Parels van de Nederlandse maakindustrie

Transcriptie

1 Parels van de ederlandse maakindustrie

2 YFER Straatweg BG BREUKELE T F E nyfer@nyfer.nl I Dit onderzoek is uitgevoerd op initiatief en met ondersteuning van Van Lanschot Bankiers. De visies en conclusies weergegeven in dit rapport zijn die van YFER en komen niet noodzakelijkerwijs overeen met die van de opdrachtgever. Ontwerp en zetwerk Quina design, Breukelen Drukwerk Hoonte Bosch en Keuning, Utrecht auteursrecht YFER, Breukelen, oktober 2006 Alle rechten voorbehouden. iets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. ISB

3 Parels van de ederlandse maakindustrie Leo van der Geest Lars Heuts

4 Doelstelling YFER YFER doet toegepast-wetenschappelijk economisch onderzoek op een groot aantal beleidsterreinen. De resultaten daarvan worden ingebracht in het publieke debat over economie en samenleving. YFER wil meten, analyseren en vergelijken om het sociaal- en financieel-economisch beleid op een hoger plan te brengen. Onderzoeksterreinen zijn arbeidsmarkt en sociale zekerheid, levensloop en pensioen, gezondheidszorg, onderwijs, kenniseconomie, stedelijke vernieuwing en ruimtelijke ontwikkeling, marktordening, regulering en mededinging, en financiële economie. Het onderzoek is multidisciplinair en combineert economische met historische en bestuurlijke inzichten. Veel onderzoek plaatst nationale ontwikkelingen in een breder, internationaal perspectief. Er is bijzondere aandacht voor een heldere presentatie. Adviseurs Prof. dr. Lans Bovenberg hoogleraar economie aan de Universiteit van Tilburg en directeur van etspar Prof. dr. Harry Garretsen hoogleraar internationale economie aan de Utrecht School of Economics Prof. dr. Ton Kreukels hoogleraar planologie aan de Universiteit van Utrecht Prof. dr. ir. Jan van Ours hoogleraar arbeidseconomie aan de Universiteit van Tilburg, wetenschappelijk directeur van OSA en tevens verbonden aan wetenschapsinstituut CentER Prof. dr. Sweder van Wijnbergen hoogleraar economie aan de Universiteit van Amsterdam Prof. dr. Eduard Bomhoff Dean Faculty of Social Sciences and Education Director Business School van de University of ottingham Malaysia

5 Woord vooraf Met groot genoegen presenteer ik u hierbij het onderzoeksrapport Parels van de ederlandse maakindustrie. Het grootste geheim van het succes van de onderzochte parels blijkt permanente innovatie te zijn. Wie niet vernieuwt, betaalt een hoge prijs! Zoals ik laatst ook in mijn rede bij de opening van het Academisch jaar op de Universiteit van Tilburg verkondigde, is een hogere productiviteit essentieel wil ederland, wil de EU, over een langere periode de economische groei laten uitstijgen boven het historisch gemiddelde. Innovatie blijkt de beste manier te zijn om de productiviteit te verhogen. Maar de gemiddelde uitgaven van de ederlandse industrie aan R&D liggen op 5% van de omzet. Sommige parels spenderen 15% van hun omzet aan innovatie. Voor u misschien net zo n eyeopener als voor mij! Uit het onderzoek blijkt maar weer eens hoe belangrijk onderwijs is om een succesvolle (maak)industrie te behouden. De belangrijkste zorg voor het vestigingsklimaat in ederland betreft de kwaliteit van het onderwijs en de geringe belangstelling voor techniek. Wij moeten in het algemeen meer in het onderwijs investeren. Ik ben er ook van overtuigd dat als het bedrijfsleven, de overheid en het onderwijs hun krachten bundelen er in korte tijd indrukwekkende prestaties geleverd kunnen worden. Van Lanschot hecht veel waarde aan dit onderzoek omdat aandacht vestigen op de maakindustrie en het uiteindelijke behoud van productiebedrijven in ederland belangrijk zijn voor de economie als geheel maar ook voor de uitstraling van ons land. Daarnaast is door onze oriëntatie op het familiebedrijf de maakindustrie een belangrijke zakelijke klantengroep van Van Lanschot. Er zijn ook overeenkomsten tussen Van Lanschot en de maakindustrie. Wij hebben beiden een focus op een specifieke markt, zetten de cliënt voorop, hebben de ambitie om de beste te zijn, gaan business partnerships aan met cliënten en vinden dat ondernemerschap leidend is. De maakindustrie is helemaal geen uitgestorven ras in ederland. Integendeel, zij boekt indrukwekkende prestaties. Maar willen wij dit zo houden en deze bedrijven ook in ederland behouden, dan zal de nodige aandacht aan innovatie en onderwijs besteed moeten worden. Floris Deckers, Voorzitter Raad van Bestuur Van Lanschot Bankiers 5

6

7 Inhoud Woord vooraf 5 Samenvatting en conclusies 11 1 Inleiding ederland deïndustrialiseert Verplaatsing en economische dynamiek Het imagoprobleem van de ederlandse maakindustrie Het innovatieproces Doel van dit rapport Selectie van de parels Opzet van het rapport 24 2 De beste van de wereld Streven naar marktleiderschap Marktleider in draaideuren Wat is marktleiderschap? Psychologisch marktleiderschap Leiderschap binnen een nichemarkt Voor- en nadelen van marktleiderschap Tot slot 35 3 Wat wij kunnen, kan niemand anders Onderscheiden 37 van de concurrentie 3.1 Bijzondere kwaliteiten De waardeketen van Porter De kerncompetentie van de parels Tot slot 46 4 Van gras tot glas Het belang van focus De focus van bedrijven Een smalle en diepe markt Van breed naar smal Het gevaar van specialisatie 52

8 4.5 Een geografisch brede markt Tot slot 54 5 Alles voor de klant Sterke klantenfocus als bron van succes Betrokken bij de klant Voordelen van klantgerichtheid Wederzijdse afhankelijkheid Samenwerken met de klant Loyale klanten Tot slot 65 6 Trots en betrokkenheid De kracht van de bedrijfscultuur Innovatie, veiligheid en loyaliteit Wat is bedrijfscultuur? Betrokkenheid leidt tot winst Voordeel halen uit een familiale cultuur Tot slot 75 7 Innovatief vooroplopen Uitblinken door continu innoveren Investeren in innovatie Wat is innovatie? De R&D-afdeling Samenwerking met de onderzoekswereld Vrijdagmiddagprojecten Innovatie en imitatie Tot slot 88 8 Rondlopen met antennes Samenwerken met de omgeving Het kennisnetwerk stimuleert innovatie De diamant van Porter auwe banden met kennispartijen Samenwerking met andere bedrijven De klant als bron van innovatie Tot slot 99 9 Duurzaam innoveren Inspelen op nieuwe markten Problemen zien als kansen 101

9 9.2 Marktgedreven innovatie Veiligheid boven alles Regelgeving als kans Tot slot Geduldkapitaal Het belang van een langetermijnoriëntatie Investeren in de lange termijn adelen van kortetermijnvisie Financiering om door te groeien Een geschikte financiële partner Groei van de parels Tot slot Alert op kansen Excelleren in ondernemerschap Creativiteit, innovatie en vasthoudendheid Eigenschappen van goede ondernemers De keerzijde van sterk ondernemerschap Ondernemerschap in ederland Tot slot Lessen van de parels Aanbevelingen voor de 131 maakindustrie en het industriebeleid 12.1 Innovatie in ederland De onzekerheid van rendement Een riskante markt Te hoge kosten van innovatie Gebrek aan financiering Een tekort aan goed personeel Interne organisatie als hindernis Onvoldoende kennis Regelgeving als knelpunt Lessen voor de maakindustrie Lessen voor het industriebeleid Lijst van geïnterviewden Literatuurlijst 143

10

11 Samenvatting en conclusies Dit onderzoek richt zich op tien zeer succesvolle bedrijven in de ederlandse maakindustrie. Geen grote, beursgenoteerde ondernemingen, maar relatief onbekende bedrijven die niet elke dag de financiële pagina s halen. De bedrijven hebben eigen producten waarmee zij erin geslaagd zijn op een specifieke markt spelers van wereldformaat of zelfs wereldmarktleider te worden. De bedrijven zijn in ederlandse handen en concentreren een substantieel deel van hun productie en R&D in ons land. Zij hebben ook geen plannen om naar een lagelonenland te verhuizen. Integendeel, zij vinden dat ederland uitstekende mogelijkheden biedt om succesvol te ondernemen en produceren. Hun internationale prestaties ondersteunen die opvatting. Het belangrijkste geheim van hun succes is permanente innovatie. Alle parels in dit onderzoek zijn er diep van doordrongen dat zij continu moeten innoveren om hun positie op de wereldmarkt te behouden en verder te versterken. Hun drang tot innovatie blijkt uit hun investeringen in onderzoek en ontwikkeling: sommige parels besteden 15% van hun omzet aan R&D, terwijl de gemiddelde uitgaven van de ederlandse industrie op 5% liggen. Binnen het innovatieproces werken de bedrijven nauw samen met hun klanten en toeleveranciers, die hen van nuttige feedback voor verdere innovatie voorzien. Ook door de intensieve contacten met universiteiten, technologische instituten en andere kennispartners slagen de bedrijven erin om hun concurrenten telkens voor te blijven. De langetermijnvisie die voor innovatie vereist is, stelt ook bijzondere eisen aan de financiering. Geduldkapitaal is erg belangrijk voor de bedrijven in dit rapport. Alle onderzochte bedrijven zijn familieondernemingen of financieel zodanig gestructureerd dat leiding en eigendom nauw samenvallen. In familieondernemingen is de bereidheid om genoegen te nemen met beperkt rendement op korte termijn in afwachting van hoger rendement op langere termijn vaak groter dan bij beursgenoteerde ondernemingen. Hoewel het niet mogelijk is om op basis van onderzoek onder tien bedrijven algemeen geldende conclusies te trekken over de ederlandse industrie als geheel, 11

12 laten de parels wel zien dat industriële productie in ederland geen verloren zaak is. Integendeel, de onderzochte bedrijven bevestigen dat de industrie tot de meest dynamische, creatieve en vernieuwende sectoren van de ederlandse economie behoort. Door inzicht te geven in hun werkwijze kunnen de parels andere ondernemers en industriële bedrijven inspireren om hun voorbeeld te volgen. Hieronder worden de belangrijkste bevindingen van het onderzoek in een aantal hoofdpunten samengevat. 1. De parels zijn afkomstig uit zeer diverse sectoren van de industrie en concentreren zich op heel verschillende producten: van draaideuren tot melkrobots en van zeiljachten tot ruimtevaarttechnologie. Bovendien combineren zij vaak heel verschillende technologieën. Dit wijst op de beperkingen van een aanpak die sleutelgebieden probeert aan te wijzen waarop de ederlandse industrie zich zou moeten richten. Het is in beginsel mogelijk in bijna elke sector de top te bereiken als er een sterk geloof is in eigen kunnen, een duidelijke visie op de eigen kerncompetenties en een heldere strategie om deze competenties, in aansluiting op behoeften in de markt, steeds verder te ontwikkelen. 2. Alle onderzochte bedrijven delen een sterke passie om uit te blinken in hun specifieke markt. Zij willen in hun nichemarkt tot de absolute top behoren, liefst de nummer één zijn in de wereld. Aan die positie ontlenen zij een gevoel van trots en dit duidelijke doel bepaalt hun handelen. Dat geldt niet alleen voor de leiding van het bedrijf maar voor alle medewerkers. 3. De parels zijn zich sterk bewust van hun kerncompetenties: datgene waarin zij zich onderscheiden van de concurrentie en wat niemand anders hen nadoet. Zij werken systematisch om die kerncompetenties verder te ontwikkelen. 4. De bedrijven concentreren zich op een heel specifieke, nauwkeurig afgebakende markt. Zij zoeken het in steeds verdergaande specialisatie op die markt en stoten bedrijfsonderdelen die daar onvoldoende aan bijdragen af. Binnen die nichemarkt ontwikkelen zij wel een breed palet aan producten om zo compleet mogelijk op alle behoeften van de klant in te kunnen spelen. 5. Behalve producten leveren de industriële bedrijven ook steeds meer diensten die klanten ondersteunen bij het gebruik van hun producten. Dit strekt zich 12

13 uit van onderhoud en installatie tot trainingsprogramma s voor gebruikers, monitoring op afstand, regelmatige check-ups en optimalisatie van bedrijfsprocessen bij de klant. Deze dienstverlening maakt een beperkt maar groeiend deel van de omzet uit en is van groot belang om informatie te verzamelen over de toepassing van het product in de praktijk. Die informatie wordt weer gebruikt voor verdere verbetering van het product. 6. De parels concentreren zich op een smalle nichemarkt, maar zijn daarop wel wereldwijd actief. Bijna alle in dit rapport besproken bedrijven realiseren driekwart of meer van hun omzet in het buitenland (voor de ederlandse industrie als geheel is de exportquote 46%). Voor de distributie van hun producten in het buitenland volgen de bedrijven een wisselende strategie: soms worden buitenlandse vestigingen geopend, soms wordt samenwerking gezocht met distributeurs of lokale partners. Per markt wordt bekeken wat de beste strategie is. In alle gevallen wordt zeer veel energie gestoken in het onderhouden van contacten met buitenlandse partners en het opvoeden van lokale partners in de bedrijfsfilosofie. 7. De bedrijven in dit rapport stellen de klant in alle gevallen centraal. De bedrijven beschouwen hun klanten niet alleen als afnemers maar ook als zakenpartners van wie zij veel kunnen leren. De feedback van klanten is een rijke bron van innovatieve ideeën. De intensieve samenwerking met klanten betaalt zich daarnaast terug in de vorm van een hoge klantentrouw. 8. Veel parels zijn iets duurder dan hun directe concurrenten. Hun reputatie in de markt van betere kwaliteit, betere service of hogere betrouwbaarheid maakt dat zij zich dit prijsverschil kunnen permitteren. Het prijsverschil kan echter niet te groot zijn. Daarom besteden alle bedrijven ook zeer veel aandacht aan voortdurende verbetering van de efficiency en het slimmer inrichten van de productie. Daarmee vangen zij voor een deel hun hogere kosten voor onderzoek en ontwikkeling op. 9. De belangrijkste sleutel tot succes is innovatie. Alle bedrijven zijn daarvan sterk doordrongen. Terwijl de gemiddelde uitgaven aan onderzoek en ontwikkeling (R&D) in de ederlandse industrie op 5% liggen, besteden de parels soms wel 15% van hun omzet aan R&D. De parels zijn zich ervan bewust dat innovatie niet altijd gemakkelijk te sturen is en stimuleren de creativiteit onder 13

14 hun medewerkers op heel verschillende manieren. Kenmerkend is dat zij hun talentvolle medewerkers en onderzoekers veel vrijheid gunnen om nieuwe projecten te ontwikkelen of oplossingen voor problemen te bedenken. Maar als er eenmaal kansrijke oplossingen gevonden zijn, dan gaan zij heel gericht en planmatig te werk om die snel in nieuwe producten of processen om te zetten. Door een uitdagend werkklimaat te bieden weten bedrijven talentvolle medewerkers aan te trekken en aan zich te binden, waardoor de kennisbasis in de onderneming wordt geborgd. 10.De parels werken in hun innovatietrajecten nauw samen met kennis- en onderzoeksinstellingen. Zij nemen daarbij geen afwachtende houding aan, maar leggen actief contacten met externe onderzoekers en entameren zelf projecten die hen verder kunnen helpen om praktische oplossingen voor hun vragen te vinden. Aan ideeën is geen gebrek, soms wél aan de capaciteit en middelen om al die mogelijkheden uit te werken. Sommige bedrijven onderhouden ook contacten met buitenlandse universiteiten, maar door de afstand verloopt dit toch vaak moeizamer. Persoonlijk contact en snel kunnen schakelen zijn in de samenwerking van groot belang. 11.Slechts enkele bedrijven voeren een actief beleid om hun kennis te beschermen door het vestigen van patenten. Belangrijke redenen hiervoor zijn de hoge kosten van patenten en de uitgaven die verbonden zijn aan het verdedigen daarvan. Bovendien is de bescherming vaak niet afdoende tegen concurrenten die hun producten proberen te imiteren. Daarom proberen de parels de concurrentie ook steeds een stap voor te blijven met nieuwe en verbeterde technieken. 12.De bedrijven zijn zich er terdege van bewust dat hun concurrentievoorsprong van tijdelijke aard is. Stuk voor stuk hebben zij nieuwe producten in ontwikkeling (vaak in een vergevorderd stadium) die in de nabije toekomst nieuwe markten moeten ontsluiten of de positie op bestaande markten verder moeten verstevigen. 13.Innovatie is een kwestie van lange adem. Ontwikkelingstrajecten van meerdere jaren zijn geen uitzondering. Al die tijd is de kans op succes onzeker. Dat stelt hoge eisen aan de financiering. Er is veel behoefte aan geduldkapitaal, dat bereid is genoegen te nemen met beperkt rendement op de korte termijn 14

15 in afwachting van hoger rendement op langere termijn. Het besloten karakter van een familieonderneming waarbij leiding en eigendom in één hand zijn biedt daarbij voordelen boven financiering via de openbare kapitaalmarkt. In besloten familieondernemingen weegt continuïteit op lange termijn doorgaans zwaarder dan rendement op korte termijn. Alle parels zijn familieondernemingen of zijn financieel zodanig gestructureerd dat leiding en eigendom nauw samenvallen. 14.Vrijwel alle bedrijven in dit onderzoek hebben tijdens hun ontwikkeling een fase doorgemaakt waarin knelpunten in de financiering een rem vormden op de ontwikkeling. Banken zijn vaak niet bereid om krediet te verlenen voor innovatieve projecten waarvan de uitkomst onzeker is. In die fasen is soms samenwerking gezocht met externe partijen (private equity funds) om verdere expansie te financieren. De ervaringen hiermee zijn gemengd. Alle parels zijn van mening dat externe kapitaalverschaffers die een belang willen nemen in de onderneming, meer moeten inbrengen dan alleen een zak met geld. Kennis van de markt en goed begrip van het bedrijf en de sector zijn nodig om de kans op divergentie van belangen zo klein mogelijk te houden. Geen van de bedrijven is bereid om de zeggenschap uit handen te geven aan een externe financiële partij die een meerderheidsparticipatie zou willen nemen. 15.De parels zijn vol vertrouwen over hun mogelijkheden om door te groeien. De meerderheid van de onderzochte bedrijven heeft een expliciete groeidoelstelling. In de afgelopen vijftien jaar zijn verschillende parels met meer dan 20% per jaar gegroeid; het gemiddelde van de ederlandse industrie lag in die periode onder de 5%. 16.Ondernemerschap is een ander kenmerk van de bedrijven in dit rapport. In de meeste gevallen heeft een bevlogen ondernemer aan de wieg gestaan van het bedrijf of het bedrijf in een latere fase tot bloei gebracht. Ondernemerschap betekent risico s nemen. Belangrijke beslissingen in het bedrijf worden niet genomen op basis van uitvoerige marktstudies of uitgebreide rapportages, maar op basis van de kansen die sleutelfiguren in het bedrijf zien. Gevoel voor de markt is daarbij leidend. Alle bedrijven zijn zich ervan bewust dat er af en toe ook projecten worden gestart en ontwikkelingen worden ingezet die achteraf op een mislukking uitlopen. Als zo n situatie zich voordoet, zijn de parels in staat daarvan snel afscheid te nemen. 15

16 17.De parels letten goed op maatschappelijke trends en ontwikkelingen. Zij beschouwen die niet als een bedreiging maar als een kans. Dit rapport bevat voorbeelden van bedrijven die bijzonder hebben weten te profiteren van aanscherpingen in de milieuwetgeving, eisen op het gebied van dierwelzijn en voedselveiligheid, scherpe stijgingen in brandstofprijzen enz. 18.De bedrijven in dit onderzoek verwachten van de overheid geen rechtstreekse financiële steun. Wel verwachten zij een open oog en oor voor hun belangen. Zij hebben een sterke voorkeur om belangrijke delen van hun productie in ederland te houden, maar zullen ook niet aarzelen om productie te verplaatsen als de vestigingsvoorwaarden hier onvoldoende aantrekkelijk worden. Hun belangrijkste zorgen voor het vestigingsklimaat in ederland betreffen de kwaliteit van het onderwijs en de geringe belangstelling voor techniek. 19.Hoewel de parels zelf in meerderheid nog geen acute problemen ervaren met het aantrekken van gekwalificeerd personeel, zien zij daar wel steeds meer knelpunten opdoemen. Met name is er een tekort aan vakbekwaam technisch personeel op lbo- en mbo-niveau. Schoolverlaters beschikken over te weinig kennis en vaardigheden om snel inzetbaar te zijn op de werkplek. Ook veel leraren missen de voeling met de praktijk in industriële bedrijven. 20.Daarnaast zien zij als belangrijk knelpunt dat er bij veel jongeren (en hun ouders) te weinig besef is van de mogelijkheden van een carrière in de industrie. Ten onrechte wordt de industrie vaak geassocieerd met laagwaardig en laagbetaald werk. De maakindustrie biedt zeer veel boeiend en uitdagend werk voor jongeren die het willen maken. 21.Het overheersende beeld is dat er volop kansen zijn voor de maakindustrie in ederland. Er is geen gebrek aan kennis, kapitaal en creativiteit. Als de industrie ergens last van heeft, is het de maatschappelijke onbekendheid en het gebrek aan trots over de prestaties die worden geleverd. 16

17 1 Inleiding 1.1 ederland deïndustrialiseert Al jaren valt in kranten te lezen dat de industrie uit ederland verdwijnt. Inderdaad daalt het aantal arbeidsplaatsen in de industrie steeds verder. Op het hoogtepunt van het industriële tijdperk, in de jaren na de Tweede Wereldoorlog, werkten ongeveer drie op de tien ederlanders in de industrie. Dat percentage is inmiddels gedaald tot onder de 15%. Ook het aandeel in de toegevoegde waarde neemt gestaag af. Van circa 18% in 1995 is het inmiddels gedaald tot ongeveer 15% (zie figuur 1.1). Deze deïndustrialisatie is geen typisch ederlands fenomeen. In alle hoogontwikkelde economieën daalt het aandeel van de industrie in de toegevoegde waarde en werken er steeds minder mensen in de industrie. In de VS bijvoorbeeld, nog altijd de grootste exporteur van industriële producten ter wereld, vormt de industrie een kleiner onderdeel van de economie dan in ons land. 1 Figuur 1.1 Het aandeel van de industrie in het bruto binnenlands product is in de periode geleidelijk afgenomen (in %) Bron: gebaseerd op SEO, SEO, 2004: Trends in de industrie in 2004, p

18 Dat wil niet zeggen dat de industrie onbelangrijk is. a de financiële en zakelijke dienstverlening is de industrie de grootste hoofdsector van de economie. Daarnaast neemt de industrie zo n 70% van de export voor haar rekening en 78% van de investeringen in R&D. 2 De industrie behoort daarmee nog altijd tot één van de pijlers van de ederlandse economie. 1.2 Verplaatsing en economische dynamiek Een tweede element in de beeldvorming is dat steeds meer ederlandse bedrijven hun activiteiten naar lagelonenlanden verplaatsen. Dat zou leiden tot structurele werkloosheid voor laaggeschoolden in ederland. Hoewel er zeker bedrijven of bedrijfsonderdelen naar het buitenland verplaatst worden, is de angst voor het massaal wegtrekken van bedrijven overtrokken. 3 Uit een enquêteonderzoek onder ederlandse industriële bedrijven bleek dat slechts 10% van de respondenten de afgelopen jaren bepaalde bedrijfsactiviteiten heeft verplaatst.f4 Recent onderzoek van Deloitte wijst uit dat het tempo waarin banen naar het buitenland verdwijnen, afneemt. 5 Box 1.1 Wat is maakindustrie? De (maak)industrie omvat bedrijven die materialen tot nieuwe producten verwerken. Tot de maakindustrie worden de volgende bedrijfstakken gerekend: de voedings- en genotmiddelenindustrie, de textiel- en lederindustrie, de papierindustrie, uitgeverijen en drukkerijen, de aardolie-industrie, de chemische industrie, de rubber- en kunststofindustrie, de basismetaalindustrie, de metaalproductenindustrie, de machine-industrie, de elektrotechnische industrie, de transportmiddelenindustrie, en de hout-, meubel- en overige industrie. De tien bedrijven die in dit rapport worden besproken, behoren alle tot één van bovenstaande bedrijfstakken, met uitzondering van Koppert Biological Systems. Dit bedrijf, marktleider op het gebied van biologische gewasbescherming en natuurlijke bestuiving, wordt toch onder de maakindustrie geschaard, omdat de wijze waarop Koppert Biological Systems insecten, schimmels en bacteriën kweekt als een industrieel proces kan worden gekenmerkt. 2 CBS, 2005: Kennis en economie. R&D inspanningen in ederland 2003, p CPB, 2005: Verplaatsing vanuit ederland; SEO, 2004: Verplaatsing industrie: hoe erg is het? 4 Berenschot, 2004: Aard, omvang en effecten van verplaatsen bedrijfsactiviteiten naar het buitenland. 5 Deloitte, 2006: Made in Holland V. 18

19 Verplaatsing van bedrijvigheid is een normaal onderdeel van de economische ontwikkeling in een internationaal concurrerende omgeving (globalisering). Landen en bedrijven specialiseren zich steeds meer in producten en processen waar zij goed in zijn. Andere onderdelen worden verplaatst. Een dergelijke verplaatsing hoeft geen negatieve gevolgen voor de ederlandse economie te hebben. Sterker nog, het kan bijdragen aan de verdere ontwikkeling daarvan. Door laaggeschoold en routinematig werk te verplaatsen naar lagelonenlanden kan ons land zich specialiseren in creatieve en kennisintensieve activiteiten met een hoge toegevoegde waarde. 6 Daarnaast kan uitbesteding ertoe leiden dat bepaalde bedrijfsactiviteiten tegen lagere kosten worden verricht, waardoor de productiviteit van bedrijven verbetert. Dat leidt tot lagere prijzen voor de consument en hogere lonen voor werknemers. Wel kunnen er overgangsproblemen aan verplaatsing zitten. Op korte termijn verdwijnen er immers arbeidsplaatsen en het is niet zeker dat de ontslagen werknemers onmiddellijk elders aan de slag kunnen. Het verplaatsingsproces creëert dus onzekerheid. Om het overgangsprobleem op te vangen moet een economie concurrerend zijn en moet de arbeidsmarkt goed functioneren. Hoe beter het daarmee gesteld is, hoe gemakkelijker verschuivingen naar economische activiteiten met een hoge toegevoegde waarde plaatsvinden. 1.3 Het imagoprobleem van de ederlandse maakindustrie Door de afkalving van de werkgelegenheid en de verplaatsing van bedrijfsonderdelen naar lagelonenlanden worstelt de ederlandse maakindustrie al jaren met een imagoprobleem. Veel mensen hebben de indruk dat de industrie een verouderde sector is, die gedoemd is te verdwijnen. De belangstelling onder jongeren voor technische studies laat sterk te wensen over 7, waardoor steeds meer industriële bedrijven problemen hebben om geschikt technisch personeel te vinden. Het negatieve imago van de maakindustrie in ederland is zeker niet terecht. Integendeel, de sector behoort tot de meest dynamische onderdelen van de economie en er vinden ook de meeste innovatieve activiteiten plaats: zoals gezegd vindt 6 Daarbij is het natuurlijk wel van belang dat de winst aan banen met een hoge toegevoegde waarde (productiviteit) voldoende is om het verlies aan banen met een lage toegevoegde waarde te compenseren. 7 Ministerie van OCW, 2003: Deltaplan Beta/Techniek. 19

20 het merendeel van de R&D in ederland plaats in de maakindustrie. Vooral de elektrotechnische industrie en machine-industrie investeren veel in R&D. 8 De R&D-uitgaven van industriële bedrijven zijn bovendien veel hoger dan die in andere sectoren (figuur 1.2). 9 Figuur 1.2 De R&D-uitgaven zijn in de industrie het hoogst (als % van het bbp) Bron: gebaseerd op SEO, Het innovatieproces Bedrijven zijn afhankelijk van een groot aantal verschillende factoren om succesvol te kunnen innoveren. Ten eerste moet een bedrijf beschikken over hoogwaardige kennis en technologie, voldoende kapitaal en betrokken en creatieve werknemers (inputfactoren). Binnen de onderneming zelf is het belangrijk dat er 8 CBS, 2005: Kennis en economie. R&D inspanningen in ederland 2003, p Dit komt deels door meetproblemen rond innovatieve activiteiten. Door de verschillende wijze waarop de industrie en de dienstensector innoveren, kunnen in de ene sector innovatieve activiteiten ten onrechte niet worden meegerekend, terwijl deze in een andere sector wel worden meegeteld. Verschillen tussen sectoren in het gemeten niveau van R&D-activiteit moeten dus met de nodige voorzichtigheid geïnterpreteerd worden. SEO, 2004: Trends in de industrie in

21 creatieve personen aan het roer staan met voldoende ondernemingsgeest, visie en langetermijnoriëntatie. Ten derde is een bedrijf afhankelijk van factoren buiten de organisatie. Het (kennis)netwerk van bedrijven bijvoorbeeld is vaak een voorname bron van innovatie. auwe banden met universiteiten en onderzoeksinstellingen kunnen daarbij erg belangrijk zijn. Maar ook uit het contact met toeleveranciers en andere bedrijven komen vaak vernieuwende activiteiten voort. Ook moet een bedrijf in nauw contact staan met zijn klanten. iet alleen wordt hierdoor duidelijk welke wensen zij precies hebben, ook vormen zij vaak een rijke bron van innovatieve ideeën. Door zich te focussen op een nichemarkt kan een onderneming unieke producten en kennis aan zijn klanten bieden die nergens anders te krijgen zijn. Tot slot kunnen regelgeving of maatschappelijke trends, bijvoorbeeld op het gebied van milieu, energie of veiligheid, een bron zijn van innovatieve activiteiten. Figuur 1.3 Het innovatieproces inputfactoren onderneming outputfactoren kennis kapitaal arbeid ondernemerschap innovatie visie/ strategie concurrentievoordeel kerncompetentie economische prestaties (marktleiderschap) focus externe factoren (regelgeving, maatschappelijke thema's) markt/ klanten (kennis) netwerk Bron: YFER 21

22 Vanuit hun kennis van de markt, ondernemerschap en visie ontwikkelen bedrijven bepaalde kerncompetenties waarmee zij zich onderscheiden van hun concurrenten. Daarmee creëren zij concurrentievoordelen, die ertoe leiden dat een potentiële klant eerder iets bij de betreffende onderneming zal kopen. Dat is de basis voor succesvolle bedrijven, die in sommige gevallen zelfs kan uitmonden in marktleiderschap. 1.5 Doel van dit rapport Met dit rapport wil YFER tegenwicht bieden tegen de opvatting dat de industrie een ouderwetse sector is en dat industriële activiteiten in ederland niet levensvatbaar (meer) zouden zijn. Dit onderzoek illustreert dat ederland bedrijven kent die met hun product(en) zeer succesvol zijn en aan de wereldtop staan. En dat zijn niet alleen de bekende, grote beursgenoteerde ondernemingen zoals Philips, Unilever, DSM of Akzoobel. Er zijn ook kleinere, veel minder bekende nichespelers die producten van wereldklasse maken. Wij noemen ze in dit rapport de parels van de maakindustrie. Dit zijn vaak buitengewoon innovatieve bedrijven die over bijzondere technische vaardigheden beschikken, precies weten wat er in hun markt leeft en waaraan hun klanten behoefte hebben, en voortdurend vooroplopen in het ontwikkelen van nieuwe concepten en oplossingen. Daarmee weten zij de concurrentie steeds weer af te troeven en hun reputatie in de markt als (technologisch) leider telkens weer te herbevestigen. Dit rapport wil aan de hand van concrete voorbeelden laten zien hoe deze ondernemingen erin slagen koplopers in hun markt te blijven. 1.6 Selectie van de parels In dit onderzoek worden tien zeer innovatieve bedrijven, verspreid over verschillende sectoren en ederlandse regio s, onderzocht. Daarbij gaat het om ederlandse bedrijven, die aan de internationale top staan in hun specifieke markt, niet tot de grote multinationals behoren en waarbij leiding en eigendom nauw met elkaar verbonden zijn, dat wil zeggen dat zij niet aan de beurs genoteerd zijn. auwkeuriger geformuleerd voldoen de bedrijven aan de volgende vier selectiecriteria: Criterium 1 Het bedrijf is ederlands. Het gaat dus om een in ederland gevestigd bedrijf, dat geheel of grotendeels in ederlandse handen is en ook een substantieel deel van de productie en R&D in ederland verricht. 22