Vier pedagogische basisdoelen. Hoofdstuk 7

Transcriptie

1 100

2 Vier pedagogische basisdoelen Pedagogisch medewerker Lydia ziet dat Emma (6) zich onzeker gedraagt. Ze vindt haar draai niet in de groep. Lydia wil Emma meer emotionele veiligheid bieden. Om dat goed te kunnen doen moet ze iets weten over de ontwikkeling van een kind van zes jaar en over de manier waarop een groep functioneert. Zie deel I Pedagogische kennis. Bij die algemene kennis hoort ook kennis over Emma: Wat heeft haar belangstelling? Wat vindt ze van de buitenschoolse opvang? En hoe denken haar ouders over de buitenschoolse opvang? Op basis van die kennis kiest Lydia een aanpak om Emma te koppelen aan andere kinderen met dezelfde interesses. Zie deel III Pedagogische middelen. De aanpak heeft resultaat als het doel gehaald wordt: Emma heeft het naar haar zin, speelt en ontdekt. 101 De vier pedagogische basisdoelen staan sinds 2005 in de beleidsregels kwaliteit kinderopvang. In de beleidsregels staat de uitwerking van wat in de Wet kinderopvang bedoeld wordt met verantwoorde kinderopvang. Daarom staan deze doelen in het pedagogisch beleidsplan van ieder kindercentrum in Nederland. De doelen zijn het centrale uitgangspunt voor het dagelijkse werk op de groep. Deze formulering is algemeen en geldt voor zowel kinderdagverblijven, peuterspeelzalen als buitenschoolse opvang. Toegespitst op de buitenschoolse opvang, kun je tot de volgende formulering komen voor de vier pedagogische basisdoelen. Iedere pedagogisch medewerker wil op een buitenschoolse opvang bereiken: dat kinderen zich lichamelijk en emotioneel veilig voelen op de buitenschoolse opvang, omdat veiligheid een basisvoorwaarde is voor ontdekken en ontwikkelen; dat kinderen zich persoonlijk ontwikkelen op de buitenschoolse opvang, omdat de situatie nieuwe kansen biedt voor persoonlijke talenten; dat kinderen zich sociaal ontwikkelen op de buitenschoolse opvang, omdat de situatie nieuwe kansen biedt voor sociale omgang; KENNIS De vier pedagogische basisdoelen Het bieden van fysieke en emotionele veiligheid. Het bevorderen van persoonlijke competentie van kinderen. Het bevorderen van de sociale competentie van kinderen. Socialisatie door overdracht van waarden en normen. Bron: Riksen-Walraven (2000).

3 102 dat kinderen op de buitenschoolse opvang waarden en normen meekrijgen die hen helpen op te groeien tot zelfstandige, actieve, aardige, sociaal voelende en democratisch denkende burgers. Fysieke en emotionele veiligheid Het eerste basisdoel dat we willen bereiken, is dat kinderen zich fysiek en emotioneel veilig voelen op de buitenschoolse opvang. Voor een optimale ontwikkeling van kinderen is dat veilige gevoel een van de belangrijkste voorwaarden. Een kind dat zich niet veilig voelt, trekt zich terug, durft niet te gaan ontdekken, gaat geen nieuwe contacten aan en kan dus niet profiteren van alle nieuwe kansen en uitdagingen die de buitenschoolse opvang biedt. Fysieke veiligheid De buitenschoolse opvang is verantwoordelijk voor de lichamelijke (fysieke) veiligheid van kinderen. Het houdt in dat binnen- en buitenruimtes en speelmaterialen veilig en schoon zijn. Het betekent ook dat er voldoende en gezonde voeding en voldoende beweging wordt geboden. Er zijn regels en afspraken, gericht op hygiëne en op het voorkomen van onverantwoorde risico s. Pedagogisch medewerkers zien toe op de veiligheid: op straat tussen school en buitenschoolse opvang, tijdens spelsituaties en in contact met elkaar. Pedagogisch medewerkers weten wat zij moeten doen als een kind ziek wordt of zich bezeert. Emotionele veiligheid Het is belangrijk dat ieder kind zich thuis voelt op de buitenschoolse opvang: op zijn gemak bij de pedagogisch medewerkers en met de andere kinderen. Gewaardeerd en geaccepteerd om zichzelf. In een emotioneel veilige omgeving durft een kind zichzelf, andere mensen en nieuwe dingen te gaan ontdekken. Werken aan veiligheid vraagt van de pedagogisch medewerkers: PEDAGOGISCHE EN INTERACTIEVAARDIGHEDEN Goed kijken en luisteren naar de kinderen. Zien wat een kind leuk vindt, een lastige of bedreigende situatie met een grapje oplossen, een onzeker of twijfelend kind steun geven zodat het iets nieuws durft uit te proberen, aanvoelen wat de stemming in de groep is. Het betekent oog hebben voor gebeurtenissen die onveilig voor een kind zijn, zoals pesten en buitensluiten, of de spanning van een negatieve groepssfeer.

4 Organisatie van de groep Zorgen voor een vrolijke en positieve groepssfeer, voorspelbaarheid in het dagritme en duidelijkheid over regels en afspraken. Ook kinderen bij wie de ontwikkeling niet vanzelf gaat, moeten zich thuis kunnen voelen. Samenwerking met ouders en school Een goede band tussen de pedagogische aanpak thuis, op school en op de buitenschoolse opvang geeft kinderen duidelijkheid. Als ouders en school vertrouwen hebben in de buitenschoolse opvang, voelen kinderen zich er veilig. Persoonlijke competentie Het tweede pedagogische basisdoel is het bevorderen van de ontwikkeling van persoonlijke competentie van kinderen. Het gaat dan zowel om de ontwikkeling van de persoonlijkheid van kinderen als om de ontwikkeling van hun talenten. Persoonlijkheidsontwikkeling gaat bijvoorbeeld over steeds meer zelfstandig kunnen zijn, zelfvertrouwen ontwikkelen en frustratietolerantie (tegen een stootje kunnen). Het betekent ook een eigen identiteit ontwikkelen en steeds beter weten wat je wilt en wat je wel en niet goed kunt. Talentontwikkeling kan op allerlei gebieden plaatsvinden: op intellectueel, lichamelijk en creatief terrein. KENNIS Outside the school As important as schooling is to middle childhood, it is not the only context beyond the family that influences children. Especially important is the time spent in kinds of activities with friends and one s peer group. On weekday afternoons and evenings, on weekend and holidays, elementary-school-age-children are likely to be found among other children their own ages, engaged in activities of their own choosing. Some of these settings have an adult or two present, but in many cases, adults are not on the scene. Participation in these peer groups provides a kind of preparation for adult life that is quite different from that organized by adults in classrooms or at home. ( ) Bron: Lightfoot, Cole & Cole (2009). De ontwikkelingsmogelijkheden van de buitenschoolse opvang passen binnen de context van vrijetijdsbesteding. In 2007 is onderzoek gedaan naar de opvattingen van ouders, kinderen, pedagogisch medewerkers, pedagogen en onderzoekers in Nederland over de pedagogische kwaliteiten waaraan buitenschoolse opvang moet voldoen (Boogaard, Fukkink & Felix 2008). Hieruit bleek dat iedereen vond dat kinderen op de buitenschoolse opvang vooral zélf hun keuze moeten kunnen bepalen voor hoe en waarin zij zich willen ontwikkelen. Wie wil, mag in principe elke dag voetballen, in de huishoek, knutselen, hutten bouwen of kletsen op de bank. Dat is anders dan op de basisschool. Daar is een onderwijsprogramma met kerndoelen waaraan gewerkt moet worden. Het is juist die vrijheid in de buitenschoolse opvang die iets unieks bijdraagt aan de persoonlijkheidsontwikkeling van kinderen. Kinderen leren op de buitenschoolse opvang veel: zelfstandig zijn, zelfvertrouwen, flexibiliteit, keuzes maken, problemen aanpakken en je aanpassen aan omstandigheden. Een tweede punt waarover alle ondervraagden het eens waren, was dat de buitenschoolse opvang moet beschikken over een KENNIS Bevorderen persoonlijke competentie In het Pedagogisch kader kindercentra 0-4 jaar staat het basisdoel bevorderen van persoonlijke competentie uitgewerkt in zeven competentiegebieden. Emotionele competentie: het gevoel er te mogen zijn en op anderen te kunnen vertrouwen. Cognitieve competentie: de behoefte om de wereld om je heen te begrijpen. Communicatieve competentie: jezelf kenbaar willen maken in taal. Motorisch-zintuiglijke competentie: streven naar zelfstandigheid en zelfredzaamheid. Creatief-beeldende competentie: jezelf uiten in beweging, geluid en materiaal. Sociale competentie: inzicht in het eigen ik in relatie tot anderen. Morele competentie: erbij willen horen en streven naar waardering en goedkeuring. Bron: Singer & Kleerekoper (2009). 103

5 104 uitdagend aanbod van activiteiten en materialen. Elke dag voetballen moet namelijk wel een echte keuze zijn en niet uit gebrek aan andere mogelijkheden. Een kind moet dankzij het aanbod de kans krijgen om zichzelf te ontdekken. En dat kunnen nieuwe en andere kwaliteiten zijn dan op school of thuis uit de verf komen. Een goed aanbod biedt de kans om op al die gebieden te ontdekken wat je als kind kunt. De pedagogisch medewerker houdt hier bij het samenstellen van het programma rekening mee. Natuurlijk worden bij een activiteit altijd meerdere competentiegebieden tegelijkertijd aangesproken. Als Sjors (9) als eerste bovenin het klimrek zit en een indianengehuil aanheft, zitten daar elementen in van zowel communicatieve competentie als van sociale en morele competentie. Hoe kunnen pedagogisch medewerkers de persoonlijke competentie bevorderen? Interactievaardigheden Goed kijken wat kinderen nodig hebben voor hun ontwikkeling en dat aanbieden. Afwisselen van sturing, spelverrijking en vrijlaten bij het spelen. De pedagogisch medewerker heeft oog voor de interesses en behoeften van elk individueel kind en weet tegelijk het groepsproces en de activiteiten zo te organiseren dat iedereen aan bod komt. De pedagogisch medewerker kan kinderen op tal van gebieden een stimulans geven. Dat kan gaan om theater- en museumbezoek, samen koken, maatschappelijke betrokkenheid, een bejaarde buurvrouw helpen of op bezoek bij de bakkerij verderop. Kinderen zijn vaak intrinsiek gemotiveerd om nieuwe dingen te leren, maar komen verder wanneer iemand hen af en toe een zetje over de drempel geeft. Hierbij spelen eigen talenten van de pedagogisch medewerkers ook zeker een rol. Voldoende en goed ingerichte binnen- en buitenruimte Waar de verschillende activiteiten uitgevoerd kunnen worden zonder dat kinderen elkaar erg storen. En een diversiteit aan speelmaterialen. Ruimte voor een breed scala aan activiteiten Dat kunnen activiteiten zijn die kinderen op eigen initiatief ondernemen. Dat kan ook via een georganiseerd programma waarbij kinderen zich inschrijven voor workshops, muzieklessen of sport. Door een verscheidenheid aan activiteiten kunnen kinderen zich ontwikkelen op gebieden waar hun interesses en talenten liggen. Afstemmen met sportclubs, muziekschool en/of andere (buurt)instellingen, vergroot de mogelijkheden om een uitdagend aanbod voor alle kinderen te organiseren.

6 Sociale competentie Het derde basisdoel is dat kinderen hun sociale competenties kunnen ontwikkelen. Sociale competenties gaan over contacten met anderen in allerlei verschillende sociale situaties: in een groep leeftijdgenoten of op een feest met volwassenen, tijdens een georganiseerde activiteit of juist tijdens het vrij spelen zonder toezicht. Kinderen maken daarin eigen keuzes: Met wie wil ik spelen? Wát gaan we doen? Wat doe ik wanneer mijn vriend(in) iets anders wil doen dan ik? Hoe sluit ik me aan bij een groepje waar ik nog niet echt bij hoor? Er worden op de buitenschoolse opvang andere sociale vaardigheden gevraagd dan op school. Daar bepaalt de leerkracht in veel situaties wie er met elkaar werken aan een opdracht. Bovendien zitten kinderen op school in groepen die ingedeeld zijn op leeftijd. De buitenschoolse opvang biedt kinderen de kans om ook met andere leeftijdsgroepen om te gaan. Ook voor omgaan met kinderen uit andere sociale of culturele achtergronden biedt de buitenschoolse opvang een prima leerschool. Welke situaties zijn geschikt voor het ontwikkelen van sociale competentie? Vaak regelen kinderen hun sociale relaties zelf heel goed. Ze leren al doende wat wel en niet werkt. Door ruzie te maken en deze zelf weer op te lossen, door hun neus te stoten als ze te bazig of te verlegen zijn. Door plezier te ervaren in het écht samen spelen. Buitenschoolse opvang kan vrijheid van handelen en onderhandelen bieden voor kinderen. Of zoals een pedagogisch medewerker het verwoordt: Wij slaan de paaltjes om de wei, daarbinnen kunnen ze met elkaar hun gang gaan. Kinderen kunnen hun sociale competentie het beste ontwikkelen in een groep waar voldoende potentiële vriend(innet)jes aanwezig zijn. Kinderen van hun leeftijd dus. Bovendien moet er tijd en ruimte zijn om op eigen initiatief met andere kinderen te spelen, ook zonder de aanwezigheid van de pedagogisch medewerker. Het vraagt van de pedagogisch medewerker een adequate begeleiding. De inbreng van de pedagogisch medewerker kan nodig zijn om het spel uit te leggen, van de juiste regels te voorzien of om iets toe te voegen als verrijking van de spelmogelijkheden. Soms is ingrijpen noodzakelijk als een ruzie uit de hand loopt, als er sprake is van pestgedrag of als het een kind écht niet lukt om samen met anderen te spelen. Pedagogisch medewerkers zijn een rolmodel voor de kinderen in de manier waarop zij zich in sociale situaties gedragen. Hun wijze van steun bieden, troosten of solidariteit, is voor kinderen een voorbeeld. Ook de manier waarop een pedagogisch medewerker contact maakt met collega s en ouders wordt door kinderen nauwkeurig waargenomen. Meningen en ideeën over sociale omgang spelen een belangrijke rol bij kinderen vanaf ongeveer 9 jaar. Zij zijn druk met het ontdekken van zichzelf en elkaar, en de juiste sociale omgangsregels moeten af en toe worden uitgeprobeerd. Het onderzoeken van grenzen hoort bij het ontwikkelen van sociale competentie. Die grenzen worden wel eens overschreden. Bij dit basisdoel hoort ruimte bieden voor experiment, maar ook helder begrenzen van wat wel en niet sociaal acceptabel is. PRAKTIJK Iets toevoegen aan de sociale ontwikkeling Een interview met een vader over de rol van de buitenschoolse opvang in de opvoeding van zijn kinderen leverde het volgende citaat op over de sociale ontwikkeling van zijn dochter Eline (13) en zoon Koen (10): We hebben de school van onze kinderen gekozen vanwege de aandacht die er is voor sociale ontwikkeling. Het is bijzonder om te merken dat ook de bso daar iets aan toevoegt. Ze leren er functioneren in een groep, kunnen experimenteren met ruziemaken en het weer goed maken, en met samen spelen. Als ze niet naar de bso zouden gaan, zouden ze veel meer alleen thuis spelen. Dat is een groot verschil. Op de bso gaat het om vrije tijd en recreatie, maar wel met een pedagogisch sausje natuurlijk. Daar is het functioneren in een groep toch anders dan op school waar het vaak de leerkracht is die de leiding neemt, ook bij het indelen van de groepjes. Op de bso is de spreiding in leeftijden in een groep veel groter. Daardoor leren kinderen ook om met jongere of oudere kinderen om te gaan en rekening te houden met elkaar. De oudere kinderen krijgen meer verantwoordelijkheid en speciale taken. Dat geeft hun de kans sociale vaardigheden te leren zoals leiding geven en het voortouw nemen in de groep. Daarvoor is op school weinig gelegenheid, op de buitenschoolse opvang juist wel. 105

7 106 Overdracht van waarden en normen Het vierde basisdoel waar de buitenschoolse opvang aan werkt, is de socialisatie van kinderen. Kinderen moeten de kans krijgen om de waarden en normen te leren kennen van de samenleving waar zij deel van uitmaken. Ook cultuuroverdracht hoort tot dit pedagogisch doel: tradities, feesten, rituelen, religieuze uitingen, kledingcodes, gewoontes in de samenleving. De buitenschoolse opvang vormt een bredere samenleving dan het gezin. Zeker als kinderen van verschillende scholen samenkomen op één buitenschoolse opvang, kan dit een nieuwe mix geven van sociale achtergronden, leefstijlen en omgangsvormen. Kinderen krijgen extra kansen om kennis te maken met de diversiteit van deze samenleving. Overigens geldt dit niet alleen voor de kinderen, maar ook voor de pedagogisch medewerkers en de ouders. In de buitenschoolse opvang leren alle deelnemers van en met elkaar. Pedagogisch medewerkers hanteren de kinderparticipatie als middel om waarden en normen over te dragen. Zij betrekken de kinderen bij het nadenken over het omgaan met computers en televisie, over de inrichting van de ruimte en over het programma voor de zomervakantie. Zie hoofdstuk 14 Kinderparticipatie. Kinderen leren zo om na te denken voordat een besluit wordt genomen. Ze leren verantwoordelijkheid krijgen en dragen. Afspraken die eenmaal zijn gemaakt, kun je niet zomaar weer naast je neerleggen. Regels die je samen bedenkt gelden voor iedereen, ook voor jezelf. De groepsruimte gezellig en netjes houden is een taak voor iedereen. En als oudere is het heel normaal dat je een jonger kind helpt of een verdrietig kind troost als er iets misgaat. De wijze waarop pedagogisch medewerkers de kinderen begeleiden in het omgaan met waarden en normen speelt een grote rol. Het gaat niet alleen om het maken van afspraken, maar ook om reflectie en discussie. Oftewel om de vraag: Waarom is dat nou zo belangrijk? De pedagogisch medewerker leeft de regels zelf consequent en op de juiste manier na. Dus: niet schreeuwen in de groepsruimte, een kind laten uitpraten, niet opstaan als je in de kring zit. Goede afstemming tussen ouders, leerkrachten, pedagogisch medewerkers en begeleiders van specifieke activiteiten over de omgangsregels heeft positieve effecten op de socialisatie van kinderen. Regels en afspraken die een kind steeds tegenkomt in verschillende situaties zal hij sneller en beter navolgen. Zeker als de volwassenen op al die plaatsen in grote lijnen hetzelfde gedrag naleven, is het leereffect voor een kind groot. Hij herkent de afspraken en weet wat er van hem wordt verwacht. Pedagogische opdracht Ieder centrum voor buitenschoolse opvang werkt aan de vier basisdoelen. De manier waarop aan die vier doelen gewerkt wordt staat vrij, zolang er een duidelijke verbinding kan worden gemaakt tussen doel (Wat willen we bereiken?) en uitvoering (Zo pakken we dat aan!). Ieder kindercentrum legt dit vast in een pedagogisch beleidsplan. Daarmee beschrijft het zijn pedagogische opdracht: hier staan we voor, dit mogen kinderen, ouders en samenwerkingspartners van ons verwachten. Het ene kindercentrum kan daarbij andere accenten leggen dan het andere. Dit gebeurt op basis van de eigen pedagogische visie of behoeften van ouders in de betreffende wijk. Accenten zijn ook afhankelijk van de tijdgeest: als de kranten volstaan met informatie over democratisch burgerschap dat al op jonge leeftijd geleerd kan worden, dan bedenkt ook de buitenschoolse opvang hoe dat een plaats kan krijgen in het aanbod. Meer aandacht dus voor overdracht van democratische normen en waarden in veel centra voor buitenschoolse opvang. Een ander voorbeeld is de maatschappelijke aandacht voor het gebrek aan beweging en de toename van motorisch onhandige kinderen in Nederland. Daarom besluiten veel kindercentra tot een extra accent op sportactiviteiten. Het doel: gelegenheid geven voor de ontwikkeling van persoonlijke competenties krijgt meer prioriteit. De vier doelen kunnen ook worden aangevuld met doelen die het kindercentrum zelf als belangrijk ziet en onvoldoende terugvindt in de vier basisdoelen. De pedagogische opdracht kan dus per buitenschoolse opvang verschillen. De ene profileert zich op ontspanning, de andere op sporten en bewegen en de derde op een doorgaande leerlijn met de basisschool. Hierbij sluiten de centra voor buitenschoolse opvang aan bij verschillende wensen van ouders en kinderen. En die kunnen dan hun keuze bepalen. Zie hoofdstuk 19 Profielen in de thematische buitenschoolse opvang en hoofdstuk 20 Pedagogische doelen en middelen in de thematische buitenschoolse opvang.

8 Tot slot 107 De vier pedagogische basisdoelen zijn de leidraad voor de buitenschoolse opvang. Het is een verplichte kapstok voor beleid die in de Wet kinderopvang wordt aangegeven als basis voor verantwoorde kinderopvang. Elke buitenschoolse opvang concretiseert in het pedagogisch beleidsplan hoe ze hieraan willen werken. Er zijn verschillende manieren om ze te formuleren en sommige centra voegen nog eigen doelen toe. De vier basisdoelen vormen ook een mooi kader om het pedagogische klimaat van basisschool, vrijetijdsvoorzieningen en buitenschoolse opvang op elkaar af te stemmen. Door te vergelijken hoe aan fysieke en emotionele veiligheid of aan talentontwikkeling wordt gewerkt, kunnen voorstellen voor afstemming tussen deze verschillende delen van de leefwereld van kinderen gedaan worden.