Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling van jonge kinderen

Transcriptie

1 Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling van jonge kinderen Prof. Karine Verschueren Schoolpsychologie en Ontwikkelingspsychologie van Kind en Adolescent KU Leuven

2 Overzicht 1. De ontwikkeling van kinderen 2. Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling Opbouwen veilige gehechtheid Ontdekken eigen ik (individuatie en autonomie) Competent omgaan met leeftijdgenoten 3. Rol van temperament 4. Enkele veel voorkomende problemen in de baby, peuter- en kleuterleeftijd

3 Ontwikkeling van kinderen Ontwikkelingspsychologie: studie van de ontwikkeling van kinderen en individuele verschillen in die ontwikkeling Veel kennis opgedaan Niettemin: vele open vragen en moeilijk om individuele voorspellingen te maken

4 Ontwikkeling van kinderen Redenen: Elk kind heeft eigen biologische en erfelijke bagage. Elk kind heeft eigen groeitempo. Elk kind is onderhevig aan andere omgevingsinvloeden. Ontwikkeling vindt niet plaats in vacuüm.

5 Onmiddellijke omgeving gezin (ouders, siblings, ) peers school (leerkracht, ) Biologische make-up individuele genetische kenmerken andere biologische kenmerken evolutionaire bagage Sociale en economische context Culturele context

6 Gevolg van unieke samenspel van invloeden DE ontwikkeling bestaat niet Elk kind ontwikkelt zich op zijn eigen manier Ontwikkeling van kind totaal onvoorspelbaar? Neen 1) Normatieve ontwikkelingsstappen 2) Druk tot stabiliteit in ontwikkelingspaden

7 Normatieve ontwikkelingsstappen Voorspelbare stappen Duidelijkst in begin van levensloop Voorbeelden: Alle baby s s : voorkeur voor menselijke stem Einde 1ste jaar: gehechtheid aan voornaamste verzorger Ingebakken in ons (soorteigen) genenpakket

8 Normatieve ontwikkelingsstappen Ook in latere ontwikkeling: ontwikkelingsfasen met telkens andere centrale taken (zie verder) Doch: enkel zeer brede leeftijdsgrenzen + veel (normale) variatie tussen kinderen

9 Stabiliteit in ontwikkelingspaden

10 Stabiliteit in ontwikkelingspaden Voorspelbaarheid van individuele verschillen in ontwikkelingspaden vaak groot Bv. vroege gehechtheidskwaliteit en latere kwaliteit van relaties Bv. aanvaarding door klasgenoten doorheen lagere school Bv. schoolse prestaties doorheen lagere school Bv. zelfwaardering

11 Redenen voor stabiliteit in ontwikkelingspaden Omgeving blijft vaak gelijkaardig + bouwt verwachtingen op over kind Kind geeft mee vorm aan omgeving => consistentie Door gedrag Door waarneming Genetische factoren Schoolse ontwikkeling: opbouw curriculum Belang van vroegtijdige interventies!

12 Conclusie Ontwikkeling = Uniek proces Toch (in zekere mate) voorspelbaar Niet in termen van zekerheden Maar wel in termen van kansen Enkel algemene a lijn schetsen (hoe verloopt normale ontwikkeling gemiddeld genomen), wetende dat afwijkingen (binnen bepaalde grenzen) heel gewoon zijn

13 Normale versus afwijkende ontwikkeling Onderscheid moeilijk (tijdig) te maken Psychosociaal vlak: subjectief gekleurd of er sprake is van probleem Twee belangrijke criteria: 1. Aanpassing aan omgeving 2. Welbevinden of psychische gezondheid

14 Normale versus afwijkende ontwikkeling Aanpassing aan omgeving Ontwikkeling is problematisch als kind voortdurend botst met omgeving, uit de pas loopt, in disharmonie leeft bv. geen rekening houden met anderen, met geldende waarden en normen Welbevinden of psychische gezondheid Ontwikkeling is problematisch als kind zich niet goed voelt in vel, gebukt gaat onder problemen, zichzelf niet kan ontplooien bv. onzekerheid, onvermogen om met emoties om te gaan Beide criteria zijn even belangrijk!

15 Overzicht 1. De ontwikkeling van kinderen 2. Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling Opbouwen veilige gehechtheid Ontdekken eigen ik (individuatie en autonomie) Competent omgaan met leeftijdgenoten 3. Rol van temperament 4. Enkele veel voorkomende problemen in de baby-, peuter- en kleuterleeftijd Huilen Niet willen eten Driftbuien

16 Sociaal-emotionele ontwikkeling: belangrijke ontwikkelingsstappen Ontwikkeling van kinderen verloopt doorheen fasen Elke fase: ontwikkelingstappen centraal Goed nemen van die stappen => meer kans op succes bij volgende stappen

17 Sociaal-emotionele ontwikkeling: belangrijke ontwikkelingsstappen Twee belangrijke principes: Kinderen moeten door omgeving gestimuleerd worden om die ontwikkelingsstappen te zetten. Kinderen moeten er aan toe zijn om bepaalde ontwikkelingsstappen te zetten. Niet forceren.

18 Sociaal-emotionele ontwikkeling: belangrijke ontwikkelingsstappen 0-1 jaar Opbouwen van een veilige gehechtheid 1-2 à 3 jaar Ontdekken van eigen ik (individuatie en autonomie) 3-5 jaar Competent leren omgaan met leeftijdgenoten

19 Belangrijke stappen in de sociaalemotionele ontwikkeling Wat houdt die ontwikkelingsstap in? Belang? Wat als het kind er niet in slaagt om die ontwikkelingsstap succesvol te zetten? Rol van opvoeders? Hoe kind begeleiden bij die ontwikkelingsstap?

20 Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling 0-1 jaar Opbouwen van een veilige gehechtheid 1-2 à 3 jaar Ontdekken van eigen ik (individuatie en autonomie) 3-5 jaar Competent leren omgaan met leeftijdgenoten

21 Wat is gehechtheid? Gehechtheidsrelatie Relatief duurzame affectieve band tussen een kind en een specifieke andere persoon met wie het regelmatig omgaat Hoe zie je of een kind gehecht is? Criteria? 1. Stellen van gehechtheidsgedrag 2. Weerzien van GF vreugde 3. Ongewilde of onverklaarbare scheiding angst en ontstemming 4. Permanent verlies rouw

22

23

24 Oorsprong van gehechtheid? Hoe komt het dat een kind zich hecht aan zijn verzorgers? Niet: Voedsel geven Belonen voor contact zoeken Wel: Neiging om zich te hechten aan verzorgers is ingebakken in genenpakket omwille van overlevingswaarde Hoeveelheid contact: hoe meer contact en hoe exclusiever, des te groter de kans op hechting Indien keuze voorkeur voor diegene die best inspeelt op noden

25

26 Wanneer ontstaat eerste gehechtheid? Heel vroeg: 2de helft eerste levensjaar (7 à 8 maanden) Voordien: reeds voorkeur voor vaste verzorger maar kan nog gemakkelijk worden vervangen Wie is eerste gehechtheidsfiguur? Primaire verzorger. Meestal: biologische moeder Geen noodzakelijkheid Waarom? Omdat die doorgaans meest met baby omgaat Nadien: verbreding van gehechtheidsnetwerk

27 Opbouwen van veilige gehechtheid Nagenoeg elke kind hecht zich aan één n of een beperkt aantal opvoeders Doch: die gehechtheidsrelaties zijn niet allemaal even goed Veilige gehechtheid: vertrouwen in beschikbaarheid van opvoeder balans tussen nabijheid zoeken en exploreren in evenwicht

28 Opbouwen van veilige gehechtheid Onveilige gehechtheid: onvoldoende vertrouwen in beschikbaarheid van opvoeder twee uitingsvormen: overdreven vroege zelfstandigheid :: geen troost zoeken bij opvoeder (= vermijdende gehechtheid) overdreven vastklampen aan opvoeder, weinig exploreren (= ambivalente of afwerende gehechtheid) (geen georganiseerd gedragspatroon = gedesorganiseerde gehechtheid)

29

30 Belang van veilige gehechtheid? Gehechtheidskwaliteit Verwachtingen over eigen waardevolheid en effectiviteit ( zelfvertrouwen ) Verwachtingen over beschikbaarheid van anderen ( vertrouwen ) ==> Beïnvloedt latere aanpak van sociale situaties en taken, ook op school

31 Oorzaken van onveilige gehechtheid Tekort aan sensitiviteit: verschillende vormen nood aan troost en bescherming negeren of afwijzen => kind heeft geen veilige thuishaven nood aan exploratie ontkennen of tegenwerken => kind heeft geen veilige basis van waaruit het de wereld kan verkennen inconsistent sensitief => onzekerheid en onvoorspelbaarheid

32 Oorzaken van onveilige gehechtheid Andere oorzaken van verstoorde gehechtheidsontwikkeling: fysieke ontoegankelijkheid van opvoeder instabiele opvoedingsarrangementen angstaanjagende en schuldinducerende controletechnieken omkering van de gehechtheidsrelatie

33 Hoe kind begeleiden bij die stap? Sensitiviteit signalen (verdriet, ongemak, angst) opmerken, juist interpreteren, en er adequaat op reageren Voorspelbare, niet-bedreigende omgeving zekerheid en duidelijkheid; ouders geen grote onbekenden met onvoorspelbaar gedrag tussen ouders geen beangstigende scènes Voldoende ruimte laten tot exploreren kind kunnen loslaten, alleen kunnen laten, niet overstimuleren

34 Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling 0-1 jaar Opbouwen van een veilige gehechtheid 1-2 à 3 jaar Ontdekken van eigen ik (individuatie en autonomie) 3-5 jaar Competent leren omgaan met leeftijdgenoten

35 Ontdekken van eigen ik (individuatie en autonomie) Peuter begint te beseffen dat hij los staat van zijn moeder, een eigen ik heeft. Wil meer zelfstandig functioneren => plezier en machtsgevoel Eén n van duidelijkste uitingen: verzet of koppigheid ( koppigheidsfase ) => oefent onafhankelijkheid, experimenteert met gevoelens van macht, geniet van invloed op omgeving

36 Ontdekken van eigen ik (individuatie en autonomie) Voor ouders: schok Meegaande baby => tegendraadse peuter Versterkt door naar school gaan

37 Belang? Als zelfstandigheid en onafhankelijkheid niet tot ontplooiing (mogen) komen SCHAAMTE EN TWIJFEL kinderen die onzeker zijn, zich schamen om wat ze willen of doen, twijfelen aan hun capaciteit om de wereld te veroveren, zich terugtrekken

38 Hoe kind begeleiden bij die stap? Toelaten en aanmoedigen van onafhankelijkheid Zoveel mogelijk inspelen op behoefte om zélf z te kiezen en zélf z te doen <--> machtsuitoefening Steunen bij pogingen om moeilijke taak te volbrengen autonomie =/= alles alleen laten doen. Wel: initiatieven van kind om zelf activiteiten te ondernemen volgen en aanmoedigen

39 Hoe kind begeleiden bij die stap? Regels en grenzen stellen Gedrag sturen door duidelijk en consequent grenzen aan te geven. Belangrijk: (kort) uitleggen wat er fout was en waarom <--> > Te lage eisen, te weinig grenzen => eisend, lastig kind <--> > Niet consequent en duidelijk zijn

40 Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling 0-1 jaar Opbouwen van een veilige gehechtheid 1-2 à 3 jaar Ontdekken van eigen ik (individuatie en autonomie) 3-5 jaar Competent leren omgaan met leeftijdgenoten

41 Competent leren omgaan met leeftijdgenoen

42 Competent leren omgaan met leeftijdgenoten Kleuter moet vaardigheden opbouwen om positieve sociale relaties met leeftijdgenoten aan te knopen en te behouden Sociale vaardigheden: begrijpen van gedachten, intenties, emoties van anderen inzien van gevolgen van eigen sociaal handelen duidelijk communiceren en reageren op communicaties van anderen emoties gepast uiten, negatieve emoties kunnen inhiberen gesprekken kunnen aanknopen, kunnen vragen om mee te spelen, enz.

43 Belang? Als kind niet in staat is positieve sociale relaties te hebben met leeftijdgenoten ISOLEMENT EN ALLEEN STAAN Dreiging van vicieuze cirkel want heeft nog minder kans op oefenen van sociale vaardigheden

44 Hoe kind begeleiden bij die stap? Directe invloed Omgang met andere kinderen stimuleren Hoe? Voldoende mogelijkheden bieden voor contact met peers <--> > omgang met andere kinderen tegenhouden

45 Hoe kind begeleiden bij die stap? Indirecte invloed Eigen omgang met kind democratische of autoritatieve opvoedingsstijl bevordert sociale competentie autoritaire of permissieve opvoedingsstijl verhoogt risico voor problemen in sociale relaties Eigen omgang met anderen modelling

46 Overzicht 1. De ontwikkeling van kinderen 2. Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling Opbouwen veilige gehechtheid Ontdekken eigen ik (individuatie en autonomie) Competent omgaan met leeftijdgenoten 3. Rol van temperament 4. Enkele veel voorkomende problemen in de baby-, peuter- en kleuterleeftijd

47 Rol van temperament Kinderen kunnen sterk van elkaar verschillen, zelfs van bij de geboorte effect op opvoeders en aldus op hun eigen ontwikkeling «Temperamentskenmerken»

48 Rol van temperament Temperamentskenmerken (verschillende kaders): 1. Mate van beweeglijkheid 2. Regelmaat van het biologisch ritme 3. Mate waarin het kind zich aangetrokken voelt tot iets onbekends 4. Snelheid waarmee een kind went aan iets nieuws 5. Emotionele felheid waarmee een kind reageert 6. Humeur 7. Doorzettingsvermogen 8. Afleidbaarheid 9. Prikkelgevoeligheid

49 Rol van temperament «Moeilijk temperament zware belasting voor ouders Tact, begrip, geduld, tijd om aanpak te vinden die past bij kind Onbegrip vanuit omgeving Probleem minimaliseren Schuld bij ouders leggen Gevoel van onzekerheid en incompetentie negatieve spiraal

50 Rol van temperament Hoe helpen? Klachten ernstig nemen zonder schuldigen te zoeken Informatie geven («Je hebt er als ouder geen schuld aan, maar je kan je kind wel helpen om toch goed te ontwikkelen») Ontwikkeling mee volgen als deskundige

51 Overzicht 1. De ontwikkeling van kinderen 2. Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling Opbouwen veilige gehechtheid Ontdekken eigen ik (individuatie en autonomie) Competent omgaan met leeftijdgenoten 3. Rol van temperament 4. Enkele veel voorkomende problemen in de baby-, peuter- en kleuterleeftijd

52 Huilen Mijn kind huilt zo veel!

53 Huilen Mijn kind huilt zo veel! Huilen: gedrag dat hoort bij de babytijd. Alle baby s s huilen. Enige communicatiemiddel ontwikkelingsgebonden «probleem» MAAR: soms huilen baby s s extreem veel: «Huilbaby» Oorzaken: Temperament aanleg Pijn door spijsverteringsstoornissen Gezinsklimaat: gespannen omgang tussen ouder en kind. Vaak: vicieuze spiraal

54 Wat te doen? Huilen Mijn kind huilt zo veel! 1. Zorgen voor regelmaat 2. (Steeds weer) proberen het kind te kalmeren; uitproberen wat best past 3. Veel geduld opbrengen, wetende dat het een voorbijgaande fase is 4. Steun vanuit omgeving: zich au sérieux s genomen voelen

55 Eten Mijn kind wil niet eten!

56 Eten Mijn kind wil niet eten! Problemen met eten komen heel vaak voor bij jonge kinderen (tussen 0 en 4 jaar) 1 op 3 ouders geven problemen aan Op «hitparade» van de opvoedingsvragen staan vragen m.b.t. eten op de eerste plaats In grote mate een ontwikkelingsgebonden probleem Oorzaken 1. Lichamelijke oorzaken 2. Emotionele oorzaken: gespannen sfeer, gebrek aan regelmaat 3. Ontwikkelingsfase van kind

57 Eten Mijn kind wil niet eten! Meeste eetproblemen komen voor tussen 1,5 en 2,5 jaar «Koppigheidsfase»:: ontdekken van eigen «ik» (mogelijkheden en grenzen) Dé situatie om grenzen te testen: het eten

58 Eten Mijn kind wil niet eten! Belangrijkste advies aan ouders: Maak van het eten GEEN machtsstrijd. Dwing de peuter NIET om te eten 1. Machtsstrijd om eten kan NOOIT gewonnen worden door ouders 2. Werkt averechts. Enkele tips om machtsstrijd te doorbreken (van der Ploeg, 1998): Schep kleine porties op Houd rekening met hun smaak Probeer ze van alles iets te laten eten Niet alles opgegeten => tafel afruimen zonder ophef of straf Geen extra tussendoortjes! Genoeg drinken Vat het afwijzen van eten niet op als afwijzing van jezelf!

59 Driftbuien Mijn kind kan zo boos worden (om niets)!

60 Driftbuien Mijn kind kan zo boos worden (om niets)! Driftbuien: oorzaak vaak iets kleins, maar reactie heel hevig en buiten alle proportie Oorzaak? In de peuter- en kleuterleeftijd meestal ontwikkelingsgebonden 1. drang naar autonomie en zelfbepaling 2. niet onder woorden kunnen brengen van gevoelens 3. gebrekkige impulscontrole: overvallen worden door gedrag en behoeften

61 Driftbuien Mijn kind kan zo boos worden (om niets)! Alternatieve hypothesen: driftig gedrag kan ook signaal zijn van dieperliggende problemen moeilijk temperament : in aanleg snel geprikkeld en emotioneel fel reageren babytijd : gevoelsmatig tekort gekomen

62 Driftbuien Mijn kind kan zo boos worden (om niets)! Ouders reageren tét toegeeflijk op driftige gedrag durven niet optreden uit angst voor verzet of uit angst om liefde van hun kind te verliezen geven kind zijn zin uit gemakzucht, om van het lastige gedrag af te zijn helpt op korte termijn, maar op lange termijn gaat kind nog extremere eisen stellen Ouders reageren zelf driftig op driftige gedrag: overreageren => gevaar voor bestendiging door verkeerde rolmodel

63 Hoe omgaan om driftig gedrag? Kind helpen met verwoorden van gevoelens Voelt zich meer begrepen, minder gefrustreerd Negeren, maar met aandacht Niet: doen alsof hij lucht is Wel: laten zien dat je niet ingaat op driftige gedrag, maar hem wel begrijpt en niet in de steek laat

64 Hoe omgaan om driftig gedrag? Vasthouden of holding Kind stevig in armen nemen Oudere kinderen: afzonderen, met uitleg Als het over is, kom je maar terug Nadien: erover praten en laten merken dat je nog houdt van het kind, ondanks zijn driftige gedrag

65 Opmerkingen Algemeen recept bestaat niet Beste benadering hangt af van wat best past bij ouder, oorzaak van driftbui, situatie, gevoelens van ouder, wat best past bij kind Onderlinge afstemming tussen ouders!

66 Geen toverformules Veel hangt af van volgehouden inzet van de opvoeders!