsel van sociale zekerheid der werknemers verschuldigd zijn. 83 Zie art. 51 Soc.Sw. en art. 81 van de Vreemdelingenwet die de sociale inspectie het mandaat geeft om de misdrijven mensenhandel en mensensmokkel op te sporen en daarover vaststellingen te doen. 84 Wet 27 juni 1969 tot herziening van de besluitwet van 28 december 1944 betreffende de maatschappelijke zekerheid der arbeiders, BS 25 juli Koppelbazerij gaat over die situatie waarbij een opdrachtgever/hoofdaannemer beroep doet op een (onder)aannemer om bepaalde werken uit te voeren. Wanneer op het ogenblik van het afsluiten van de overeenkomst tussen de verschillende partijen de (onder)aannemer sociale schulden heeft, dan bepaalt de wet dat de opdrachtgever/hoofdaannemer hoofdelijk aansprakelijk is voor de betaling van de sociale schulden van zijn medecontractant. (zie art. 30bis 3 lid 1 en 2 RSZ-wet) 86 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, Art. 17 Soc.Sw.; F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, Zie artikel II.II.10 van het Koninklijk besluit van 30 maart 2001 tot regeling van de rechtspositie van het personeel van de politiediensten. 90 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, Ibid. 18

19 strafwetboek toekent aan de sociaal inspecteurs kunnen toe-eigenen, zoals toegang tot de arbeidsplaatsen bij dag en nacht. 92 Ze hebben weliswaar de bevoegdheid om in deze materie vaststellingen te doen, doch enkel overeenkomstig de bevoegdheden die hen zijn toegekend door het Wetboek van Strafvordering en de wet op het politieambt 93. Zo beschikken de officieren van gerechtelijke politie bijvoorbeeld niet over het appreciatierecht van de sociaal inspecteurs om sociale inbreuken te regulariseren of om louter een waarschuwing te geven. 94 De officieren van gerechtelijke politie zullen steeds een proces-verbaal dienen op te stellen en ter kennis brengen aan de arbeidsauditeur, overeenkomstig artikel 29 van het Wetboek van Strafvordering. Volgens de correctionele rechtbank van Luik 95 kunnen officieren van gerechtelijke politie bijvoorbeeld controles uitvoeren in ruimtes waarvan verondersteld kan worden dat er mensen tewerkgesteld zijn, zonder vergezeld te zijn van sociaal inspecteurs. 96 Gezien de complexiteit en specificiteit van het sociaal strafrecht zullen de officieren van gerechtelijke politie, misschien met uitzondering van enkele gespecialiseerde units, in de praktijk zelden apart optreden en vaststellingen doen met betrekking tot sociale misdrijven. 97 Ze kunnen wel bijstand leveren aan de sociale inspectiediensten wanneer zij controles uitvoeren (infra). In sommige gevallen zijn zelfs ook gewone politieambtenaren, zij die geen officier zijn van gerechtelijke politie, bevoegd om het toezicht uit te oefenen op bepaalde sociale wetten. 98 Zij kunnen dan ook een pro justitia opmaken en overmaken aan het openbaar ministerie. De wetgeving betreffende de tewerkstelling van buitenlandse werknemers 99 kan hierbij als voorbeeld worden aangehaald. 2) De rol en bevoegdheden van sociaal inspecteurs Statuut van sociaal inspecteurs Sociaal inspecteurs zijn in principe niet bekleed met de hoedanigheid van officier van gerechtelijke politie. Dat zij bij de uitoefening van hun bevoegdheden inbreuken kunnen vaststellen met een proces-verbaal dat geldt tot bewijs van het tegendeel doet hieraan geen afbreuk. 100 In tegenstelling tot een officier van gerechtelijke politie, zijn sociaal inspecteurs niet verplicht om ambtshalve een proces-verbaal op te maken als zij kennis krijgen van een misdrijf. Sociaal inspecteurs kunnen dus louter een waarschuwing geven of de onregelmatigheid regulariseren. Bovendien kunnen de sociaal inspecteurs zich ook niet beroepen op de specifieke bevoegdheden die in het Wetboek van Strafvordering voorzien zijn voor officieren van gerechtelijke politie. 101 De sociaal inspecteurs zijn dus niet bevoegd om gebruik te maken van bijzonder opsporingsmethoden (stelselmatige observatie, infiltratie en het gebruik van informanten) noch hebben ze de 92 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, Wet 5 augustus 1992 op het politieambt, BS 22 december Zie art. 21 Soc.Sw. (infra). 95 Corr. Luik 24 januari 2007, Soc.Kron. 2008, afl. 6, F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, Wet 30 april 1999 betreffende de tewerkstelling van buitenlandse werknemers, BS 21 mei F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, Ibid. 19

20 bevoegdheid om personen af te luisteren, te fouilleren en vast te houden. 102 Volgens de arbeidsrechtbank van Kortrijk 103 kunnen sociaal inspecteurs niet autonoom overgaan tot het doorzoeken van een auto, daar zij niet de hoedanigheid hebben van officier van gerechtelijke politie en zich niet kunnen beroepen op de wet op het politieambt. Het sociaal strafwetboek 104 bepaalt dat enkel de door de Koning aangewezen sociaal inspecteurs worden bekleed met de hoedanigheid van officier van gerechtelijke politie, hulpofficier van de procureur des Konings en van de arbeidsauditeur. De toekenning van deze hoedanigheid zal dus gebeuren via koninklijk besluit en enkel met het oog op het opsporen en vaststellen van de inbreuken waarvoor de sociaal inspecteurs bevoegd zijn, met name de inbreuken bedoeld in het sociaal strafwetboek, evenals de inbreuken in verband met mensenhandel en mensensmokkel. 105 De sociaal inspecteur staat bovendien niet onder gezag van de arbeidsauditeur. Hij staat statutair en functioneel volledig onder het hiërarchisch gezag van zijn administratieve overheden. In principe hoeft de inspecteur zelfs geen instructies te ontvangen van zijn diensthoofd. Hij is vrij in het voeren van het onderzoek. Zijn onafhankelijkheid wordt dus gewaarborgd, al zal er toch een zekere loyauteit bestaan ten aanzien van de dienst. Taken van sociaal inspecteurs De sociaal inspecteurs hebben in essentie drie soorten opdrachten: (1 ) een informatie- en raadgevingsplicht, (2 ) een controleopdracht 106 en (3 ) verslagen maken over gebreken in de wetgeving. De informatie- en raadgevingsplicht houdt in dat sociaal inspecteurs aan sociaal verzekerden, werknemers, werkgevers, vakbonden en werkgeversorganisaties informatie en raad/advies kunnen geven over de arbeids- en socialezekerheidsreglementering. Ze kunnen bovendien bemiddelen in geschillen van burgerlijk arbeidsrecht, met name bij geschillen over arbeidsovereenkomsten en CAO s die niet algemeen verbindend zijn verklaard. 107 In andere geschillen van sociale aard, zoals bijvoorbeeld in geval van onenigheid over de vastlegging van vakantiedata in een onderneming, kunnen de sociaal inspecteurs ook bemiddelend optreden. 108 De TSW-inspectie en de sociale inspectie organiseren bovendien telefonische permanenties, beantwoorden schriftelijke vragen via en ontvangen het publiek op bepaalde momenten om zo te voldoen aan hun informatie- en raadgevingsplicht. Zo kan de sociale inspectie de werknemers en de sociaal verzekerden bijvoorbeeld informeren over de voordelen die bepaald zijn in de socialezekerheidswetgeving waarop zij aanspraak kunnen maken op grond van hun professionele tewerkstelling, en over de wijze waarop zij deze voordelen kunnen verkrijgen. 109 Bovendien zullen de sociaal inspecteurs bij controlebezoeken vaak informatie en advies geven over de sociale wetgeving. Naast informeren en raad geven, zijn de sociaal inspecteurs ook belast met het toezicht op de naleving van bepalingen van sociaal strafrecht. Sociaal inspecteurs kunnen namelijk inbreuken 102 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, II, Antwerpen, Maklu, 2011, 588 en Arbrb. Kortrijk 23 april 2001, Or. 2006, Art. 50 Soc.Sw. 105 Art. 51 Soc.Sw. 106 Op deze controleopdracht wordt in voorliggende masterproef het meest gefocust. 107 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, DIRECTIE-GENERAAL SOCIALE INSPECTIE, jaarverslag 2011, Brussel, FOD Sociale Zekerheid, 2011, 7. 20