Vogelonderzoek Stappersven en omgeving

Transcriptie

1 Vogelonderzoek Stappersven en omgeving Door Bernd Willaert, Kevin van Sundert en Stijn Andries 1

2 Inhoudsopgave Inleiding p.3 Materiaal en Methode p.3 Aantalverloop watervogels Beschrijving Stappersven+telmethode p.5 Eigen tellingen p.6 Algemene soorten p.7 Zeldzamere soorten p.14 Exoten p.16 Soorten rond het Stappersven Inleiding p.18 Werkwijze p.18 Vegetatiebeschrijving p.19 Besluit i.v.m. soorten rond het Stappersven p.25 Invloed van het weer Waarom? p.38 Methode p.38 Apparatuur p.39 De normale situatie p.40 Metingen p.41 Bibliografie p.53 Bijlagen p.54 2

3 Inleiding Toen we deze opdracht kregen, wisten we meteen dat we iets met vogels en de Kalmthoutse Heide gingen doen. In september zijn we verschillende keren gaan wandelen om te brainstormen over dit onderwerp. Een eerste idee kregen we na een gesprek met Jos Jacobs van de trektelpost van de Kalmthoutse Heide. Het idee was om beschermde soorten te onderzoeken in en rond het Stappersven. Doordat een groot aantal van deze soorten enkel in de zomermaanden in het gebied verblijven, bv. de nachtzwaluw, was dit onderzoek praktisch onmogelijk. Door deze beperking hebben we ervoor gekozen niet alleen beschermde, maar ook de meer algemene vogels rond het Stappersven te onderzoeken. Gedurende de daaropvolgende weken rijpte het idee om het onderzoek in drie verschillende takken op te splitsen. Een tak die zich bezig houdt met de soorten rondom het ven, een tak die de watervogels op het ven doorheen de winter beschrijft, en een laatste die de invloed van het weer op de soorten beschrijft. Materiaal en methode Dit beschrijven we steeds in ieder hoofdstuk. Het heeft weinig zin om hier een algemene werkwijze voor te beschrijven want voor iedere tak is die verschillend. 3

4 Aantalverloop watervogels 4

5 Beschrijving Stappersven + telmethode Het Stappersven was in een niet zo ver verleden nog een groot weidegebied. Deze weilanden waren in de loop van de laatste honderd jaar gewonnen op de heide voornamelijk op natte heide. Herhaaldelijke overstromingen zorgde ervoor dat ze weinig productief waren. Uiteindelijk besloot men om het gebied terug te geven aan de natuur. Vrij snel liepen de weilanden onder en vormde er zich een ondiep ven. Doordat het ven zo ondiep is (op het diepste punt niet dieper dan 1,5 meter), is het minder geschikt voor vis. Ze kunnen zich namelijk niet in de diepte verschuilen voor predators. Voor algen en wieren is het ven des te meer geschikt. Deze groeien vlak onder het wateroppervlak waar ze veel zon krijgen. Vooral plantenetende soorten als de wilde eend worden hierdoor aangetrokken. Andere waterplanten zoals waterlelies ontbreken dan weer door de geringe diepte. Met hen ontbreken ook soorten die deze planten begrazen bijvoorbeeld de meerkoet. Een ander gevolg van de diepte van het ven is dat het bij langdurige vorst snel dichtvriest. Als we naar de topografische kaart van de regio kijken, lijkt het Stappersven een groot, aaneengesloten wateroppervlak. Dit is niet zo. In het ven liggen bijvoorbeeld enkele eilanden. Deze zijn begroeid met voornamelijk pijpenstrootje en een enkele den of berk. Ook zijn er langs de oever vele inhammen die een rustig onderkomen bieden aan de vele watervogels. De begroeiing rond het ven bestaat grotendeels uit pijpenstrootje. Enkel aan de noord en oostkant van het ven grenst het Stappersven rechtstreeks aan de bosrand bestaande uit grove den en struiken zoals spork. De vele inhammen en de eilanden vormden een reëel probleem bij het tellen van de vogels. Daarom telde we van op een punt dat volgens ons de grootste waarnemingshoek bood. We telden steeds enkel vanaf dit punt om dubbeltellingen te voorkomen door vogels die van het ene deel van het ven naar het andere migreerden of door foute interpretaties door de verschillende waarnemingshoeken. Tijdens het tellen noteerde steeds een persoon terwijl een andere persoon constant de omgeving in het oog hield om te zien of er vogels zich verplaatsten, bijvoorbeeld van een geteld deel naar een niet geteld deel van het ven. 5

6 Eigen tellingen In totaal hebben we 8 tellingen uitgevoerd. De conclusies van ons onderzoek hebben we voornamelijk op deze tellingen gebaseerd vermits we soms grote periodes niet konden gaan tellen, hebben we voor deze periodes gebaseerd op tellingen van derden. Deze tellingen/waarnemingen kan je terugvinden in bijlage negen en tien. soort 30/10/2010 4/11/ /11/ /12/ /12/2010 5/01/ /01/2011 5/03/2011 bergeend brilduiker grauwe gans grote Canadese gans kleine Canadese gans kleine zwaan kolgans krakeend krooneend nijlgans parkeend pijlstaart slobeend smient tafeleend wilde eend wintertaling totaal Tabel 1 6

7 Algemene soorten Wilde eend Uit de gegevens van grafiek 1 blijkt duidelijk dat wilde eend procentueel de meest voorkomende soort is in het gebied. Gemiddeld maakte de wilde eend 65% van het aantal vogels op het Stappersven uit en in vorstperiodes kon de soort 100% van het aantal vogels vormen. Op het einde van de winter maakte de soort slechts 25% van de aantallen uit. Het gebied is zeer aantrekkelijk voor de soort. In onze regio is het Stappersven een van de belangrijkste overwinteringgebieden voor wilde eend. Andere belangrijke watervogelgebieden in de regio herbergden in dezelfde periodes meestal veel minder exemplaren. Zo werden er bijvoorbeeld in de laatste week van oktober 134 wilde eenden op de plas van De Kuifeend geteld en zaten er maar een twintigtal op de Ekerse putten tegen 292 exemplaren op het Stappersven op 30/ aantal a aantal w ilde eenden aantal w atervogels telling Grafiek 1 Het hoge aantal wilde eenden op het Stappersven valt te verklaren door zijn geringe diepte. Wilde eenden zijn grondeleenden. Dit wil zeggen dat de soort al grondelend (een soort van snorkelen) aan haar (plantaardig) voedsel komt. Door deze manier van voedsel verzamelen kunnen ze enkel aan voedsel vlak onder het wateroppervlak. Binnen het grenspark vindt er regelmatig uitwisseling plaats met andere vennen. In de eerste plaats met de Biezenkuilen en de Putse Moer hoewel op die laatste het gehele najaar bijna geen wilde eenden werden gezien. De uitwisseling met andere 7

8 vennen is de belangrijkste oorzaak voor het wisselende aantal wilde eenden binnen korte periode, het weer buiten beschouwing gelaten. In onze regio mag het Stappersven wel dan belangrijk zijn voor de wilde eend maar om internationaal belangrijk te zijn moet de 1% procent norm gehaald worden. Dit komt overeen met 1% van de totale populatie in het West-Palearctisch gebied die op exemplaren wordt geschat. Dus wil het gebied internationaal voor deze soort beschermd worden moet ze regelmatig meer dan exemplaren herbergen. Hier blijven we ruim onder. In de vorstperiodes was het grootste deel van het Stappersven bevroren. Er was slechts een klein wak dat door de eenden werd opgehouden. Hierdoor konden de dieren hun voedsel niet meer bereiken en vond er een massale uittocht naar ijsvrije plassen. Slechts een 50 tal eenden bleef ter plaatse. Deze dieren waren de enige die ter plaatse bleven. Alle andere soorten verlieten het gebied. Na de vorstperiode herstelde het aantal wilde eenden volledig. Er was zelfs een lichte stijging. Door de dooi was het voedsel terug beschikbaar waar ook andere watervogels zoals grauwe ganzen en kleine zwanen van profiteerden. Smient De smient is in Vlaanderen een wintergast. Ook zo in de Kalmthoutse Heide. Het aantal smienten stijgt duidelijk doorheen de herfst. Ook al durven de aantallen te fluctueren door doortrekkers. Aan deze stijgende lijn komt abrupt een einde wanneer eind november het zowel dag en nacht blijft vriezen. Als gevolg hiervan trokken de smienten naar ijsvrije oorden en werden er tot begin januari (wanneer de dooi zich inzette) geen smienten meer waargenomen. De dieren vonden net als de wilde eenden geen voedsel meer en trokken naar ondiepe, ijsvrije wateren. Een bijkomende reden is dat het ven in bevroren toestand niet geschikt als rustgebied. Roofdieren, zoals de vos, kunnen dan over het ijs de vogels benaderen. Samen met het ontdooien van het ven, stijgen de aantallen weer. Samen met de beginnende terugtrek naar het noorden werden er in februari maximaal 118 smienten waargenomen. Het is dus duidelijk dat het aantal overwinterende smienten afhankelijk is van het weer. De aantallen blijven ruim onder de internationale 1% norm ( exemplaren) maar ze behoren tot de grootste groep in de regio. Enkel op plassen, dokken en kanalen in en rond de haven van Antwerpen worden regelmatig nog grotere concentraties aangetroffen. Deze smienten gebruiken deze wateren als rustgebied en gaan in de omliggende polders en natuurontwikkelingsgebieden foerageren. Deze winter werden er lagere aantallen geteld dan in andere, zachtere winters. Dit valt te verklaren doordat op het moment dat de grote aantallen overwinteraars arriveerden, het hard begon te vriezen. Zoals eerder vermeldt, maakt dit het gebied ongeschikt voor de soort. 8

9 Binnen het grenspark is het Stappersven de belangrijkste overwinterplaats voor smienten. Op andere vennen zoals de Drielingvennen en de Biezenkuilen worden slechts sporadisch smienten waargenomen. Het gaat hier voornamelijk om doortrekkende exemplaren. aantal smient aantal aantal smient oktober november december januari februari maart datum Grafiek 2 Pijlstaart De pijlstaart komt net zoals de smient enkel in de wintermaanden in Vlaanderen voor. De aantallen van de soort liggen wel lager dan van deze laatste. Vanaf 22 september waren de eerste pijlstaarten aanwezig op het Stappersven. De aantallen bleven stijgen tot midden november. Het strenge winterweer zorgde net zoals bij de 2 voorgaande soorten dat de pijlstaart zijn voedsel niet meer kon bereiken en genoodzaakt was ijsvrije plassen op te zoeken. Het duurde tot begin januari vooraleer er terug pijlstaarten werden waargenomen. De aantallen stegen na de vorst terug maar door de terugtrek die tegen eind februari op gang kwam, werden er niet meer zo n hoge aantallen bereikt als in november. De pijlstaart kan men als een schaarse maar regelmatige wintergast beschouwen in de Kalmthoutse Heide. De belangrijkste vennen voor deze soort zijn de Drielingvennen en het Stappersven. Door het strenge winterweer werden er deze winter maximaal slechts 43 op het Stappersven geteld. aantal pijlstaarten Grafiek aantal pijlstaarten oktober november december januari februari maart 9

10 Slobeend Begin oktober zijn er al redelijk wat slobeenden present op het Stappersven. Dit gaat om lokale broedvogels die op de grotere, ondiepe plassen in de omgeving komen ruien. Deze plassen moeten groot genoeg zijn om veilig te zijn voor roofdieren en ondiep zodat de eenden aan voedsel raken. Het Stappersven voldoet aan beide voorwaarden. Vanaf midden oktober beginnen de aantallen stijgen. De stijging wordt vooral veroorzaakt door doortrekkende exemplaren. Omdat het grotendeels om doortrekkers gaat, fluctueren de aantallen in deze periode bijna constant. De ene dag kunnen grote hoeveelheden aanwezig kunnen zijn terwijl slechts enkele dagen later het ven bijna slobeendvrij is. Na midden november treffen we voornamelijk overwinterende slobeenden aan. Maximaal werden er een tachtigtal exemplaren waargenomen maar hier moet bij worden vermeld dat het hier om een schatting gaat. Door het strenge winterweer vond er ook bij de slobeend een massale uittocht plaats. Heel december werden er hierdoor ook geen slobeenden waargenomen. Met de dooi kwamen ook de slobeenden terug. Begin januari waren het er nog maar enkele maar tegen februari zijn de aantallen gevoelig gestegen. Binnen het grenspark vindt er geregeld uitwisselen plaats tussen de verschillende vennen voornamelijk met de Biezenkuilen maar het Stappersven is het enige ven waar grote concentraties voorkomen. aantal slobeenden oktober november december januari februari aantal slobeenden Grafiek 4 Wintertaling De wintertaling is de kleinste eend die in onze streken voorkomt. De soort komt het gehele jaar voor in België maar de grootste aantallen zijn, zoals de naam doet vermoeden, in het winterhalfjaar aanwezig. Ook zo in de Kalmthoutse Heide. 10

11 Lokale broedvogels komen vanaf augustus met een maximum in september op het Stappersven ruien. Vanaf november zijn grote aantallen overwinteraars aanwezig. Maximaal 300 deze winter. Met de vorst verdwijnt de wintertaling net zoals vele andere eendensoorten van het Stappersven om in januari en februari, na de vorst weer terug te keren. De wintertaling is een moeilijk te inventariseren soort. Dit komt door de geringe grootte van de vogels waardoor een exemplaar achter een eend of gans kan zitten zonder opgemerkt te worden. Ook het gedrag van de vogels bemoeilijkt het tellen. Wintertalingen zitten graag tussen de oevervegetatie of zitten in grote, compacte groepen op het midden van het ven waardoor men meestal slechts schattingen kan maken. aantal w intertaling aantal w intertaling oktober november december januari februari maart Grafiek 5 Brilduiker Gedurende een groot deel van de winter werd deze soort waargenomen maar steeds in (zeer) kleine aantallen. Enkel tijdens de vorstperiode ontbrak de soort. Dit komt doordat de plas dan grotendeels bevroren was waardoor het dierlijke voedsel waar deze prachtige soort van leeft verborgen was. Het stijgende aantal brilduikers op het einde van de winter kan men linken aan het verzamelen voor de balts om dan vervolgens terug te trekken naar hun broedgebieden in het noorden. Het langdurig verblijven van brilduikers in het voorjaar en de verscheidene waarnemingen in de zomer bewijzen dat het gebied een potentieel broedgebied is. Dat de soort haar broedareaal nog steeds uitbreidt is zeker positief als men de soort als broedvogel op het Stappersven wil krijgen. Elders in het grenspark broedt de soort al. Zo vond het eerste geslaagde broedgeval van België, in 2009 plaats op de Putse Moer wat de geschiktheid van het gebied bewijst. Ook in 2010 broedde de soort weer op de Putse Moer. Tussen het Stappersven en De Putse Moer vindt heel wat uitwisseling plaats. Zo werden de jonge brilduikers van de Putse Moer ook op het Stappersven 11

12 waargenomen. We hebben geen enkele reden om te vermoeden waarom deze uitwisseling ook niet plaatsvindt bij de overwinteraars vermits er op de Putse moer ook grote aantallen brilduikers worden aangetroffen. aantal brilduikers aantal brilduikers oktober november december januari februari maart Grafiek 6 Grauwe gans De grauwe gans verbleef gedurende de winter regelmatig op het Stappersven. Trekkers gebruikten het ven als slaapplaats voor de nacht op hun lange weg naar het zuiden. Door de vorst midden november vroor het ven dicht waardoor ze haar nut voor de soort verloor. Pas wanneer de dooi zich inzet, kwamen de ganzen terug. Dit waren overwinteraars die het ven net zoals hun soortgenoten een maand eerder als slaapgebied gebruikten. Het verschil met de trekkers was dat de overwinteraars overdag zich over weiden in de omgeving verspreidden om te gaan foerageren. Kleine groepjes of zoals bij verstoring grote groepen kwamen ook overdag op het Stappersven rusten. aantal grauw e gans aantal grauw e gans 20 0 oktober november december januari februari maart Grafiek 7 12

13 Tafeleend De tafeleend is een duikeend die men het gehele jaar in onze regio kan aantreffen, zij het steeds in zeer lage aantallen. Dit geldt ook voor het Stappersven. De soort was de hele winter aanwezig maar ontbrak tijdens de vorstperiode. De aantallen van de soort waren ook in de vorstvrije periodes nooit hoog (maximaal 12). Dit komt doordat de tafeleend een duikeend is en de geringe diepte van het ven is dan ook zeer nadelig. Binnen het grenspark is het Stappersven het belangrijkste ven voor de soort. Ze wordt ook soms waargenomen op de Putse Moer en de drielingvennen. aantal tafeleend aantal tafeleend oktober november december januari februari maart Grafiek 8 Krakeend oktober november december januari aantal krakeenden februari maart De krakeend en dan voornamelijk het grotendeels bruine vrouwtje, lijkt sterk op de wilde eend. De mannetjes zijn met hun grijze mantel en borst dan weer iets makkelijker van de wilde eend te onderscheiden. In tegenstelling tot deze laatste komt de krakeend slechts in lage aantallen voor op het Stappersven. De eerste krakeenden arriveren op het Stappersven eind oktober waarna de aantallen gestaag stijgen om dan een piek te bereiken midden november. De aantallen waren vermoedelijk nog blijven stijgen als het niet was beginnen vriezen. In tegenstelling tot de wilde eend verliet de krakeend gedurende vorst het gebied volledig maar in vergelijking met soorten als de pijlstaart keerde de krakeend sneller terug. In januari stegen de aantallen terug maar ze bereikten niet aantal krakeenden meer de aantallen van november. Begin maart waren de overwinteraars al terug naar hun broedgebieden vertrokken en was het Stappersven krakeendvrij. Grafiek 9 13

14 Zeldzamere soorten Krooneend Verrassend was de waarneming van een vrouwtje krooneend op 4/11/10. Het gaat om de 2 de waarneming op het Stappersven en de 3 de voor het Belgische gedeelte van de Kalmthoutse Heide. De vorige waarneming dateert van oktober 2003 toen er een onvolwassen mannetje op het Stappersven verbleef. De eerste waarneming betreft maart 1984 en gaat om 10 krooneenden die op de Putse moer verbleven. Dit toont aan dat de krooneend een zeldzame soort is in de Kalmthoutse Heide. De waargenomen vogels betroffen steeds doortrekkers die afhankelijk van de tijd van het jaar naar broed of overwinteringsgebieden trokken. De laatste jaren werden steeds meer vermoedelijke en recent ook een geslaagde broedpoging in België gemeld. Het is echter ijdele hoop de soort in de nabije toekomst als broedvogel te verwachten op het Stappersven. De soort prefereert namelijk (water)vegetatierijke plassen. Kleine zwaan Kleine zwanen werden tot deze winter nooit waargenomen op het Stappersven. De soort was al wel in de omgeving waargenomen (voornamelijk weilanden in de omgeving van Brecht) en verscheidene keren werden overvliegende exemplaren waargenomen op de trektelpost van de Kalmthoutse Heide (trektelpost Muggenpiske ). De waarnemingen die deze winter op het ven werden verricht, gaan over een groep van 8 exemplaren pleisterend aan een wak op 30/12/10 en een enkel exemplaar dat op het ven zat op 8/01/11. Deze laatste waarneming is eerder vreemd voor kleine zwanen. Deze soort staat erom bekend dat ze de gehele winter in kleine, hechte familiegroepen doorbrengen. De mogelijkheid bestaat dan ook dat dit een gewond, achtergebleven exemplaar van de groep van 30/12 is. Knobbelzwaan De knobbelzwaan werd slechts een keer waargenomen deze winter op het Stappersven. Deze waarneming betreft doortrekkers die het Stappersven slechts als rustplaats gebruikten op hun weg naar het zuiden. Ondanks de grootte van het ven is het toch ongeschikt voor de soort. Knobbelzwanen eten dieper groeiende waterplanten waar zij, in tegenstelling tot andere watervogels dankzij hun lange nek wel bij kunnen. De geringe diepte van het ven verhindert deze manier van voedsel vergaren waardoor dit een ongeschikt gebied is voor een soort als de knobbelzwaan. 14

15 Kolgans De kolgans werd slechts eenmalig waargenomen. Het betrof een exemplaar dat in een groep grauwe ganzen op het ven zat. Kolganzen worden normaal gezien niet waargenomen op het Stappersven. Dit komt doordat de in onze regio aanwezige kolganzen slapen in het Verdronken Land van Saefthinge en overdag gaan grazen in weiden of foerageren op akkers. Het ven dient noch als slaapplaats noch als foerageergebied voor de kolgans en is dus voor deze soort niet belangrijk. Kolganzen werden wel waargenomen op de Steertse Heide (weidegebied in het NW van de Kalmthoutse Heide). De waargenomen kolgans betreft waarschijnlijk een exemplaar dat met de grauwe ganzen mee naar beneden gekomen is. Deze gebruiken het Stappersven wel geregeld als slaap- en rustplaats. Nonnetje Het nonnetje is de kleinste zaagbek van Europa. Ze komt in onze streken enkel in het winterhalfjaar voor. Op het Stappersven en de rest van de Kalmthoutse Heide is het een zeldzame verschijning met slechts enkele waarnemingen iedere winter. Deze winter werd er slechts een waarneming verricht op het Stappersven. Het betrof een koppel dat op 10 januari aanwezig was. In het naburige moerasgebied van De Nol werden meer waarnemingen verricht. Meerkoet De meerkoet is een van de algemeenste watervogels van België maar niet van het Stappersven. De soort wordt jaarlijks slechts een paar keer waargenomen. Deze winter was er slechts een waarneming (8/11/10). In de zomermaanden wordt de soort wel iets vaker waargenomen. De reden voor het ontbreken van de soort op het Stappersven moet gezocht worden in de geringe diepte van het ven. Meerkoeten verzamelen hun voedsel (plantaardig materiaal) namelijk al duikend wat op het Stappersven slechts in beperkte mate mogelijk is. 15

16 Bergeend De bergeend is een redelijke grote watervogel die vooral met rivieren, natuurontwikkelingsgebieden en slikken en schorren wordt geassocieerd. De soort broedt echter ook, zij het in wisselende aantallen, in konijnenholen in de duingebieden van de Kalmthoutse Heide. Er is zelfs een ven, het bergeendenven, naar de soort vernoemt. In de winter is de soort aan de kust en de grote rivieren te vinden. Eén exemplaar dacht er echter anders over en was op 29 januari aanwezig op het Stappersven. Dit kan een vroeg terugtrekkend exemplaar geweest zijn. Exoten Nijlgans De nijlgans komt sporadisch voor in de Kalmthoutse Heide. Het gaat vooral om vogels die komen foerageren op de vennen of op de Steertse Heide. De aantallen op het Stappersven wisselden het gehele jaar zonder een duidelijk verband met het weer. De vogels profiteren waarschijnlijk van gunstige plaatselijke voedselomstandigheden totdat deze waren opgebruikt. Canadese ganzen Bijna alle Canadese ganzen aangetroffen op het Stappersven behoren tot de soort Branta canadensis oftewel grote Canadese gans. Kleine Canadese gans (Branta hutchinsii) werd slechts 1 keer aangetroffen. Ook in de rest van het grenspark wordt deze soort slechts sporadisch aangetroffen. Voornamelijk in de weilanden aan de rand van de Kalmthoutse Heide. Elk jaar broeden enkele koppels Grote Canadese ganzen op het Stappersven die vervolgens net zoals vele andere Canadese ganzen uit de regio, het ven gebruiken in augustus om te komen ruien. Waarnemingen in het begin van de herfst betreffen dan meestal ook vogels die zijn blijven hangen. Gedurende de herfst werden er geregeld groepen Canadese ganzen gezien op het Stappersven. 16

17 Net zoals zovele andere watervogels vonden zij in het Stappersven een geschikt rustgebied. Waarnemingen in de vorstperiode ontbreken. De meeste exemplaren zijn dan namelijk op weilanden (vb de Steertse Heide) in de buurt te vinden. Wanner het ven begin januari terug ontdooide, profiteerde grote aantallen Canadese (maximaal 234 exemplaren) ganzen van het vrijgekomen voedsel. Ook de terugtrek naar de broedgebieden zorgde in het voorjaar voor hogere aantallen. aantal grote canadese ganzen aantal grote canadese ganzen 50 0 oktober december februari Grafiek 10 Mandarijneend De mandarijneend is een Aziatische soort die in Europa vooral in waterwildcollecties wordt gehouden. Van hieruit ontsnappen geregeld exemplaren die verwilderen en zich (meestal weinig succesvol) gaan voortplanten. Op het Stappersven verbleef midden november een mannetje van deze soort. Parkeend Parkeend is de naam die men aan alle ontsnapte, gedomesticeerde eenden en hun nakomelingen geeft. Wij baseerden ons voornamelijk op afwijkingen in het verenkleed bij wilde eenden om parkeenden op te sporen. De parkeend wordt het hele jaar door waargenomen op het Stappersven maar steeds in lage aantallen. Het gaat waarschijnlijk om plaatselijke broedvogels die hier ook overwinteren. Door de grote individuele variatie in verenkleed bij parkeenden konden we vaststellen dat het steeds dezelfde exemplaren waren die op het Stappersven zaten. Zo was er een wit exemplaar die bij elke telling buiten in de vorstperiode werd waargenomen. De aantallen blijven ook heel de winter vrij constant wat wijst dat er geen influx van buitenaf optrad. 17

18 Soorten rond het Stappersven Inleiding Bij ons onderzoek over vogels rond het Stappersven, zijn we niet alleen geïnteresseerd in de vogels op het ven, maar ook in de vogels in de omliggende omgeving van het ven. We willen onderzoeken welke invloed vegetatie op het voorkomen van verschillende soorten vogels heeft. Met andere woorden: waarom komt een soort in het ene gebied nauwelijks voor, terwijl hij in het andere gebied altijd te zien is, en houdt dit verband met de vegetatie die er overheerst? Uiteraard is al lang onderzocht dat een kuifmees graag in naaldbomen zit, en dat een klapekster een wijd open terrein nodig heeft. Dit zijn maar enkele voorbeelden. Wij willen nu zien of dit beschreven gedrag en de hang naar bepaalde vegetatiesoorten ook het geval is bij de vogels die we tegenkomen in de omgeving van het Stappersven. Werkwijze Om dit te realiseren hebben we besloten om 7 keer een vaste wandeling ruim rond en langs het Stappersven te maken. Deze wandeling hebben we opgedeeld in 5 gebieden (zie kaart p 24). Met gebied bedoelen we alles wat we kunnen zien vanaf de wandelpaden, die in kleur zijn aangebracht op de kaart op pagina 24. Gebieden verschillen van elkaar door kleine of ingrijpende verandering van vegetatie. Zo kan bijvoorbeeld het enige verschil tussen twee gebieden zijn dat er meer naaldbomen bijkomen, tussen andere gebieden kan het verschil dan weer zo groot zijn dat er nauwelijks overeenkomsten in vegetatie zijn. Tijdens de wandeling noteerden we per gebied welke vogels we zagen en/of hoorden. Ook overvliegende vogels werden meegerekend tot de waargenomen vogels. Deze tellingen werden verwerkt in tabellen, zodat ze eenvoudiger te vergelijken zijn. Daarnaast hebben we ook de vegetatie beschreven. Hiermee bedoelen we een algemeen beeld van de vegetatie van de verschillende gebieden. Verwacht dus niet dat elke mos-en plantensoort die er ooit gezien is beschreven is. Het is zuiver de bedoeling om een link te leggen tussen de vogelsoorten en de algemene vegetatiesoort. Onze groep heeft een uitgebreide kennis van vogels en hun geluiden en kan terugvallen op goede documentatie en informatiebronnen. 18

19 Vegetatiebeschrijving Gebied I Gebied I is een gemengd bos. Het eerste wandelpad, dat van noord naar zuid loopt, is omringd door veel grove dennen, met daarnaast vooral jonge ruwe berk en af en toe een jonge eik. Naarmate we meer naar het oosten gaan, neemt het aantal loofbomen toe. De loofbomen zijn groter en ouder. Naast berk, eik en den zijn ook boomsoorten als de douglasspar, de fijnspar en de Amerikaanse eik aanwezig. Deze komen echter maar in beperkte mate voor. Gebied I is omgeven door een aantal kleine grasweides. Sommige van deze weilandjes bevatten gewoon groen gras, andere zijn dan weer bedekt met pijpestrootje. Gebied I is zeer vochtig, en dan vooral de noordzijde, waar de meeste weilanden aanwezig zijn. De bodem in het bos is bedekt met bladeren en pijpestrootje. Er staan aanzienlijk wat braamstruiken, zeker aan de rand van het wandelpad. Er bevinden zich veel rhododendrons, maar voor de rest is er weinig sprake van struikgroei. 19

20 Gebied II is een grote laan omgeven door gemengd bos. De laan begint in het zuiden van het gebied en komt uit aan het Stappersven in het noordoosten van dit gebied. Loofbomen zoals eik en berk zijn wel aanwezig, maar in veel mindere mate dan in gebied I. Het is vooral de grove den die dit gebied domineert. Gebied II heeft veel meer struikgroei dan gebied I. Hulst is veel aanwezig en er zijn veel meer jonge boompjes. Rhododendron komt nog nauwelijks voor. Ook de grondvegetatie neemt aanzienlijk toe. In het zuiden van gebied II is de bodem bijna volledig bedekt met bosbes. Naarmate men meer naar het noordoosten gaat, nemen de bosbesplanten af en wordt hun plaats ingenomen door pijpestrootje. Op het meeste noord-oostelijke punt is de bodem volledig met pijpestrootje bedekt. 20

21 Gebied III Gebied III omvat de oevers van het Stappersven en een stuk bos. Langs de oostkant van de weg lopen de bossen van gebied II gewoon door. De grove den komt nog steeds dominant voor met maar af en toe een berk. Ook pijpestrootje is nog steeds veel aanwezig. Opvallend is wel dat bij vochtig weer dit gebied compleet onder water staat. De westkant, de oever van het Stappersven, bevat veel berken, met af en toe een grove en zelfs een Corsicaanse den. Vanaf de weg gezien krijgen we eerst de bomenrij, daarnaast een strook van 10 m pijpestrootje en dan het Stappersven. Bij vochtig weer staat deze strook pijpestrootje volledig onder water. 21

22 Gebied IV De weg en de begroeiing van het oosten naar het westen ten noorden van het Stappersven hebben we afgebakend als gebied IV. Gebied IV ligt langs het Stappersven, maar daar is niet veel van te zien vanaf het wandelpad. De grove den is nog steeds dominant in dit gebied, met af en toe een Corsicaanse den of een berk. In dit gebied komt meer dood hout voor dan in andere gebieden. De opvallendste plant in gebied IV is de rhododendron. Vooral aan de oostkant van gebied IV groeien de rhododendrons hoog en komen ze in grote aantallen voor. Naarmate men meer naar het westen gaat, nemen de rhododendrons in aantal af en groeien er meer varens en pijpestrootje. Het kleine bosje aan de overkant van de verbindingsweg hebben wij ook nog bij gebied IV toegevoegd. Hier groeien enkel dennen, en is de bodem bedekt met mossen en gras. 22

23 Gebied V Gebied V is een echt heidegebied. Het wordt afgebakend door de weg die ruim rond de Drielingsvennen loopt. Er groeit maar af en toe een den of berk. Soms staan er wel een aantal dennen bij elkaar. Er liggen hier en daar grote dode takken die boven de struiken uitsteken. Deze takken zijn nog overblijfselen van de grote heidebrand van Gebied V wordt overheerst door het pijpestrootje en de struikhei. Ze zijn in heel het gebied te vinden en groeien zelfs op het wandelpad. Bij hevige regen staat dit gebied op de meeste plaatsen tot aan de enkels onder water. De oevers van de Drielingsvennen zijn volledig bedekt met pijpestrootje. 23

24 Kaarten : startpunt parking zuid, aan verbindingsweg +: telpost rood: gebied I blauw: gebied II geel: gebied III bruin: gebied IV groen: gebied V 24

25 Besluit i.v.m. soorten rond het Stappersven Goudhaan Vuurgoudhaan In dit besluit wordt bij elke vogel die we hebben waargenomen een korte bespreking gegeven. We bespreken waar de vogel volgens onze waarnemingen het meeste voorkomt, en of dit te maken heeft met bepaalde vegetatie. Wij vergelijken onze waarnemingen met de uitleg in het boek ANWB Vogelgids van Europa. Dit is naar onze mening het beste boek in zijn soort. In de bijlage staan de eigenlijke tellingen. Het goudhaantje kwam bij elke wandeling voor en steeds in een zeer bosrijke omgeving. Het is waargenomen in gebieden I, II en IV. Dit zijn drie volledig beboste gebieden. De goudhaan heeft een voorkeur voor gemengd bos en dan liefst nog met veel naaldbomen. Gebied I is het meest gemengde bos en aan de waarnemingen is dan ook te zien dat het goudhaantje hier altijd zat. Bij onze wandelingen kwam het vogeltje soms alleen en soms samen met een groep mezen voor. De vuurgoudhaan werd slechts één keer waargenomen, in gebied IV. Het zat hier samen met een groepje goudhaantjes in een aantal berken. Gebied I voldoet perfect aan de leefomgeving van een vuurgoudhaan door de ruime aanwezigheid van gemengd bos, met een groot aandeel loofbomen. Toch is het vogeltje hier niet waargenomen. Tjiftjaf De tjiftjaf werd enkel bij de eerste wandeling waargenomen, vlak voor het vertrok naar de overwinteringsplaatsen in het zuiden. Het vogeltje werd gezien aan de oevers van het Stappersven (gebied III) waar het zat te zingen in de bomen. 25

26 Winterkoning Pimpelmees Koolmees Ook de winterkoning kwam bij elke wandeling voor. Het werd gezien in gebieden I, II, III en IV. Het vogeltje kwam dus steeds voor in gebieden met bos. Het vogeltje werd vaak gezien in de rand van een zandpad, bij een ontwortelde boom of in een braamstruik. Op deze plaatsen was het in de grond of in het bladerdek naar voedsel aan het zoeken. Volgens 'ANWB vogelgids van Europa' zijn dit typische foerageerplaatsen voor winterkoningen. De pimpelmees leeft vooral in bebost gebied, met een voorkeur voor gemengd bos. Bij onze wandelingen werd hij bijna altijd in gebieden I, II en IV waargenomen. Dit zijn gebieden met veel bebossing. Sporadisch kwam hij ook voor in gebied III, en één keer zelfs in gebied V. Dit is echter een uitzondering op onze andere waarnemingen. De kans is groot dat dit vogeltje de heide overstak naar andere bosrijke gebieden. Pimpelmezen werden bijna altijd in groep waargenomen. Vaak in kleine groepjes van twee à drie individuen. Net zoals de pimpelmees kwam de koolmees enkel voor in de bosrijke gebieden. Vaak kwam het ook op dezelfde plek als de pimpelmees voor. Ook de koolmees werd vaak in groepjes van twee à drie individuen waargenomen. Staartmees Staartmezen werden steeds in groepen van ongeveer vijf individuen waargenomen. Ze kwamen voor in gebieden I, III en IV. Het is verwonderlijk dat ze door ons niet in gebied II werden waargenomen. Dit gebied biedt voldoende lage vegetatie en is ook gemengd bos. We moeten hierbij wel de opmerking maken dat staartmezen rondtrekkers zijn. Ze werden maar één keer in hetzelfde gebied waargenomen, en hier was dan nog eens een volledige maand tussen. De kans is dus klein dat het om dezelfde individuen gaat. Waarschijnlijk komen staartmezen wel in gebied II voor, maar in ieder geval niet tijdens onze wandelingen 26

27 Zwarte mees Kuifmees Matkop De zwarte mees broedt voornamelijk in naaldbossen, liefst met sparren. Het vogeltje is bij onze wandelingen waargenomen in gebieden I, II en IV. Deze gebieden bevatten veel naaldbomen waar de zwarte mees in kan leven. In deze gebieden is er echter nauwelijks sprake van sparren. Enkel in gebied I komt er af en toe een spar voor. In de Kalmthoutse heide prefereert de soort dus niet noodzakelijk sparren. Ze kunnen er ook perfect leven in gemengd bos. De kuifmees heeft een voorkeur voor oude naaldbossen of gemengde bossen met veel naaldbomen. Deze laatste komen voor in gebieden I, II, III en IV. De kuifmees werd redelijk vaak in deze gebieden waargenomen. We hebben de vogel ook twee keer waargenomen in gebied V. Daar werd het gezien in een kleine groepje grove dennen. Het vogeltje was vaak samen met een groep andere mezen, maar in gebied V werd hij steeds in zijn eentje gezien. De matkop werd bij drie wandelingen in gebied I en één keer in gebied II waargenomen. Matkoppen hebben de voorkeur voor vochtige loof- en gemengde bossen. Dit is in gebied I duidelijk het geval. Ringmus De ringmus werd slechts één keer waargenomen, in gebied V. Het vogeltje houdt van open bebost terrein, maar werd bij ons in het heidegebied waargenomen. Tijdens andere wandelingen werd het vogeltje nooit waargenomen. Het vogeltje was daar waarschijnlijk enkel op doortrek. 27

28 Vink Vinken werden in alle gebieden waargenomen. Eind oktober/begin november werden ze in bijna alle gebieden gezien. Gedurende de winter zagen we de vink maar sporadisch. Dit is vreemd aangezien de vink perfect in bebost gebied kan leven, en veel vogels van Noord- Europa in West-Europa overwinteren. Sijs Sijzen werden in alle gebieden waargenomen. Ze kwamen vaak in grote groepen voor, meestal overvliegend, zoals in gebied III waar ze over het Stappersven vlogen. Sijzen foerageren graag in elzen en berken. In onze gebieden zijn er geen elzen, maar wel veel berken. Zo zijn ze in gebieden II en IV waargenomen terwijl ze in berken zaten. Kleine barmsijs De kleine barmsijs werd maar op één wandeling, van 30/10/10, waargenomen in gebieden II en IV. Het vogeltje verkiest berkenbomen en jonge naaldbomen. Deze zijn in gebieden II en IV ruimschoots aanwezig. Kneu De kneu werd slechts één keer waargenomen, eind december. De kneu houdt van open terrein met dichte begroeiing. De hoge grassen en struikheide kunnen dus perfect dienen als leefomgeving van de kneu. 28

29 Keep De keep verkiest open naaldbossen met enkele loofbomen. Gebieden I, II, III en IV voldoen hier perfect aan. Toch werd de keep slechts bij één wandeling waargenomen, in gebieden II, IV en V. Vooral gebied I voldoet perfect aan de leefomgeving van de keep, maar werd daar toch niet waargenomen. Groenling De groenling broedt in bosranden en terrein met struikgewas. Bij onze wandelingen werd de vogel waargenomen in gebied V. Dit gebied bevat lage vegetatie waar de groenling in zou kunnen leven. Groenlingen zijn echter geen heidevogels, dus waarschijnlijk gaat het om een doortrekkend exemplaar. Appelvink en Goudvink Roodborst Appelvink en goudvink werden beiden maar één keer waargenomen, in gebied II. Ze hebben een voorkeur voor gemengd bos. Dat is hier ruimschoots aanwezig. Het feit dat we ze niet meer hebben waargenomen is misschien te verklaren doordat de vogels redelijk schuw zijn. De wandelpaden die wij afwandelden zijn redelijk druk bezocht, vooral door mensen met honden. De kans is groot dat deze schuwe vogels dan wegvliegen. Het roodborstje werd waargenomen in de bosrijke omgeving van gebieden I, II, III en IV. Het werd steeds solitair gezien. Het vogeltje leeft in bossen met dichte vegetatie en open plekken. Dit is vooral in gebied I en II het geval. Hier werd het dan ook regelmatig waargenomen. 29

30 Merel De merel werd op elke wandeling waargenomen. Steeds in de bosrijke omgeving van gebied I, II, III en IV. In gebied V was hij volledig afwezig. De merel werd door ons vaak laag over de grond vliegend waargenomen. Ook werd hij vaak gezien terwijl hij onder het bladerdek of in de sneeuw naar voedsel zocht. Koperwiek Koperwieken leven in naald- en berkenbossen. Ze zijn vaak ook te zien terwijl ze op velden en weilanden naar voedsel zoeken. Ze zijn in alle gebieden waargenomen, maar het opvallendste waren ze in gebied V. In gebied V bevindt zich een stukje weiland waar regelmatig ganzen grazen. In dit veld zat een groep koperwieken te foerageren. Kramsvogel De kramsvogel werd door ons waargenomen in gebieden I, III en V. Kramsvogels leven in beboste gebieden, zoals gebieden I en III. Bij vorst durven ze ook op open terrein foerageren. Toen er vorst was hebben wij geen kramsvogels waargenomen in gebied V, maar wel eind oktober. Toen schoten enkele exemplaren op uit de struikheide. Zanglijster De zanglijster werd enkel tijdens de laatste wandeling waargenomen in de bossen van gebied I. Nochtans is de zanglijster een talrijke wintergast. Volgens ANWB Vogelgids van Europa is de vogel redelijk tam. Wij vinden echter het tegenovergestelde. De bossen van onze gebieden zijn geschikt voor de zanglijster, maar toch heeft dit (naar onze mening) schuwe dier zich niet veel laten zien. 30

31 Boomklever De boomklever werd bij elke wandeling waargenomen. De vogel leeft in gemengd bos met oude eiken. Dit is te vinden in gebied I en II. De boomklever werd bijna altijd in deze gebieden aangetroffen. Daarnaast werd het nog regelmatig waargenomen in gebied IV. In dit gebied staan zeer weinig oude loofbomen, maar blijkbaar is dat geen probleem voor de boomklever. Boomkruiper Ook de boomkruiper was steeds aanwezig. De boomkruiper leeft in gemengd bos. Bij onze wandelingen zat de vogel steeds over bomen te lopen. De vogel werd bijna nooit vliegend waargenomen. Graspieper Waterpieper De graspieper leeft in open terrein zoals heide. Daarom werd hij ook hoofdzakelijk waargenomen in gebied V. Hij werd zowel overvliegend als zittend op een dode tak waargenomen. Eenmalig werd hij ook in gebied III waargenomen. Naast het Stappersven bevinden zich al stukjes beginnende heide waarin een graspieper perfect kan overleven. De waterpieper leeft in vochtige, open gebieden. Deze vogel werd dan ook waargenomen in gebied V. In gebied V bevindt zich een vochtig stuk weiland. Dit stukje grond staat regelmatig onder water en is dus de ideale omgeving voor een waterpieper. 31

32 Rietgors Rietgorzen leven in het riet en hoge gras langs de oevers van meren en vennen. De rietgors werd dan ook waargenomen in gebied III, waar er voldoende pijpestrootje te vinden is om zich in te verschuilen. De rietgors werd steeds solitair waargenomen. Grote bonte specht De grote bonte specht werd bij elke wandeling herhaaldelijk waargenomen. Deze vogels hebben maar een redelijk klein territorium nodig, zeker in vergelijking met soorten als de kleine bonte specht en de groene specht. Deze specht werd waargenomen in gebieden I, II, III, IV. De vogel was goed te observeren en zeker niet schuw. Bij de laatste wandeling waren de spechten zeer talrijk aanwezig en in volle strijd om territorium. We hebben bij deze wandeling zelfs vijf grote bonte spechten bij elkaar gezien. Zwarte specht De zwarte specht verkiest oude bossen als leefomgeving. Bij onze wandelingen werd hij waargenomen in gebieden I, III en IV. Deze specht werd een aantal keer waargenomen in het klein bosje aan de overkant van de verbindingsweg (gebied IV). Dit bos is echter een jong bosje. Het is dus verwonderlijk, en een goed teken, dat de zwarte specht deze bossen kiest als leefomgeving. Kleine bonte specht De kleine bonte specht werd twee keer waargenomen. één keer in het bosje aan de overkant van de verbindingsweg (gebied IV) en één keer in gebied II, op de rand van het bos aan het Stappersven. Deze vogel heeft een veel groter territorium nodig dan de grote bonte specht en komt dan ook minder voor. Deze vogel wordt vaak gezien als een indicator voor een gezond bos. Ook bij deze vogel is het opvallend dat het kleine bosje van gebied IV gebruikt wordt als territorium. Dit stukje bos is eerder kaal, maar toch vinden we hier drie spechtensoorten. 32

33 Groene specht Ook de groene specht werd twee keer waargenomen, één keer aan de boomrand in gebied V en één keer in de bossen langs de oever van het Stappersven (gebied III). Net zoals de kleine bonte specht heeft deze vogel een groot territorium nodig. Daarom werd hij ook veel minder waargenomen dan bijvoorbeeld de grote bonte specht. Vlaamse gaai De Vlaamse gaai werd waargenomen in gebieden I, II en III. Deze vogel was hoofdzakelijk aanwezig in gebied I. Dit komt omdat de gaai de voorkeur geeft aan gemengd bos met een aantal oude loofbomen zoals eik. Gebied I is het enige gebied waarin er aanzienlijk wat oude eiken voorkomen. Klapekster De klapekster was op veel van onze wandelingen aanwezig in gebieden III en V. In gebied III zat hij steeds in een boom op het eilandje in het midden van het Stappersven. In gebied V werd hij steeds waargenomen op een dode tak of berk. De klapekster is een redelijk zeldzame vogel die de voorkeur geeft aan open terrein. Hij werd dan ook alleen maar waargenomen in gebieden III en V. Een typisch beeld is een klapekster die een muis op een doorn heeft gespietst en hem dan op eet. Dit hebben wij echter niet gezien, hoewel we deze klapeksters er toch aanzienlijk wat hebben gezien. Kruisbek De kruisbek leeft in naaldbossen. Bij ons werd hij gehoord in gebieden II en IV, gebieden met zeer veel naaldbomen. De kruisbek werd steeds waargenomen toen hij overvloog. Waarschijnlijk is de vogel wel meer in deze gebieden verbleven, aangezien de bossen van gebieden II en IV uitstekend aan de eisen van een kruisbek voldoen. 33

34 Buizerd De buizerd werd waargenomen in gebieden I, II, III en V. In gebied III vloog hij over het ven, bij gebied V cirkelde hij boven de heide of zat hij op een dode tak, en bij gebied I en II cirkelde hij boven de bomen. Ruigpootbuizerd Sperwer De ruigpootbuizerd werd eenmalig waargenomen in gebied V. Deze vogel had een typische witte staartbasis en was aan het bidden. Dit is iets dat ruigpootbuizerden veel meer doen dan gewone buizerden. Deze roofvogel is zeer zeldzaam voor België, en komt hier enkel in de winter voor, in open terrein. Dit jaar zijn er echter over heel het land veel waarnemingen van ruigpootbuizerden. De sperwer is een roofvogel die vooral in het bos jaagt. Bij onze wandelingen kwam hij voor in gebieden III, IV en V. Hier werd hij boven het ven, langs de rand van het bos en boven de heide gezien. Volgens onze waarnemingen is deze vogel, in de omgeving van het Stappersven, dus niet noodzakelijk een jager in het bos. Torenvalk De torenvalk werd slechts één keer waargenomen, in gebied V. Hier was deze vogel boven de heide aan het bidden op zoek naar een prooi. Het is logisch dat deze vogel slechts één keer werd waargenomen aangezien hij overwintert in het zuiden. 34

35 Blauwe kiekendief twee keer werd een vrouwelijke blauwe kiekendief waargenomen, telkens in gebied V. Deze vogel is hier in België een wintergast en leeft in heidegebieden en vochtige open gebieden. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de twee waarnemingen gebeurden aan het natte weilandje in gebied V. Bosuil De bosuil werd één maal al roepend gehoord in gebied IV. Dit is raar aangezien bosuilen hoofdzakelijk s nachts actief zijn. Veldleeuwerik De veldleeuwerik werd drie keer waargenomen in gebied III, waar hij overvloog, en één keer in de heide zelf. Allen bij de laatste wandeling, toen de leeuweriken al terug kwamen van hun overwinteringsgebieden in het zuiden. Zoals de naam zegt leven veldleeuweriken in open terrein zoals heide en velden. Gebied V is hier uitermate geschikt voor. Boomleeuwerik Boomleeuweriken werden enkel bij de laatste wandeling waargenomen omdat ook zij al aan het terugkomen zijn uit het zuiden. Deze vogels werden waargenomen aan de bomenrand tussen gebied IV en V. Volgens ANWB Vogelgids van Europa leven deze vogels in open bossen. In de Kalmthoutse heide leven ze echter vooral aan de boomrand. 35

36 Holenduif De holenduif werd 2 keer waargenomen, in gebied I. De holenduif leeft in bossen met oude loofbomen, en in de winter in de buurt van velden. Een combinatie van velden en oude loofbomen zijn alleen maar te vinden in gebied I. Toch is het verwonderlijk dat deze duif niet meer voorkwam aangezien gebied I een perfecte habitat biedt. Houtsnip De houtsnip werd 1 keer gehoord, in gebied I, toen het verstoord werd door een groep mountainbikers. Gebied I biedt de ideale habitat voor de houtsnip. Het bos is relatief vochtig, omgeven door kleine, vochtige weilandjes, en er zijn voldoende bladerhopen en dichte begroeiing aanwezig om te schuilen. Bij andere wandelingen hebben we deze steltloper niet meer waargenomen. Wulp Bij de laatste wandeling werd aan het Stappersven (gebied III) een wulp gehoord. deze vogel zat volledig in het riet en gras verstopt en was niet te zien. Ook deze vogel is al een vroege terugkomer van het zuiden. 36

37 Waarnemingen op de Drielingsvennen Slechts heel sporadisch werden vogels waargenomen op de Drielingsvennen. Enkel bij de laatste wandelingen waren er aanzienlijk wat soorten op het ven. De grote Canadese gans was met een twintigtal exemplaren aanwezig, daarnaast ook nog wilde eenden en dodaars. Overvliegende vogels Bij onze tellingen rekenden wij ook de overvliegende vogels mee. Met overvliegend bedoelen we dat deze vogels overvliegen, en weinig te maken hebben met de vegetatie die er heerst. Zo is een veldleeuwerik die voorbij vliegt geen overvlieger, want hij leeft in gebied V. De Canadese gans was bijvoorbeeld een overvlieger van gebied V. Deze ganzen kwamen van foerageerplaatsen en vlogen richting het Stappersven. De meeste overvliegers waren ganzen en één keer was er een waarneming van kleine zwanen. De volgende soorten vlogen over: -grote Canadese gans -grauwe gans -toendrarietgans -nijlgans -kolgans -kleine zwaan -wilde eend -fuut -spreeuw -zilvermeeuw -kleine mantelmeeuw -kemphaan -kievit De meeste van deze vogels vlogen over het heidegebied (gebied V). Sommigen kwamen ook over de bossen van gebied II, zoals bijvoorbeeld de kleine zwaan. De kemphaan en de kievit vlogen dan weer boven het Stappersven. 37

38 Invloed van het weer Waarom? Methode Bij een onderzoek als dit, is het uiteraard van essentieel belang dat er rekening wordt gehouden met de omgeving waarin de (water)vogels zich bevinden. Een belangrijk facet hiervan zijn de weersomstandigheden. Door het bijhouden van meteorologische gegevens (niet alleen op de dagen van de tellingen, maar gedurende de gehele periode van het onderzoek, zijnde van eind oktober tot in februari) kunnen er mogelijke verklaringen gevonden worden voor eventuele anomalieën in het voorkomen van de vogelsoorten in aantal en/of aanwezigheid. De weerkundige factoren die werden onderzocht zijn de temperatuur, hoeveelheid neerslag (regen/sneeuw), windrichting, windkracht en de bewolkingsgraad (in octa s). De temperatuur en de neerslag werden (nagenoeg) dagelijks gemeten, waarbij er ook nog eens een onderscheid werd gemaakt tussen de minimum- en maximumtemperatuur. Op de dagen van de tellingen werd er ook gekeken naar de windrichting en kracht en de bewolking. De metingen werden zelf uitgevoerd (tenzij anders vermeld). Hieronder zal ik een opsomming geven m.b.t. de benodigdheden en de manier van werken: -Temperatuur: m.b.v. een elektronisch weerstation in Kapellen (bij mij thuis) kan, op 0,1 C nauwkeurig, de temperatuur bepaald worden. De actuele buitentemperatuur valt er rechtstreeks op af te lezen. De minimum- en maximumtemperatuur worden (tijdelijk) in het geheugen van het toestel bewaard, wat toelaat om dit dagelijks bij te houden. Bovendien werd bij de bezoeken aan de Kalmthoutse Heide steeds de temperatuur genoteerd met 1 C nauwkeurigheid. Deze gegevens werden in een aparte map bewaard. Omdat de metingen in Kapellen werden gedaan en het onmogelijk is om tegelijkertijd op twee plaatsen te zijn, is dit slechts een benadering die echter wel een goede indicatie is. De minimum- en maximumtemperatuur kunnen dus ook licht variëren met de werkelijke waarden in het onderzoeksgebied, maar het gaat vooral om de schommelingen en de afwijkingen tegenover de normale temperatuur in een bepaalde tijd van het jaar. -Neerslag: *Regen: met een pluvio- of regenmeter is het eenvoudig om te bepalen hoeveel neerslag (regen) er in een bepaalde periode is gevallen. We verkozen om dit om de 24 uur te doen, waarbij de meting telkens gebeurde rond 20 uur. Het kan dus zijn dat er na 20 uur en voor middernacht nog neerslag valt en dat die wordt genoteerd bij de gegevens van de volgende dag. *Sneeuw: deze soort neerslag meten met een regenmeter is niet aangeraden omdat de hoek waarin sneeuw naar beneden dwarrelt sterk afhankelijk is van de wind. M.a.w., er zou vaak minder sneeuw in de 38