Het klimaatprobleem ligt op ons bord!

Transcriptie

1 Het klimaatprobleem ligt op ons bord! De invloed van voedsel op klimaatverandering Laura van den Bosch Laurie van Diemen VWO Docent: Astrid Klijmij

2 Inhoudsopgave Inleiding... 3 H1 Beter een vegetariër in een Hummer, dan een vleeseter in een zuinige auto! - Welke negatieve invloeden heeft voedsel op klimaatverandering? Broeikasgassen Vlees en zuivelproducten Seizoensgroenten en fruit Verspilling van voedsel Transport Landgebruik H2 Bewust of niet bewust? - Hoe ziet het voedselpatroon van de gemiddelde Nederlander er nu uit en hoe milieubelastend is het? Uitstoot per product Duurzaam voedsel Onderzoek Europa H3 Sprinkhaan als nieuwe biefstuk - Hoe zou een milieuvriendelijker voedselpatroon eruit zien en waarom wordt hier tot op heden nog weinig gebruik van gemaakt? Vleesvervangers Seizoensgroente en fruit Herkomst Kasgroente Overige tips Kooktechnieken Voedselverspilling Waarom niet? H4 Op de agenda - Wat doet de overheid nu om een milieuvriendelijk voedselpatroon te stimuleren? Nota Duurzaam Voedsel Alliantie Verduurzaming Voedsel Agenda periode Planbureau voor de Leefomgeving Europa

3 H5 Duurzaam eten is een mentaliteitskwestie - Hoe zouden Nederlandse burgers overgehaald kunnen worden om voedsel te nuttigen dat voor minder broeikasgasuitstoot zorgt? Labeling Reclame Financiële steun Mentaliteit Europa Conclusie Aanbeveling Bronnen Bijlagen

4 Inleiding Veehouderij is wereldwijd verantwoordelijk voor meer uitstoot van broeikasgassen dan alle auto's, vliegtuigen, trucks, treinen en schepen samen. - Marianne Thieme, De Volkskrant, 1 maart 2013 Dit citaat laat zien dat voedsel een grote invloed heeft op de uitstoot van broeikasgassen en dus op klimaatverandering. Marianne Thieme is een politicus en politici zijn niet altijd objectief. Toch is dit wel een bevestiging voor ons dat het een belangrijk probleem is. Daarom vinden wij het interessant om te onderzoeken hoe die verandering van het klimaat ontstaat, vooral op het gebied van voedsel. We willen weten hoeveel de voedselpatronen van Europese burgers het klimaat beïnvloeden en wat de overheid kan doen om ervoor te zorgen dat de voedselpatronen van burgers minder schadelijk zijn voor het milieu. Zo zijn we bij onze hoofdvraag gekomen. Hoofdvraag: Hoe kan de Europese Unie ervoor zorgen dat Europese burgers hun voedselpatroon aanpassen, zodat het minder milieubelastend is? Om deze hoofdvraag te kunnen beantwoorden, hebben we vijf deelvragen opgesteld. Deelvragen: 1) Welke negatieve invloeden heeft voedsel op klimaatverandering? 2) Hoe ziet het voedselpatroon van de gemiddelde Nederlander er nu uit en hoe milieubelastend is het? 3) Hoe zou een milieuvriendelijker patroon eruit zien en waarom wordt hier weinig gebruik van gemaakt? 4) Wat doet de overheid nu om een milieuvriendelijk voedselpatroon te stimuleren? 5) Hoe zouden Nederlandse burgers overgehaald kunnen worden om voedsel te nuttigen dat voor minder broeikasgasuitstoot zorgt? Hypothese en verwachtingen Als eerste willen we natuurlijk antwoord krijgen op onze deelvragen. Deze antwoorden gebruiken we om onze hoofdvraag te beantwoorden. We bekijken eerst per deelvraag welke antwoorden we daarop verwachten en daarna bekijken we welke antwoorden we op de hoofdvraag verwachten. Deelvraag 1: Het nuttigen van voedsel heeft veel invloed op het klimaat. We willen uitzoeken welke invloeden dit zijn. We verwachten dat vooral bij de productie en het transport van landbouwproducten veel broeikasgassen worden uitgestoten. Veel producten in de supermarkt komen uit andere werelddelen en dat voedsel moet allemaal vervoerd worden naar Nederland. Bij de productie van vlees komen ook veel broeikasgassen vrij. Om het vee te voeren is veel landbouwgrond nodig en het vee zorgt voor mest. Hierdoor wordt er veel methaan uitgestoten. Verder zullen bij het weggooien van voedsel en de verwerking van dit afval ook broeikasgassen in de dampkring komen. 3

5 Deelvraag 2: We denken dat het voedselpatroon van de gemiddelde Nederlandse consument nu erg milieubelastend is. Dit is vooral het geval bij het nuttigen van vlees. Bij de productie hiervan komen namelijk veel broeikasgassen vrij. Daarbij komt dat mensen vaak geen seizoensvoedsel eten. Hierdoor moeten veel groente- en fruitsoorten in kassen worden verbouwd. Dit kost erg veel energie, wat het broeikaseffect versterkt. Deelvraag 3: We verwachten dat burgers minder vlees moeten gaan eten en een alternatief voor vlees moeten gaan vinden om ervoor te zorgen dat er minder broeikasgassen worden uitgestoten. Ook moeten burgers voedsel kopen dat bij de productie en het transport voor minder broeikasgasuitstoot zorgt. Om broeikasgasuitstoot te beperken bij het transport van voedingsmiddelen zou men meer seizoensvoedsel en streekproducten moeten nuttigen. Verder moeten consumenten minder eten verspillen en weggooien. Op deze manieren zal het voedselpatroon van de gemiddelde burger veranderen met als gevolg dat er minder broeikasgassen worden uitgestoten. We verwachten dat er weinig gebruik wordt gemaakt van een milieuvriendelijker voedselpatroon, omdat deze milieuvriendelijke producten vaak duurder zijn en mensen niet weten hoe zij milieubewuster kunnen eten. Daarbij komt dat de overheid zich weinig inzet om een milieuvriendelijker voedselpatroon te stimuleren. Deelvraag 4: Wij verwachten dat de overheid op dit moment nog niet veel actie onderneemt op het gebied van een milieubewuster voedselpatroon. Toch denken we dat partijen zoals GroenLinks en de Partij van de Dieren dit onderwerp belangrijk vinden en meer op de politieke agenda willen zetten. Ook verwachten we dat er organisaties zijn die mensen stimuleren om milieuvriendelijker te eten en die hen hierbij helpen. Deelvraag 5: De overheid kan verschillende maatregelen nemen om burgers te stimuleren, zodat ze echt hun voedselpatroon aanpassen. Wij denken hierbij aan subsidies op minder milieubelastend voedsel of juist belastingen op milieubelastend voedsel. Ook moeten burgers bewust worden van het feit dat zij zelf kunnen bijdragen aan het verminderen van de broeikasgasuitstoot. De burgers moeten weten dat voedsel een grote bron is van klimaatbelasting. Er moet dus meer kennis verspreid worden en mensen moeten weten hoe en waarom zij milieubewust moeten eten. Enkele tips zijn het minderen van het eten van vlees, meer streekproducten kopen en geen voedsel verspillen. De consument kan ook bewust worden van de milieubelasting van voedsel door middel van labeling van voedingsmiddelen. Door het labelen van producten kan de consument aan de verpakking van een product zien hoeveel CO 2 er is uitgestoten bij de productie en transport van dit product. We denken dat biologisch vlees minder milieubelastend is dan niet-biologisch vlees. We willen uitzoeken of dit ook echt zo is. Als biologisch vlees minder milieubelastend is, kan de overheid boeren die biologisch vlees produceren steunen door middel van subsidies. Burgers zullen minder milieubelastend eten gaan kopen, zodra dat eten duurder wordt of zodra de alternatieven goedkoper worden. Verder is de smaak voor consumenten ook erg belangrijk. Het vervangende milieubewuste product moet dus even lekker zijn. Als er belasting op vlees komt, zullen consumenten minder vlees gaan eten. Het wordt voor sommige gezinnen te duur en zij zullen een alternatief gaan zoeken. Bovendien 4

6 zullen vleesproducenten veel geld verliezen, omdat consumenten kiezen voor het alternatief. Dit zal als gevolg hebben dat de vleesproducenten overstappen naar een andere sector en ook het alternatief voor vlees gaan produceren, waardoor er ook minder vlees wordt verkocht. Als consumenten meer bewust worden van klimaatverandering en de negatieve gevolgen van klimaatverandering, zullen zij eerder willen meehelpen aan het verminderen hiervan. We moeten de consumenten dus meer betrekken bij dit probleem en zij moeten weten dat ze de broeikasgasuitstoot kunnen verminderen door minder milieubelastend voedsel te eten. Hoofdvraag: In Nederland zijn er al onderzoeken geweest die te maken hebben met labeling en mensen bewust maken van het milieu. De Europese Unie zou dit toe kunnen passen in heel Europa. Wij verwachten dat de Europese bevolking zijn voedselpatroon zal aanpassen als de Europese Unie bijvoorbeeld ingrijpt door middel van subsidies op milieuvriendelijk voedsel en belasting op milieubelastend voedsel. Ook het labelen van producten zal helpen om de bevolking meer bewust te maken van de voedselkeuze. Opbouw In het eerste hoofdstuk beginnen we met algemene informatie over de negatieve invloeden van voedsel op het klimaat. Op deze manier wordt het beantwoorden van de hoofdvraag makkelijker. Om de tweede vraag te beantwoorden stellen we een enquête op. Deze verspreiden we via internet en door het te plaatsen op de KPN medewerkerswebsite. Door de resultaten te analyseren komen we tot een antwoord op de vraag. Met de derde vraag gaan we eigenlijk door op de eerste vraag: hoe kun je het negatieve aan ons voedselpatroon omzetten in iets positiefs? Om erachter te komen waarom er weinig gebruik wordt gemaakt van een milieuvriendelijker voedselpatroon gaan we mailen naar de partij GroenLinks en de Partij voor de Dieren. Om te kijken wat er verbeterd moet worden, moeten we eerst kijken hoe we ervoor staan. Zo zijn we op onze vierde deelvraag gekomen. Op de website van de Rijksoverheid zullen we kamerbrieven, documenten en publicaties bekijken die onze vraag zullen beantwoorden. Om onze laatste deelvraag te beantwoorden zullen we informatie gebruiken die wij hebben opgedaan tijdens colleges van het YES!-project. Bovendien zoeken we informatie op internet. 5

7 H1 Beter een vegetariër in een Hummer, dan een vleeseter in een zuinige auto! Welke negatieve invloeden heeft voedsel op klimaatverandering? Ongeveer 1/3 e deel van de totale broeikasgasuitstoot van huishoudens wordt veroorzaakt door voedsel. Voedsel heeft dus een grote negatieve invloed op het klimaat. Maar waarom is voedsel dan zo slecht voor het klimaat? 1.1 Broeikasgassen Het broeikaseffect maakt de aarde leefbaar voor mensen, dieren en planten. Zonder het broeikaseffect zou het gemiddeld -18 graden Celsius zijn op aarde en nu is het gemiddeld 15 graden Celsius. Het broeikaseffect is dus helemaal niet zo slecht. Het slechte eraan is dat dit broeikaseffect wordt versterkt. Door de uitstoot van broeikasgassen neemt de gemiddelde temperatuur op aarde toe. Dit heeft als gevolg dat de zeespiegel stijgt door het smelten van ijs en het uitzetten van water. Ook zullen er meer weersextremen voorkomen, waardoor er meer natuurrampen zullen plaatsvinden. Het klimaat zal op meerdere plekken op aarde veranderen, waardoor planten en dieren niet kunnen overleven en veel soorten gewassen niet meer kunnen worden verbouwd. De belangrijkste broeikasgassen die vrijkomen in de landbouw zijn lachgas (N 2 O), methaan (CH 4 ) en koolstofdioxide (CO 2 ). De sterkte van de werking van deze verschillende broeikasgassen heeft te maken met de tijd dat ze in de dampkring aanwezig zijn totdat ze afgebroken worden. Distikstofmonoxide wordt ook wel lachgas genoemd. Lachgas heeft een 298 keer sterkere werking dan CO 2 en het kan wel anderhalve eeuw in de atmosfeer blijven. Er is echter veel minder uitstoot van lachgas dan van CO 2. Lachgas verklaart 7% van het totale broeikaseffect. In de landbouw wordt deze stof vooral gevormd uit (kunst)mest. Tijdens de stikstofkringloop wordt lachgas uit kunstmest en minerale mest in de bodem gevormd. Ook bij het omploegen van grasland in bouwland komt lachgas vrij. Steeds meer grasland wordt vervangen door bouwland, om bijvoorbeeld aardappels te telen. Deze veranderingen zullen ervoor zorgen dat er meer lachgas in de atmosfeer terecht komt. Tevens ontstaat lachgas bij de verbranding van fossiele brandstoffen en afvalverbranding. Methaan ontstaat bij de pensfermentatie van herkauwers. De werking van methaan is 25 keer sterker dan de werking van CO 2. Wanneer mest wordt opgeslagen breken bacteriën in mest organisch materiaal af en hierdoor ontstaat methaan. Men noemt het proces waarbij methaan vrijkomt uit het vee ook wel pensfermentatie. Een pens is een voormaag bij herkauwers en fermentatie is het omzetten van stoffen met behulp van schimmels, bacteriën en eencellige diertjes. Een koe boert deze stoffen, die inmiddels zijn omgezet in methaan en koolstofdioxide, regelmatig uit. Per dag boert een koe zo n 500 liter methaangas uit. Een koe boert niet alleen veel methaangas uit, maar laat ook veel scheten. Doordat een koe vier magen heeft, produceert het dier veel methaangas. 6

8 Het veevoer is van invloed op de hoeveelheid methaanuitstoot. Zo leidt ruwvoer bijvoorbeeld tot een hogere uitstoot. De Universiteit van Wageningen doet onderzoek naar de methaangasuitstoot door koeien. Zij zijn tot de conclusie gekomen dat het moeilijk te meten is hoeveel methaangas een koe uitstoot, maar dat de uitstoot kan worden verminderd door het voedsel aan te passen. Als er meer eiwitrijke en zetmeelrijke grondstoffen in het krachtvoer voor koeien worden gedaan, dan zal de uitstoot van methaangas verminderen. Niet alleen mest en koeien zorgen voor uitstoot van methaan. Eén vijfde deel van de mondiale methaanuitstoot wordt veroorzaakt door de onderwaterteelt van rijst. Koolstofdioxide, CO 2, is het bekendste broeikasgas, omdat het vrijkomt bij de verbranding van fossiele brandstoffen. Fossiele brandstoffen zijn nodig voor het maken van energie. De landbouw verbruikt veel energie door het gebruik van kassen. Koolstofdioxide blijft erg lang in de atmosfeer hangen, namelijk zo n 50 tot 200 jaar. Een verandering in CO 2 uitstoot is dus niet direct te merken. Toch is het belangrijk om de CO 2 -uitstoot terug te dringen. Bij het transport van voedsel wordt bijvoorbeeld veel CO 2 uitgestoten. Veel voedsel wordt vervoerd met vrachtwagens en vrachtwagens stoten het meeste CO 2 uit per kilometer. Het was de bedoeling dat auto s en vrachtwagens door de jaren heen voor steeds minder CO 2 -uitstoot zouden zorgen. Dit is echter niet het geval. De hoeveelheid CO 2 die wordt uitgestoten is ongeveer gelijk gebleven, omdat er steeds zwaardere wagens en zwaardere motors werden gebruikt. Deze drie broeikasgassen zijn erg schadelijk voor het milieu en ze worden erg veel uitgestoten in de landbouw, veeteelt en transport van voedsel. In figuur 1 is te zien dat de mondiale uitstoot van deze broeikasgassen sinds 1850 enorm is toegenomen. Wel 20 tot 35% van deze uitstoot wordt veroorzaakt door de productie van voedingsmiddelen. 18% van de uitstoot wordt veroorzaakt door de veehouderij en één derde deel van de totale broeikasgasuitstoot van huishoudens wordt veroorzaakt door voedsel. Het is wel duidelijk dat de klimaatverandering niet kan worden teruggedrongen als er niks wordt veranderd aan de voedselproductie en transport. Figuur 1: Uitstoot van broeikasgassen 7

9 1.2 Vlees en zuivelproducten Vooral bij de productie van dierlijke eiwitten worden veel broeikasgassen uitgestoten. Veehouderij veroorzaakt meer broeikasgasuitstoot dan het verkeer! Het verkeer veroorzaakt 13% en de veehouderij wel 18% van de totale uitstoot. Natuurlijk verschillen de hoeveelheden broeikasgassen die worden uitgestoten bij elk product. Bij de productie van rundvlees komen de meeste broeikasgassen vrij. Bij kippenvlees wordt zeven keer zo weinig broeikasgassen uitgestoten en bij varkensvlees ongeveer drie keer zo weinig. Bij het verminderen van het aantal broeikasgassen moeten we ons dus ten eerste focussen op verminderen van consumeren van rundvlees. Er komen zoveel broeikasgassen vrij bij het produceren van dierlijke eiwitten, omdat vee veel voedsel nodig heeft om te kunnen groeien. De hoeveelheid veevoer die nodig is om een kilo vlees te verkrijgen, verschilt per dier. De waarden lopen uiteen van 2 tot 10 kilogram. Er gaat dus veel meer voedsel in dan dat eruit komt. Er wordt ongeveer 100 m 2 grond gebruikt voor een kilo vlees, terwijl er maar 20 m 2 nodig is voor een kilo graan. Het produceren van vlees is dus erg inefficiënt. Ook is er zo n liter water nodig voor 1 kilo varkensvlees. Daarbij komt dat vee uitwerpselen produceert, die methaangas bevatten. Methaan heeft als broeikasgas een 25 keer sterkere werking dan koolstofdioxide. De mest die wordt opgeslagen zorgt voor nog meer methaan en er komt ook lachgas vrij. In de bijlagen 1 en 2 staan artikelen met extra informatie over vlees en zuivelproducten en de invloed hiervan op het klimaat. 1.3 Seizoensgroenten en fruit Wanneer er geen seizoensgroenten en fruit worden gegeten, moet al dit voedsel uit het verre buitenland komen of in kassen gekweekt worden. Beiden zijn geen milieuvriendelijke opties. Bijvoorbeeld: als sperziebonen uit Afrika komen kost dat 480 gram koolstofdioxide meer dan als we het hier in Nederland in de volle grond produceren. Onder volle grond verstaan we buiten op de akker. Milieucentraal heeft een groente- en fruitkalender gemaakt, waarop zichtbaar is welke groente- en fruitsoorten het milieu het minste belasten per maand. Er is te zien waar het product geteeld is en hoe het getransporteerd is. De verwarmde kas is het meest milieubelastend, omdat er veel energie (voor warmte en licht) voor nodig is. Er wordt hard gewerkt aan milieuvriendelijkere kassen door het gebruik van WKK. Dit is een warmte-kracht koppelingstechniek die gebruikt wordt voor het efficiënter maken van elektriciteit en warmte uit aardgas. Het minst milieubelastend is transport via de boot en wanneer het gewas geteeld is op de akker. Er zijn verschillende soorten kalenders voor seizoensgroenten en fruit. Een voorbeeld hiervan is te zien in bijlage 3. De broeikasgasuitstoot in de land- en tuinbouw is sinds 1990 een stuk afgenomen door afspraken over energiebesparingen, melkquotering en mestbeleid, maar de uitstoot is na 2005 weer licht gestegen. Dit komt doordat er steeds meer warmte en licht wordt gebruikt in de kassen. In figuur 2 op de volgende bladzijde is te zien hoeveel broeikasgassen er worden uitgestoten in de land- en tuinbouw. 8

10 Figuur 2: Emissie broeikasgassen land- en tuinbouw Biologische producten zijn weliswaar geteeld zonder schadelijke beschermmiddelen, maar deze producten kunnen op een milieubelastende manier getransporteerd zijn en ze zijn daarom niet per definitie milieuvriendelijk. Het telen van gewassen kan op verschillende manieren. Sommige groente- en fruitsoorten, zoals aardbeien worden gepoot in potgrond. Dit is een milieuonvriendelijke manier, omdat er veel koolstofdioxide vrijkomt. Potgrond bestaat voornamelijk uit veengrond waar koolstof in opgeslagen is. Wanneer het veen gebruikt wordt, wordt de koolstof omgezet in koolstofdioxide. 1.4 Verspilling van voedsel In Europese huishoudens wordt gemiddeld 13% van het voedsel weggegooid. Een aantal redenen hiervoor zijn dat er teveel is ingekocht, producten over de datum zijn of de plannen op het laatste moment worden gewijzigd. In Nederland gooien huishoudens ongeveer 44 kg voedsel per jaar weg. Dit is natuurlijk zonde en dit moet snel verminderen. Naast de geldverspilling verspillen we namelijk ook veel energie. Voedsel ondergaat veel bewerkingen. Bij het verbouwen van het voedsel op de akker of in de kas zijn er machines nodig voor het wassen, snijden, oogsten en koelen. Daarnaast moet het voedsel vervoerd worden naar een verdeelcentrum, fabriek en groothandel. Vanuit hier wordt het overgebracht naar de winkel en als laatste vervoert de consument het product vaak ook met de auto. De consument verbruikt weer energie om het product te koelen of vriezen en uiteindelijk moet het nog gekookt worden op het fornuis. Als we ervan uitgaan dat de gemiddelde Nederlander ongeveer 2200 kilocalorieën per dag eet, is er twee liter benzine per dag per persoon nodig om al dit voedsel te produceren. Anders gezegd: wanneer je 1 kg eten weggooit, gooi je eigenlijk een halve liter benzine weg. Al de energie die in het eten is gestoken en de 9

11 broeikasgassen die hierbij zijn vrijgekomen, zijn voor niets uitgestoten! De broeikasgassen die zijn uitgestoten bij het transport, het produceren van de verpakkingen, de meststoffen en pesticiden dragen allemaal bij aan het opwarmen van de aarde. ondergaan hoe m Groente en fruit worden het meest weggegooid, omdat deze producten maar kort houdbaar zijn. Ook rijst en pasta staan hoog op de lijst, omdat mensen het moeilijk vinden in te schatten hoeveel men hiervan nodig heeft. Door al deze verspilling komt er steeds meer afval. Als dit voedsel gaat rotten op de vuilnisbelt komen er schadelijke gassen vrij, zoals methaan. Ook het produceren van verpakkingen van voedsel kost energie. Sommige verpakkingen leveren echter ook een voordeel op. Het product blijft langer houdbaar en wordt beschermd. Milieucentraal heeft samen met het Voedingscentrum de campagne eten is om te eten opgezet. Door deze campagne worden burgers gestimuleerd om minder eten te verspillen en ze krijgen daarbij ook tips. 1.5 Transport Niet alleen de productie van voedsel, en met name vlees, maar ook het transport ervan is erg schadelijk voor het milieu. Bij het vervoeren van voedsel worden namelijk veel broeikasgassen uitgestoten, vooral CO 2. Bij voedseltransport wordt erg veel gebruik gemaakt van het vliegtuig en daarbij worden veel broeikasgassen uitgestoten. Verder wordt er ook vaak voedsel getransporteerd per boot. Hierbij worden relatief weinig broeikasgassen uitgestoten, maar hier moet wel vaak gebruik worden gemaakt van een vrachtauto om het voedsel op de juiste plaats te krijgen. Vrachtauto s stoten erg veel broeikasgassen uit. Samen met het vliegtuig is het de grootste milieuvervuiler. De trein wordt ook gebruikt voor transport en stoot de minste broeikasgassen uit. Het transport van voedsel in het algemeen neemt steeds meer toe en daar zijn verschillende redenen voor. Ten eerste is er een verandering te zien in de opslag van voedsel. Het opslaan van voedsel in magazijnen in Nederland is erg duur en het voedsel is minder lang houdbaar. Hierdoor maken veel bedrijven tegenwoordig gebruik van het just-in-time - principe. Dit houdt in dat producten niet meer eerst vervoerd worden naar Nederland, waarna ze hier worden opgeslagen, maar dat ze naar Nederland worden vervoerd en vervolgens direct worden verkocht. Er moet nu veel vaker voedsel worden getransporteerd. Normaal gesproken werd er heel veel voedsel in één keer vervoerd en opgeslagen. Nu wordt het getransporteerde voedsel meteen verkocht en er wordt niks opgeslagen. Hierdoor moet er dus steeds vaker voedsel worden vervoerd. Ten tweede is productie in het buitenland vaak goedkoper dan in Nederland. De productie of delen van de productie worden dus naar goedkopere landen verhuisd, waardoor er meer transport komt. Als laatste zijn de transportmogelijkheden relatief goedkoop en ze zijn al ver ontwikkeld. Daarbij komt dat de welvaart stijgt en mensen zich dus meer kunnen veroorloven. De bevolking gaat meer exotisch voedsel kopen, dat vervoerd moet worden vanuit het buitenland. 10

12 Om te laten zien hoeveel CO 2 er wordt uitgestoten bij verschillende transportmiddelen geven we een voorbeeld. Als je met het vliegtuig van Amsterdam naar Berlijn gaat, wordt er 0,11 ton CO 2 per persoon uitgestoten. Een vrachtauto op benzine stoot van Amsterdam naar Berlijn 0,1838 ton CO 2 uit per persoon en bij een vrachtauto op LNG, een brandstof die het minste CO 2 uitstoot, is dat 0,1365 ton. Een trein stoot op dit traject maar 0,0430 ton CO 2 uit. 1.6 Landgebruik Voor het verbouwen van voedsel wordt veel land in gebruik genomen. Er is een enorme toename aan vraag naar voedsel, omdat de bevolkingsgroei en de welvaartsgroei toeneemt. Daardoor neemt de consumptie van voedsel toe en moet er dus meer voedsel worden verbouwd. Om al dat extra voedsel dat nodig is te kunnen verbouwen is er nog meer land nodig. Om aan genoeg land te komen, moeten er bomen worden gekapt. Bomen nemen CO 2 op door middel van fotosynthese. Minder bomen betekent dus minder opname van CO 2 en op deze manier blijft er dus meer CO 2 in de atmosfeer. Ook zit er CO 2 opgeslagen in bomen. Als deze bomen worden gekapt en/of worden verbrand, komt al deze CO 2 terug in de atmosfeer. Vooral in Azië en Latijns-Amerika zorgt landbouw voor veel ontbossing. In Latijns-Amerika worden deze bossen gekapt voor grootschalige landbouw en veeteelt. In Azië worden er veel palmolieplantages opgezet. In figuur 3 is een afbeelding te zien van ontbossing en de extreme mate hiervan. De mondiale voetafdruk geeft aan hoeveel hectare er per persoon per jaar aan grond- en wateroppervlak wordt gebruikt om voedsel te verbouwen en afvalproductie te verwerken. Alles wat er geconsumeerd wordt, kost ruimte. De voetafdruk van de gemiddelde Nederlander is 4,1 hectare. Het wereldgemiddelde is 2,8 hectare en als al de grond eerlijk verdeeld moet worden over de totale wereldbevolking is het 1,8 hectare per persoon. Het wereldgemiddelde ligt dus hoger dan de ruimte die er beschikbaar is. Dit betekent dat we de natuurlijke reserves van de aarde op maken. Figuur 3: Ontbossing 11

13 Conclusie In dit eerste hoofdstuk hebben we de invloed van voedsel op klimaatverandering onderzocht. We hebben gezien dat er in de landbouw drie verschillende broeikasgassen worden uitgestoten: koolstofdioxide, lachgas en methaangas. Daarnaast is de veeteelt erg milieubelastend. Dat komt ten eerste doordat koeien door het laten van scheten en boeren veel methaangas produceren. Ook is de veeteelt erg milieubelastend door de productie van veevoer, waarbij veel broeikasgassen vrijkomen. Dat burgers geen seizoensgroenten en fruit nuttigen heeft naast het weggooien van voedsel, het transport van voedsel en het landgebruik ook een grote invloed op klimaatverandering. In het volgende hoofdstuk gaan we bekijken of de voedselpatronen van Nederlandse burgers deze slechte invloeden bevatten of dat ze juist milieuvriendelijker zijn. 12

14 H2 Bewust of niet bewust? Hoe ziet het voedselpatroon van de gemiddelde Nederlander er nu uit en hoe milieubelastend is het? De milieubelasting van elk voedselpatroon is anders, doordat de voedselpatronen verschillen. Deze verschillen in voedselpatroon kunnen veroorzaakt worden door verschillen in leeftijd, woonplaats of inkomen. In onze enquête houden we hier dan ook rekening mee. 2.1 Uitstoot per product Uit onderzoek van Blonk Milieu Advies naar de milieueffecten van een verschuiving van consumptie van dierlijke naar plantaardige eiwitten in de Nederlandse voeding, blijkt dat de huidige consumptie een broeikasgasuitstoot veroorzaakt van 1,7 kg CO 2 - equivalenten per persoon per dag. De emissiecijfers van broeikasgassen worden omgerekend naar CO 2 -equivalenten om de invloed te kunnen optellen van verschillende broeikasgassen. Eén CO 2 -equivalent is de invloed van de uitstoot van één kg CO 2. In figuur 4 is te zien hoeveel kilogram CO 2 -equivalenten worden uitgestoten per ton van het product. De verschillende kleuren geven aan in welk proces van de bewerking de uitstoot plaatsvindt. Garnalen en schol zijn het slechtst voor het milieu en bij de kweek van makreel en haring worden de minste broeikasgassen uitgestoten. Figuur 4: CO 2 -uitstoot per fase per product o) In figuur 5 is per diersoort aangegeven hoeveel CO 2 er wordt uitgestoten bij de productie van één kilogram vlees. Er is dus te zien dat kip voor de minste uitstoot zorgt en rund voor de meeste. 13

15 Figuur 5: CO 2 -uitstoot als gevolg van de productie van 1 kg vlees 2.2 Duurzaam voedsel Uit de Monitor Duurzaam Voedsel 2012 Consumentenbestedingen aan duurzaam gelabelde producten blijkt dat de besteding aan duurzaam voedsel toeneemt. Het begrip duurzaamheid houdt echter meer in dan alleen milieuvriendelijk produceren. Het onderzoek is verricht door de Universiteit van Wageningen aan de hand van een aantal keurmerken. Het enige keurmerk dat zich met name met milieuaspecten bezig houdt is Milieukeur. De overige keurmerken houden zich vooral bezig met diervriendelijkheid en eerlijke handel. In figuur 6 is te zien dat juist dit keurmerk één van de minste opbrengsten heeft. Dit kan betekenen dat mensen eerlijke handel en diervriendelijkheid belangrijker vinden, dus er wordt bij het consumeren van voedsel nog geen rekening gehouden met het milieu. 14

16 Figuur 6: De besteding aan duurzaam voedsel, verdeeld naar keurmerken 2.3 Onderzoek Wij hebben een enquête opgesteld om zelf te onderzoeken hoe het voedselpatroon van Nederlanders eruit ziet. De resultaten van dit onderzoek gebruiken we om onze hoofdvraag en de deelvraag: Hoe ziet het voedselpatroon van de gemiddelde Nederlander er nu uit en hoe milieubelastend is het? te beantwoorden. Verder gebruiken we informatie uit boeken en van websites om de deelvragen te beantwoorden, maar deze gegevens kunnen soms gedateerd en niet exact zijn. Daarom willen wij ook zelf onderzoek doen naar het voedselpatroon van Nederlanders. Onze enquête is door 167 mensen ingevuld via internet gedurende twee maanden vanaf 6 juli Deze groep van 167 mensen is groot genoeg om algemene conclusies over Nederland te kunnen trekken. We hebben de enquête dus via internet verspreid. Wij hebben niet alleen familie, vrienden en kennissen gevraagd onze enquête in te vullen, maar we hebben de enquête ook op de KPN medewerkerswebsite laten plaatsen en YES!-deelnemers gevraagd de enquête in te vullen. Een afbeelding van de KPN medewerkerswebsite en reacties van medewerkers zijn te zien in bijlage 4. Om te beginnen hebben wij de ondervraagden naar hun leeftijd, woonplaats en inkomen gevraagd. Uit deze statistieken blijkt dat we een goed verdeeld publiek hebben. Ook kunnen we kijken naar het verband tussen leeftijd, woonplek en inkomen en het nuttigen van milieubewust voedsel en de bereidheid om dit aan te schaffen. Hierdoor weten we niet alleen hoe het gemiddelde Nederlandse voedselpatroon eruit ziet, maar ook welke factoren invloed hebben op een bepaald voedselpatroon. In bijlage 4 zijn de enquêtevragen en antwoorden nog eens te lezen. Hieronder staan per vraag ook de antwoorden weergeven. 15

17 Statistieken voor vraag 1 : Wat is uw leeftijd? Leeftijd jaar 22.56% jaar 43.90% % jaar jaar 51+ Het verband dat uit ons onderzoek blijkt tussen leeftijd en het nuttigen van milieubewust voedsel is: hoe ouder men is, hoe meer men bereid is om milieubewust voedsel te kopen. Wij denken dat dit komt, doordat men meer tijd en rust heeft wanneer men ouder is om na te denken over de voedselkeuze. De leeftijdscategorie heeft niet veel te zeggen over het voedsel dat gekocht wordt, dus deze categorie is vaak afhankelijk van de keuze van hun ouders. Wel kunnen we een conclusie trekken over hun bereidheid om milieubewust te eten. Jongeren geven vaak aan dat het klimaat hun niet interesseert, vandaar dat zij aangeven niet echt bereid te zijn om milieubewuster te eten. Ook geeft een aantal aan wel bereid te zijn om milieubewust voedsel te nuttigen, maar alleen als smaak en prijs gelijk blijven. Statistieken voor vraag 2 : Waar woont u? Stad 77.44% Platteland 22.56% Woonplaats Stad Er is ook een verschil tussen stads- en plattelandsbewoners, bleek uit ons Platteland onderzoek. Plattelandsbewoners bekommeren zich namelijk meer om het milieu. Zij gaven vaker aan seizoensgroente en fruit te eten en ondanks een hogere prijs milieubewuster te gaan eten. Ook eten zij minder vlees en zij verspillen minder voedsel. Statistieken voor vraag 3 : Wat is uw geslacht? Man 52.44% Geslacht Vrouw 47.56% Uit de resultaten van de derde vraag blijkt dat er geen groot verschil zit in geslacht op het gebied van milieubewust eten. Vaak eet de man meer, maar in zijn aankopen is hij net zo milieubewust als de vrouw. Man Vrouw 16

18 Statistieken voor vraag 4 : Hoe hoog is uw inkomen? Minder dan % Ongeveer % Meer dan % Niet van toepassing 28.05% Hoogte van het inkomen Minder dan Ongeveer Meer dan Niet van De hoogte van het inkomen bepaalt ook toepassing voor een deel hoe milieubewust men eet. Wanneer men het niet breed heeft, heeft milieubewust eten ook geen hoge prioriteit. Er wordt daarom vaak voor het goedkoopste product gekozen en dat komt niet overeen met het meest milieubewuste product. Tussen de hoeveelheid milieubewuste aankopen van voedingsmiddelen van de middeninkomens en de hoogste inkomens zit niet veel verschil. Mensen met een hoger inkomen kopen wel vaker milieubewust voedsel, omdat zij daar genoeg geld voor hebben. Statistieken voor vraag 5 : Hoe vaak per week eet u vlees? Een normaal stuk vlees is ongeveer 90 gram Ik eet nooit vlees 1.83% Ik eet één tot drie dagen vlees per week (ongeveer 90 g per dag) 19.51% Ik eet vier tot zes dagen vlees per week (ongeveer 90 g per dag) 34.76% Ik eet elke dag vlees (minder dan 75 g per dag) 7.32% Ik eet elke dag vlees (ongeveer 75 g per dag) 14.63% Ik eet elke dag vlees (meer dan 75 g per dag) 21.95% 17

19 Vleesconsumptie Nederland nooit 1-3 dagen (90 gram) 4-6 dagen (90 gram) elke dag <75 gram elke dag ±75 gram elke dag >75 gram Na de algemene vragen hebben wij een aantal vragen gesteld over het voedselpatroon. Uit de resultaten van deze vraag blijkt dat er veel vlees gegeten wordt in Nederland. We hebben bij de enquête aangegeven dat een standaard stuk vlees in verpakking ongeveer 90 gram weegt. 35 procent van ondervraagden zei dat ze vier tot zes dagen per week ongeveer 75 gram vlees eten. Wel 22 procent van de ondervraagden gaf aan elke dag meer dan 75 gram vlees te eten. In onze vraagstelling hebben wij gekozen voor een grens van 75 gram, omdat dit de hoeveelheid vlees is die men nodig heeft per dag om gezond te leven. Maar 1,8 procent gaf aan helemaal geen vlees te eten. In heel Nederland is 2 procent van de inwoners vegetarisch. Dit komt overeen met onze bevindingen en daarom zijn wij van mening dat deze 1,8 procent een andere reden heeft om geen vlees te eten dan zijn bekommering om het milieu. We denken dus dat deze 1,8 procent ook vegetarisch is. Statistieken voor vraag 6 : Hoe vaak eet/drinkt u zuivelproducten? Ik nuttig geen zuivelproducten 3.66% Ik nuttig af en toe zuivelproducten (één of twee keer per week) 12.20% Ik nuttig dagelijks wat zuivel (melk, kaas en toetje) 73.78% Ik nuttig veel zuivel per dag (meerdere glazen melk/yoghurtdrank, veel kaas en toetjes) 10.37% 18

20 Nuttigen van zuivel Geen Af en toe (een of twee keer per week) Dagelijks (melk, kaas en toetje) Veel zuivel per dag (meerdere glazen melk, veel kaas en toetjes) Uit de statistieken van vraag 6 blijkt dat maar liefst 74 procent van de ondervraagden dagelijks zuivel nuttigt. Hieronder valt melk, kaas en een toetje. Maar 3,7 procent nuttigt helemaal geen zuivelproducten. Wij hadden al verwacht dat veel mensen dagelijks zuivel nuttigen, want in Nederland is dat bijna vanzelfsprekend. Daarnaast verwachten wij dat veel mensen zich er niet van bewust zijn dat ook het nuttigen van zuivel een negatieve invloed heeft op klimaatverandering. Dat zijn dus de redenen dat er in Nederland veel zuivel wordt genuttigd. Statistieken voor vraag 7 : Houdt u na de warme maaltijd wel eens eten over? Ik houd nooit eten over 10.41% Af en toe houd ik eten over (zo n twee keer per week) 60.98% Regelmatig houd ik eten over (zo n vier keer per week) 23.78% Ik houd dagelijks eten over na een warme maaltijd 4.83% 19

21 Voedselverspilling Houd nooit eten over Houd af en toe eten over (± twee keer per week) Houd regelmatig eten over (± vier keer per week) Houd dagelijks eten over Zoals we al in hoofdstuk 1 aangaven wordt er veel voedsel in Nederland verspild en dit is erg slecht voor het milieu, omdat er veel energie verloren gaat. Onze enquête bevestigt dit. 61 procent van de ondervraagden houdt namelijk ongeveer twee dagen per week voedsel over. 24 procent houdt regelmatig, dat wil zeggen vier dagen per week, voedsel over na een warme maaltijd. Wel 5 procent houdt dagelijks voedsel over en maar 10 procent houdt nooit voedsel over. In Nederland staat men er niet bij stil wat voor gevolgen het weggooien van voedsel heeft op klimaatverandering. Statistieken voor vraag 8 : Eet u seizoensgroente en -fruit? Ja, ik let altijd op in welke tijd van het jaar ik iets koop, omdat dat beter is voor het milieu. Ja, ik let altijd op in welke tijd van het jaar ik iets koop, omdat dat dan meestal het goedkoopste is % 31.71% Af en toe let ik op seizoensgroente en -fruit % Nee, ik let er totaal niet op % 20

22 Consumptie van seizoensgroenten en - fruit Ik let altijd op de tijd van het jaar, want dat is beter voor het milieu Ik let altijd op de tijd van het jaar, want dat is meestal goedkoper Af en toe let ik op seizoensgroenten en -fruit Ik let nooit op seizoensgroenten en -fruit Bij de vraag of men let op seizoensgroente en fruit gaf 32 procent aan seizoensgroente en fruit te eten, omdat deze producten een voordelige prijs hebben. 30 procent gaf aan er af en toe op te letten en 23 procent let er totaal niet op. Het maakt een groot verschil in welke periode van het jaar voedsel gekocht wordt, omdat er anders onnodige broeikasgassen worden uitgestoten bij kasverwarming en/of transport. Bijna de helft van de ondervraagden let dus altijd op de tijd van het jaar. Een groot deel doet dit niet vanwege het milieu, maar het is in ieder geval al een stap in de richting van een milieubewust voedselpatroon. Statistieken voor vraag 9 : Bent u bereid om milieubewuster te eten, en zo ja: wanneer? Ja, ook als de prijs hoger is % Ja, maar alleen als het vervangende product dezelfde prijs heeft % Ja, maar alleen als het vervangende product dezelfde smaak heeft % Nee, ik vind het te duur en het klimaat interesseert mij niet % 21

23 Bereidheid milieubewust eten Nederland Ja, ook bij hogere prijs Ja, alleen bij dezelfde prijs Ja, alleen bij dezelfde smaak Nee, het is te duur Het is opvallend dat men bereid is om milieubewuster te eten, ook als de prijs hoger is. Het is echter de vraag of men het ook daadwerkelijk gaat doen. Prijs en smaak spelen een grote rol. Ongeveer 30 procent van de ondervraagden zegt bereid te zijn om milieubewuster te eten als de prijs hetzelfde blijft of de als de smaak hetzelfde blijft. Toch interesseert 12,3 procent zich niet in het milieu. Zij vinden deze verandering te duur. Het gemiddelde voedselpatroon van Nederlanders Uit ons onderzoek kunnen wij concluderen dat op dit moment het voedselpatroon van de gemiddelde Nederlandse burger niet milieubewust is. Er wordt veel vlees en zuivel genuttigd en redelijk vaak voedsel weggegooid. Toch wordt er ook redelijk vaak op seizoensgroenten en fruit gelet. Daarnaast geeft een grote meerderheid aan bereid zijn milieubewuster te gaan eten. Voor twee derde deel van die groep is dat wel mits de prijs of smaak van het vervangende product hetzelfde is. Het blijft echter de vraag of deze groep ook echt milieubewuster zal gaan eten. In bijlage 4 staan de gehele enquête met resultaten nog een keer helemaal uitgewerkt. 2.4 Europa In 2011 aten de inwoners van Europa twee keer zoveel vlees, vis en zuivel als het wereldgemiddelde en dit zou alleen nog maar blijven stijgen. 1 Europeanen eten gemiddeld 92 kg vlees per jaar (dit is het karkasgewicht 2 ). In 2002 waren België, Spanje, Denemarken en Frankrijk de landen met de hoogste vleesconsumptie van Europa. In 2007 at men in België iets meer dan 100 kilogram vlees per persoon per jaar. In Nederland was dit in kilogram per persoon per jaar. 1 Naar het artikel EU-beleid moet vleesconsumptie terugdringen, , EuropaNu. Zie bijlagen 2 Karkasgewicht bevat het gewicht direct na de slacht. Een soort bruto aan vlees, waar de botten nog aan zitten en er nog stukken vlees moeten worden weggesneden voor het verkocht gaat worden. 22

24 In Duitsland is voor het eerst in vijftien jaar de vleesproductie gedaald. Van 1997 tot en met 2011 steeg de Duitse vleesproductie met bijna 67 procent tot meer dan 8 miljoen ton. Vanaf 2013 neemt de vleesconsumptie in Duitsland af door de vergrijzing, een stijgend aantal vegetariërs en een stijgend aantal mensen die minder en bewuster vlees eet. Om de broeikasgasuitstoot te beperken is het nodig om de vleesconsumptie te verminderen. Dit is niet alleen goed voor het milieu, maar ook voor de gezondheid van de burger. In Nederland eet men 43 kg vlees per persoon per jaar. De aanbevolen dagelijkse hoeveelheid is 75 gram per persoon per dag. Nederlanders eten gemiddeld echter 105 gram vlees per persoon per dag. Toch lijkt de vleesproductie wereldwijd nog meer te stijgen. Nog nooit werd er zoveel vlees geproduceerd als in Vroeger werd vlees gezien als een luxeproduct, maar nu eet iedereen vlees. In figuur 7 is te zien dat de vleesproductie in ontwikkelde landen sterk toe is genomen en in de toekomst nog sterker zal toenemen. Ook in landen die zich nu aan het ontwikkelen zijn, zal de vleesconsumptie toenemen, door een toenemende welvaart. Figuur 7: Vleesproductie in ontwikkelde landen en ontwikkelingslanden, verleden en toekomst Conclusie In dit hoofdstuk hebben we gezien dat het voedselpatroon van Nederlandse burgers gemiddeld niet erg milieubewust is. Het verschilt per product hoeveel broeikasgassen bij de productie ervan worden uitgestoten, maar over het algemeen zijn vlees- en zuivelproducten erg milieubelastend. Uit ons onderzoek is ook gebleken dat men gemiddeld veel vlees eet, dagelijks zuivelproducten nuttigt, zo n twee keer in de week voedsel overhoud en soms op seizoensgroenten en fruit let, maar niet omdat het beter is voor het milieu. Toch is gebleken dat men wel bereid is om milieubewuster te eten, meestal mits het vervangende product dezelfde smaak of prijs heeft. In Europa 23

25 wordt vooral veel vlees gegeten en de consumptie van vlees zal blijven stijgen. Alleen in Duitsland is de vleesconsumptie gedaald door bijvoorbeeld vergrijzing. In het volgende hoofdstuk wordt omschreven hoe een milieubewust voedselpatroon eruit zou moeten zien. Hoofdstuk 2 heeft aangetoond dat een milieubewust voedselpatroon nu weinig wordt toegepast en in hoofdstuk 3 zal daarom uitgelegd worden wat de reden daarvan is. 24

26 H3 Sprinkhaan als nieuwe biefstuk Hoe zou een milieuvriendelijker voedselpatroon eruit zien en waarom wordt hier tot op heden nog weinig gebruik van gemaakt? Bij een milieuvriendelijker voedselpatroon worden er minder broeikasgassen uitgestoten. De consument moet hiervoor ten eerste minder dierlijke eiwitten gaan eten en in plaats hiervan meer plantaardig voedsel nuttigen. Ten tweede moet de voedselverspilling worden tegengegaan. Ook moet er meer voedsel van het seizoen en uit het eigen land komen. Wanneer deze maatregelen worden getroffen zal het voedselpatroon milieuvriendelijker worden en op deze manier worden er minder broeikasgassen uitgestoten. 3.1 Vleesvervangers De vleesconsumptie is het meest milieuvervuilende onderdeel van het voedselpatroon. Een Nederlander eet gemiddeld 80 kg vlees per jaar. Wanneer de consument besluit om één dag in de week geen vlees te eten zal dit een vermindering van 100 kg CO 2 -equivalenten opleveren. De consument moet dus minder vlees gaan eten, maar er moet wel een goed alternatief voor vlees zijn. Vlees bevat namelijk eiwitten, mineralen en vitamines die het lichaam hard nodig heeft om gezond te blijven. De dagelijkse aanbevolen hoeveelheid eiwitten is 55 tot 65 gram eiwitten per dag. Verder hebben we ongeveer 75 gram vlees(vervanger) nodig bij de avondmaaltijd. De gemiddelde Nederlander krijgt echter anderhalf keer zoveel eiwitten binnen. Vlees en vis bevatten ook mineralen, zoals zink, ijzer en magnesium en vitamines B en D. Deze stoffen zitten ook in plantaardige producten met uitzondering van vitamine B12. Deze vitamines kan men binnenkrijgen via eieren en zuivel. Wanneer men geen vlees eet, maar wel een gezond vegetarisch eetpatroon heeft, krijgt men dus ook alle voedingsstoffen binnen die een gezond lichaam nodig heeft. Er zijn twee soorten vleesvervangers in Nederland te koop, met een gelijksoortige hoeveelheid vitamines en eiwitten. Dit zijn de traditionele vleesvervanger (tofu, tempé en seitan) en de nieuwere producten, die aandoen als vlees en gemaakt zijn van soja, tarwe, groente of kaas. Om te kijken naar de volwaardigheid van een vleesvervanger moet men rekening houden met twee aspecten. Bevat de vleesvervanger gelijkwaardige voedingsstoffen, en worden er bij het kweken, transport en productie minder broeikasgassen uitgestoten. De meeste vleesvervangers bevatten soja. Ongeveer 50% van de soja is afkomstig uit Brazilië. De rest van de soja komt uit Argentinië, de Verenigde Staten, Canada, Paraguay en Italië. In deze landen worden er veel bossen en savannes omgezet in soja-akkers. Tegen 2020 zal er hier 22 miljoen hectare bos en savanne verdwenen zijn door de uitbreiding van de sojateelt. Dit is dus een groot nadeel van het nuttigen van vleesvervangers. Hierdoor wordt er namelijk minder CO 2 opgenomen door bomen en planten. Traditionele vleesvervangers Tofu (tahoe) wordt gemaakt van sojabonen en bevat veel eiwitten, koolhydraten, vetten, mineralen en vitamines. Tofu heeft weinig smaak of geur en wordt daarom 25

27 vaak gekruid of gemarineerd. Het ziet er uit als een stukje kaas en wordt gemaakt door sojamelk te laten stollen met een stremsel. De eiwitten klonteren zo samen tot een vast geheel. Tempé wordt gemaakt door gekookte sojabonen te laten fermenteren met een Rhizopus-schimmel. Door het broeien van de sojabonen met de schimmel in een afgesloten zak binden de sojabonen en ontstaat er een vaste koek. Door de fermentatie 3 met de schimmel heeft de tempé een lichtzure smaak. Het kan zowel rauw als gekookt gegeten worden en wordt vaak gekruid met sambal. Tempé bevat ongeveer evenveel eiwitten als tofu en het bevat ook dezelfde voedingsstoffen, maar in het bijzonder vitamine B. Seitan wordt gemaakt van water en deeg van tarwemeel. Door het kneden van het deeg worden gluten gevormd. De deegbal wordt gespoeld met water zodat het zetmeel wordt weggespoeld. Er blijven alleen gluten over, die worden gekookt met sojasaus, zeewier en gember. Het is dus een ingewikkeld proces om seitan te maken en het duurt daarom ook een paar uur. Seitan bevat evenveel of meer eiwitten dan vlees, maar bevat geen vitamine B en is dus geen volwaardige vleesvervanger. Soja is een efficiëntere bron van eiwitten. Ter vergelijking: kipfilet van de Albert Heijn bevat 26 kg CO 2 -eq per kilogram eiwit en tofu roerbakreepjes van Albert Heijn bevatten 22 kg CO 2 -eq per kilogram eiwit. Toch zijn vleesvervangers niet altijd een efficiëntere bron van eiwitten dan vlees. Een biologische groenteburger van Albert Heijn bevat bijvoorbeeld 29 kg CO 2 -eq per kilogram eiwit. Ook peulvruchten zijn een goede bron van ijzer en eiwitten. In tegenstelling tot vlees bevatten ze ook nog vezels. Peulvruchten zijn goedkoper dan vlees en voorbeelden van peulvruchten zijn: doperwten, pinda s, sperziebonen, linzen en snijbonen. Maar, er kleven ook nadelen aan peulvruchten als vleesvervanger. Plantaardige eiwitten zijn namelijk niet hetzelfde als dierlijke eiwitten. Eiwitten bestaan uit aminozuren en in vlees zitten alle aminozuren die het lichaam nodig heeft. Plantaardige eiwitten bevatten niet al deze aminozuren. Noten, zaden en pitten kunnen ook als vleesvervanger worden gebruikt. Ze bevatten vitamines en mineralen. Ook bevatten ze veel gezonde, onverzadigde vetten. Wanneer noten als vleesvervanger worden gebruikt wordt geadviseerd om 40 gram noten ter vervanging van een portie vlees van 100 gram te gebruiken. Er wordt gemiddeld 1,4 kgco 2 -eq/kg uitgestoten bij de productie van pinda s (peulvrucht) en 2,1 kgco 2 -eq/kg bij de productie van walnoten. Ter vergelijking: bij de productie van kip is dat 2,6 kgco 2 -eq/kg. Paddenstoelen, zoals de champignon, bevatten minder eiwit, vet en ijzer dan bonen, noten, vlees of vis. Wel bevatten ze mineralen en vitamines, maar het is dus geen volwaardige vleesvervanger. Blonk Milieuadvies heeft de milieueffecten van populaire vissoorten vergeleken. De emissie van broeikasgassen, energiegebruik en het ruimtebeslag worden hierbij betrokken. Bij makreel (1 kgco 2 -eq/kg) en haring (0,9 kgco 2 -eq/kg) zijn de 3 Fermentatie is het omzetten van stoffen met behulp van schimmels, bacteriën en eencellige diertjes. 26

28 milieueffecten het minste. Bij de productie van garnalen worden de meeste broeikasgassen uitgestoten, namelijk 9,7 kgco 2 -eq/kg. De meeste broeikasgasuitstoot bij het vangen van wilde vis wordt veroorzaakt door het brandstofverbruik van vissersboten. Deze uitstoot is afhankelijk van de vangstmethode. Bij de vangst van bodemvissen zijn sleepnetten nodig die over de bodem van de zee slepen. Dit kost veel brandstof. Wanneer het gaat om vissen uit Europa worden er minder broeikasgassen uitgestoten dan bij de productie van kipfilet. Bij de kweekvis wordt het grootste deel van de uitstoot van broeikasgassen veroorzaakt door de productie van het visvoer. Dit veroorzaakt ongeveer evenveel uitstoot van broeikasgassen als de productie van kipfilet. Eieren bevatten veel eiwitten, vetten, mineralen en vitamines. Wel wordt geadviseerd om niet meer dan 3 eieren per week te eten door de aanwezigheid van cholesterol in de eidooier. Bij het kiezen van een ei kan de consument letten op de eicode. Dit geeft aan hoe diervriendelijk een ei is. Als het eerste getal heel laag is, heeft de kip een goed leven gehad. Eicode 0 is van biologische kippen. En eicode 3 was van legbatterijkippen, maar dit systeem is in 2012 verboden. Wanneer het gaat om de milieubelasting moet er gekeken worden naar de uitstoot van ammoniak. Kippen leveren minder mest dan een varken of koe, omdat ze kleiner zijn. Maar aangezien er veel meer kippen dan varkens en koeien zijn in Nederland, draagt ook de kippenhouderij bij aan de uitstoot van ammoniak. Voor het milieu maakt het niet uit of er 9 kippen op 1 m 2 worden gehouden of dat kippen 10 m 2 per kip de ruimte hebben. Biologische eieren in Nederland hebben een hogere uitstoot van broeikasgassen dan gangbare 4 eieren. Kaas is geen goede vleesvervanger als er rekening met het milieu gehouden wordt. Voor kaas is namelijk evenveel energie benodigd als voor vlees. Er is voor 1 kilo kaas wel 10 liter melk nodig. Hoe ouder de kaas, hoe meer melk en hoe meer indirecte energie er nodig is. Dit komt doordat oude kaas langer heeft moeten rijpen en daardoor veel vocht verloren heeft. Insecten een alternatief? De uitstoot van broeikasgassen is 100 keer lager bij insecten dan bij koeien of varkens, doordat er minder fermentatie plaatsvindt tijdens de spijsvertering. Daarnaast is er twaalf keer minder voer nodig voor een kilo insectenvlees dan voor een kilo rundvlees. Er is ook nog eens veel minder grond nodig om insecten te kweken. Het kweken van insecten heeft dus veel milieuvoordelen, maar het publiek lijkt nog niet klaar voor insecten. In figuur 8 is een afbeelding te zien van insecten als maaltijd. Krekels, wormen, sprinkhanen, er 4 Gangbaar betekent gewoon, dagelijks of gebruikelijk. Hier dus niet-biologisch. Figuur 8: Insecten als vleesvervanger 27