Gedragsregels moeten oneerlijke concurrentie voorkomen

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Gedragsregels moeten oneerlijke concurrentie voorkomen"

Transcriptie

1 a f v a l fo r u m jaargang 12 maart Gedragsregels moeten oneerlijke concurrentie voorkomen English summary included Vrije afvalmarkt aan banden Hoge milieuscore voor compost

2 DELTA, nuttig voor u DELTA biedt een breed pakket aan milieudiensten zoals papierrecycling, glasrecycling, compostering, industriële reiniging, afvalwaterzuivering, slibontwatering, inzameling en verwerking van gevaarlijk afval en afvalberging. DELTA streeft ernaar afvalstromen zoveel mogelijk te hergebruiken, te recyclen of te composteren. De activiteiten beslaan heel de afvalketen. Dit biedt klanten de mogelijkheid de totale afvalbehandeling bij één partner onder te brengen; efficiënt en kostenbesparend. Meer weten? Bel (0115) of kijk op

3 Sturen in afvalland Colofon afvalforum maart 2008 jaargang 12 nummer 1 verschijnt vier keer per jaar afvalforum biedt nieuws, ontwikkelingen, feiten en meningen over afval. Het behandelt zowel het beleid als de praktijk van afvalbeheer. afvalforum wordt uitgegeven door de Vereniging Afvalbedrijven. De Vereniging Afvalbedrijven behartigt de belangen van afvalbedrijven die actief zijn in de gehele keten: van inzameling, recycling, hergebruik en rioleringsbeheer tot en met de verwerking van afval. De Vereniging Afvalbedrijven steunt haar leden bij de groei naar één Europese afvalmarkt en maakt zich hard voor optimale randvoorwaarden voor een milieuhygiënische en kosteneffectieve afvalverwijdering en -verwerking. Leden van de Vereniging ontvangen afvalforum gratis, evenals bestuurders, politici en ambtenaren bij overheden. hoofdredactie Vereniging Afvalbedrijven Daniëlle van Vleuten s-hertogenbosch redactieadres De redactie van afvalforum is geïnteresseerd in afvalnieuws. Persberichten en ideeën voor artikelen kunt u sturen naar: Redactie afvalforum Postbus CD s-hertogenbosch vanvleuten@verenigingafvalbedrijven.nl engelse teksten Derek Middleton, Zevenaar opmaak Ontwerpburo Suggestie & illusie, Utrecht foto cover SITA Nederland. Lees verder op pagina 8 drukker USPbv, Utrecht abonnement 35,- per jaar (4 nummers) Meer informatie bij Vereniging Afvalbedrijven, t. (073) Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen of gereproduceerd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. ISSN adverteren in afvalforum afvalforum wordt verspreid naar (inter)nationale bestuurders, politici, directeuren, managers, technici en andere deskundigen in de afvalsector (controlled circulation). Meer informatie bij Wim Peters, t. +31 (0) Het zal niemand ontgaan zijn: het tweede Landelijk afvalbeheerplan is in aantocht. Daarin wordt het afvalstoffenbeleid voor de komende periode nader ingekleurd. De afgelopen jaren is beleidsmatig de keuze gemaakt om meer aan de markt over te laten. Het openen van de landsgrenzen voor brandbaar afval is daarvan het meest sprekende voorbeeld. Een door het afvalbedrijfsleven van harte ondersteunde maatregel. Maar ook in een marktsituatie kan sturing wenselijk zijn. De BRBS heeft onlangs het rapport Naar een duurzaam grondstofmanagement het licht doen zien. Daarin worden met het oog op het verder stimuleren van hergebruik van bouw- en sloopafval verschillende sturingsmaatregelen tegen het licht gehouden, waaronder een belasting op het verbranden van afval. Uiteraard sluit de Vereniging Afvalbedrijven zich voor 100 procent aan bij het verder bevorderen van hergebruik van afvalstoffen. Maar een belasting op verbranden vinden wij niet de juiste methode. Die wordt toegepast op alle brandbare afvalstromen en dus ook op het restafval van huishoudens. Op deze manier worden de Nederlandse huishoudens getroffen die met het scheiden aan de bron van onder meer gft-afval en verpakkingsafval aan de basis staan van de goede resultaten die we in Nederland op afvalgebied behalen. Een belasting op verbranden is voorwaar geen beloning voor deze bijdrage. Niet doen dus! Dat neemt niet weg dat in voorkomende gevallen er een noodzaak tot aanvullende sturingsmaatregelen kan zijn. Centrale vragen zijn dan: Is het echt nodig of kan de markt zijn werk doen? En als het echt nodig is, welke afvalstromen moeten dan worden gestuurd? Met de antwoorden op deze vragen kan tot gerichte instrumenten worden gekomen en blijft het draagvlak voor het afvalstoffenbeleid behouden. Wij sturen natuurlijk graag mee en zullen de komende maanden actief meedoen aan de discussie. Inhoud 4 Open afvalgrenzen ingeperkt door nieuwe regels Ir. Pieter H. Hofstra Voorzitter Vereniging Afvalbedrijven 8 Commerciële overheid benadeelt private afvalbedrijven 10 Weeffouten in Europa s nieuwe afvalbeleid 11 Flaws in Europe s new waste policy 16 Interview CDA-kamerlid Antoinette Vietsch 18 Innovaties schroeven milieuscore van compost op 20 Nog veel haken en ogen aan saneren van oude stortplaatsen 22 Leerstoel opgericht voor onderzoek energie-efficiënte avi En verder: Korte berichten 7, 15 English summary 25

4 door Pieter van den Brand Uit de kennisgevingen die worden gedaan voor in- en uitvoer van brandbaar restafval blijkt dat de Nederlandse verbrandingscapaciteit nauwelijks wordt gebruikt voor buitenlands afval (foto: Vereniging Afvalbedrijven / Maarten Kip) Open afvalgrenzen ingeperkt door nieuwe regels Hoezo, vrije afvalmarkt? Eén jaar open afvalgrenzen. En dan? De vorig jaar ingezette europeanisatie van de afvalmarkt heeft er niet toe geleid dat buitenlands afval massaal in Nederlandse afvalovens is beland. En dat eigen afval naar de stortplaats werd verdrongen, wat met name provincies vreesden. Toch hangt er nu een flexibel importplafond boven de markt. Ongewenst, vindt de sector. De overheid dekt zich liever in. 1 januari Eén jaar open landsgrenzen voor brandbaar restafval. Reden voor een verjaardagsfeestje is er niet. Voor wie het zou willen vieren althans. Het afval heeft nog niet zijn koffers gepakt. De uitvoer van 34 duizend ton afval naar Duitsland betreft niet meer dan de reguliere uitruil van hoog- en laagcalorisch afval tussen de ovens van ARN in Weurt en partner Remondis in Oberhausen. Tot november vorig jaar is er geen extra grammetje brandbaar afval ingevoerd voor verwijdering in Nederlandse afvalverbrandingsinstallaties (avi s). Uit de kennisgevingen die worden gedaan voor in- en uitvoer van brandbaar restafval blijkt klip-en-klaar dat er Nederlandse verbrandingscapaciteit nauwelijks wordt gebruikt voor buitenlands afval. Vreemd is dat niet, weet Jan Manders, directeur externe betrekkingen bij AVR- Van Gansewinkel. Met hun langlopende verwerkingscontracten hebben de avi s nauwelijks speelruimte. Van het afval is 98 procent voor lange tijd gecontracteerd, slechts de resterende twee procent is er voor de spot-business, zoals Manders dit noemt. Maar er was het afgelopen jaar geen directe noodzaak om extra afval aan te trekken. De avi s waren voldoende gevuld. Ook kent het buitenland nog administratieve drempels. Bedrijven hebben volgens Manders nog geen ervaring met het regelen van importvergunningen. Ook dat moet nog worden getest. Echter, er komt meer verwerkingscapaciteit bij, dus in de toekomst komt het buitenlands afval beslist in beeld. Het gaat er zeker van komen, mits er voldoende aanbod is. Er zal vanzelf meer concurrentie ontstaan. Openstelling van de grenzen is een natuurlijk proces, vindt Manders. Trek vanuit de avi s die dicht bij de grens zitten, cirkels met een passer en Duitsland komt snel in beeld. Voor alle producten en diensten in de EU geldt een vrij grensoverschrijdend verkeer. Waarom dan voor afval niet? Huiverig Juist daar waren de provincies een jaar geleden huiverig voor. Want al concludeerde VROM dat de hoeveelheid afval uit Duitsland moeilijk was in te schatten, de provincies Gelderland, Limburg en Noord-Brabant meenden dat wel te weten. Veel. De prijzen voor het verbranden van afval in Nederland zijn lager en storten van onbehandeld brandbaar afval mag niet meer in Duitsland. 4 afvalforum afvalforum maart maart

5 Dus zou een afvalstroom richting ons land zeer waarschijnlijk zijn, als de grenzen eenmaal van slot zijn. Volgens de drie provincies zou er meer Nederlands afval naar de stortplaats gaan, als gevolg van het Duitse stortverbod. Dat is dus niet zo. Even kwam er inderdaad een omgekeerde beweging tot stand van Duits afval naar Nederlandse scheidingsinstallaties. Maar dat was tijdelijk en vermoedelijk kwam slechts een marginaal deel hiervan op de Nederlandse stortplaats terecht. Bovendien is het veronderstelde overschot van brandbaar afval in Duitsland opvallend snel afgenomen en zijn de verbrandingstarieven daar flink omlaag gegaan tot Nederlands niveau (circa 100 euro per ton). Uit de statistieken (SenterNovem) blijkt dat er in 2007 minder brandbaar afval (tussen de 1,6 en 1,8 miljoen ton, niet alle cijfers zijn medio februari bekend) met ontheffing is gestort dan in 2006 (ruim twee miljoen ton). Onvermijdelijk de vrucht van in gebruik genomen nieuwe verbrandingscapaciteit. Sinds oktober vorig jaar wordt er maandelijks 50 duizend ton afval gestort. Als die trend doorzet, staat de prognose voor 2008 op nog maar 600 duizend ton. Annelies van der Kolk (gedeputeerde Gelderland): De Ladder van Lansink is richtinggevend, we zijn geen voorstander van storten. De cijfers laten ook niet zien dat Nederlands afval uit de eigen avi s (met een vollastverklaring) wordt verdrongen ten gunste van lucratief aangetrokken buitenlands afval. Het lijkt een idee-fixe te veronderstellen dat dit op korte termijn het geval zal zijn. Niet voor de provincies. Per brandbrief dringen die er oktober vorig jaar bij minister Cramer van VROM op aan een invoerplafond in te stellen. Als de buitenlandse invoer niet beperkt wordt, dreigt ons brandbaar afval op de stort terecht te komen, klinkt het wederom. Deze dreiging is nu acuut geworden, omdat er plannen zijn om grote hoeveelheden afval uit Italië te importeren en in Rotterdam te verbranden schrijven de provincies in IPO-verband aan de Vaste Kamercommissie voor VROM voorafgaand aan het Kameroverleg in oktober. Inmiddels is duidelijk waar het bij deze grote hoeveelheden Italiaans afval om gaat. AVR/Van Gansewinkel is in februari namelijk in de race voor een deel van het opgestapelde Napolitaanse afval. Eigen afval Zijn de provincies dan niet overtuigd door de dalende stortcijfers? Neen, daar gaat het niet om, betoogt Annelies van der Kolk, milieugedeputeerde in Gelderland en woordvoerder namens het IPO. We zien het importplafond als een preventieve maatregel. Wij zijn als overheid verantwoordelijk voor ons eigen afval. De Ladder van Lansink is richtinggevend, we zijn geen voorstander van storten. Minister Cramer van VROM buigt als riet voor de provinciale onrust. De bewindsvrouw wil de invoer van brandbaar restafval halfjaarlijks gaan meten en, afhankelijk van de totale verwerkingscapaciteit in eigen land, daar een maximum aan stellen. Dit flexibel invoerplafond stelt dat maximaal vijf procent van de huidige avicapaciteit plus tien procent van de sinds 1 januari vorig jaar gerealiseerde capaciteitsuitbreidingen mag worden benut voor buitenlands afval. Omgerekend zo n 300 duizend ton afval. Cramer heeft het instrument inmiddels opgenomen in het vierde pakket wijzigingen in het nog huidige en eerste Landelijk Afvalbeheerplan, dat onlangs naar de Tweede Kamer is gegaan ze wilde niet wachten tot de opvolger van het LAP die in 2009 moet verschijnen. Tekorten Angst regeert bij de provincies, concludeert Manders. De feiten zeggen iets compleet anders. Dat het bij het Italiaanse afval om enorme hoeveelheden zou gaan, is volgens Titia van Leeuwen (VROM): Wat de provincies betreft is de vrees voor massale invoer nog steeds niet bewaarheid. hem niet waar. We zijn geïnteresseerd om met dit afval onze tekorten aan te vullen. Over een periode van enkele jaren zou dat kunnen gaan om zo n honderdduizend tot 150 duizend ton in totaal. Maar die hoeveelheid is wel meteen de helft van het invoerplafond. Terwijl er al vele jaren lang jaarlijks zo n 500 duizend ton Napolitaans afval naar Duitse afvalovens gaat. Dus waar praten we over in Nederland. Van een ommezwaai op het ministerie is beslist geen sprake. Dat misverstand wil Titia van Leeuwen, plaatsvervangend directeur Stoffen, Afvalstoffen en Straling (SAS) bij VROM, snel de wereld uit hebben. Dit komt niet als een duveltje uit een doosje! Bedrijven hebben altijd geweten dat een dergelijke maatregel boven de markt hing. Wat we niet willen is dat er meer brandbaar afval naar de stortplaats gaat. Bij een ongewenst effect zouden we ingrijpen. We zouden de effecten meten en criteria en daaraan gekoppelde maatregelen ontwikkelen. Eerst was dat een absoluut stortverbod. Maar dat zou een min of meer wanhopige maatregel zijn geweest. We redeneren nu: begin bij de bron. Zo is het flexibel importplafond bedacht. Maar er is toch geen ongewenst effect? Regeren is vooruitzien, antwoordt Van Leeuwen. Als we nu niks zouden doen, en er zou toch iets negatiefs gebeuren, dan valt de hele Kamer terecht over ons heen. Juist omdat we ons daarop niet zouden hebben voorbereid. VROM ziet ook geen reden de import van het Napolitaanse afval door AVR-Van Gansewinkel te verbieden, maar wel binnen de kaders die nu worden gesteld, zegt Van Leeuwen. Onderzoek Het instrument importplafond zelf is niet vrij van kritiek. Sterker nog. Recent onderzoek van PricewaterhouseCoopers (PwC) maakt er korte metten mee. Uit het onderzoek volgt dat het flexibel invoerplafond een overbodig instrument is en contraproductief» afvalforum maart 2008

6 Kton Evenwicht vraag aanbod brandbaar afval medio 2007 eind 2007 medio 2008 eind 2008 medio 2009 eind 2009 medio 2010 eind 2010 medio 2011 eind 2011 medio 2012 eind 2012 Bron: PricewaterhouseCoopers, 2008 Eind 2009: evenwicht bereikt De zwarte lijn is het basisaanbodscenario van VROM. De stippellijn schetst het verschil tegenover het basisscenario op grond van een analyse van wat er van het brandbaar afval geschikt is voor verbranding in een avi, grofweg 700 duizend ton afval minder. De groene lijn geeft de bestaande capaciteit in Nederland aan, waarbij de capaciteit is opgeteld die nu al door de afvalsector wordt gebouwd. De rode lijn is de verwachte toename van de verbrandingscapaciteit in ons land, indien alle initiatieven die nu al bekend zijn gerealiseerd worden. Dit leidt tot eind 2009 tot een evenwicht, niet eind Leontine Kiès-Westerik (PricewaterhouseCoopers): Het invoerplafond bouwt onzekerheid in. werkt. Leontine Kiès-Westerik van PwC: Het instrument is voorgesteld op basis van het verleden en gaat uit van een tekort aan verbrandingscapaciteit. Geen vreemde veronderstelling, vindt zij, want er wordt veel brandbaar afval gestort en de grenzen zijn open. Toch leert een nadere analyse dat het tekort aan verbrandingscapaciteit slechts een kwestie van tijd zal zijn. Onder de categorieën gestort brandbaar afval bevindt zich een aantal stromen die je niet snel in een avi tegen zult komen. Zoals grof huishoudelijk afval, denk aan matrassen, en middel- en hoogcalorische residuen die allerlei storingen in de installatie geven. Jan Manders (AVR-Van Gansewinkel): We worden al zo belast met regels die geen enkel doel dienen. Daarnaast worden onder het brandbare afval ook de RDF-stromen meegerekend die al een andere verwerkingsroute kennen. Volgens Kiès-Westerik is circa een derde van de twee miljoen ton brandbaar afval die in 2006 werd gestort, niet geschikt voor avi s. Dit afval zal eerder de recyclingroute volgen, als secundaire brandstof worden ingezet of anders toch naar de stortplaats gaan. Als gevolg daarvan valt het totale aanbod werkelijk verbrandbaar afval zo n 700 duizend ton lager uit dan de circa 8,2 miljoen ton waarmee tot op heden wordt gerekend. PwC becijfert dat er in ons land al eind 2009 een evenwicht zal zijn tussen het aanbod van brandbaar afval en de verbrandingscapaciteit. Dit maakt de invoering van een flexibel invoerplafond (medio 2008), dat uitgaat van een tekort aan verbrandingscapaciteit onnodig. Maar bedrijven gaan toch niet investeren op overcapaciteit? Neen, stelt Kiès-Westerik. Als de lintjes van de nieuwe verbrandingslijnen worden doorgeknipt, zal eind 2009 invoer van afval nodig zijn om de seizoensinvloeden in het afvalaanbod op te vangen of om de avi s structureel van vollast te voorzien. Wat aangeeft dat het invoerplafond niet alleen onnodig is, maar ook nog eens ongewenst. Het bouwt onzekerheid in, terwijl voor het bouwen van nieuwe capaciteit juist zekerheid naar financiers toe nodig is. Dit werkt dus zelfs contraproductief. Evenwicht Gedeputeerde Van der Kolk geeft desgevraagd aan er geen behoefte aan te hebben op het PwC-onderzoek in te gaan. In het instrument zit voldoende flexibiliteit. Neemt de capaciteit toe, dan gaat ook het importplafond omhoog en mogen bedrijven dus meer afval invoeren. Ik begrijp juist niet waarom het bedrijfsleven bang is voor het plafond. Is er eind 2009 een evenwicht bereikt tussen aanbod en capaciteit? Prima. Daar kan ik bedrijven alleen maar complimenten voor maken. Dan hebben ze het perfect gedaan en wordt er immers geen brandbaar afval meer gestort. VROM-ambtenaar Van Leeuwen blijft benadrukken dat het invoerplafond juist alleen aan de orde is in de tijdelijke situatie dat er geen evenwicht is. We praten over problemen die er in feite niet zijn. Dat geldt aan beide kanten. Wat de provincies betreft is de vrees voor massale invoer nog steeds niet bewaarheid. Voor de sector zal het importplafond niet beperkend werken. Dat ziet Manders toch anders. Het evenwicht zal volgens het PwC-rapport sneller bereikt zijn. Dus waarom gaat de overheid dan regelgeving invoeren die ook nog eens een contraproductief effect heeft. We worden al zo belast met regels die geen enkel doel dienen. Bovendien geeft het een verkeerd signaal aan de markt af, waarschuwt Manders. Stel dat het principe van wie het eerst komt, het eerst maalt gaat gelden. Bedrijven zullen elkaar vliegen af gaan vangen. Iedereen zal als eerste van de mogelijkheid gebruik willen maken, gewoonweg omdat deze er straks is. Dat creëert een ongewenste situatie op de afvalmarkt en is op zijn zachtst gezegd niet optimaal voor de hele branche. 6 afvalforum maart 2008

7 advertentie remondis 190x133 5 lpage :20:15 C M Y CM MY CY CMY K Minder duurzame elektriciteit geproduceerd in 2007 Het afgelopen jaar is de productie van duurzame elektriciteit afgenomen. In 2007 bedroeg de duurzame elektriciteits- productie zes procent van het binnenlands elektriciteitsverbruik. In 2006 was dit nog 6,5 procent. Dit blijkt uit cijfers van het CBS. De daling is toe te schrijven aan een halvering van het meestoken van biomassa in elektriciteits- centrales. De verandering in subsidietarieven vanaf 1 juli 2006 kan een reden hiervoor zijn. Windenergie is nu de belangrijkste bron van duurzame elektriciteit. De productie ervan is in 2007 met een kwart gestegen ten opzichte van 2006 en was verantwoordelijk voor de helft van de duurzame elektriciteitsproductie. De duurzame elektriciteit opgewekt in afvalverbrandingsinstallaties bedroeg afgelopen jaar 15 procent. In 2007 bestond 10,5 procent van het Nederlandse elektriciteitverbruik uit geïmporteerde groene stroom. Dat is een derde meer dan het jaar daarvoor. Boek over coaching voor middenkader Ketenaanpak in het afvalbeleid Eind 2007 heeft het ministerie van VROM het project Naar een ketenaanpak in het afvalbeleid opgestart. Aanleiding is de vernieuwing van het Landelijk afvalbeheerplan dat het beleidskader van het afvalbeleid geeft. Samen met bedrijven heeft VROM zes pilots opgestart rondom afval- en materiaalketens, met als doel belemmeringen weg te nemen om tot verdere ketenaansluiting en milieudrukverlaging te komen. Het huidige beleid richt zich vooral op de eindfase van productketens, het afvalstadium. In het nieuwe beleid wil VROM ook eerder in de keten, vóór het afvalstadium, kijken naar de mogelijkheden voor mindering of betere recycling van afval. Het gaat in dit project om de productketens textiel, tapijt, EPS, zink, gips en voedsel. Het project dat eindigt in mei 2008, stelt voor elke productketen een kort plan van aanpak op, waarmee de ketenpartijen gezamenlijk aan de slag gaan. VROM gebruikt de plannen bij het opstellen van het nieuwe afvalbeleid. Meer informatie op: Het functioneren van de operationele afdelingen is bepalend voor het succes van een bedrijf. Goed leidinggeven op de werkvloer is dan ook essentieel. Aan de ontwikkeling van leidinggevenden uit het middenkader werd tot op heden weinig aandacht besteed. Speciaal voor hen is sinds januari Coaching aan de lopende band verkrijgbaar, een boek vol herkenbare situaties en praktische tips. Zo krijgen managers handvatten aangereikt om hun team effectief te motiveren, bijvoorbeeld door eerlijk en open te communiceren, duidelijk te zijn en actief te coachen. Ingewikkeld taalgebruik en overbodige theorie zijn hierbij weggelaten. afvalforum maart 2008

8 Commerciële overheid benadeelt private afvalbedrijven Bijklussende overheid in toom? Overheid en private afvalondernemingen vissen steeds vaker in dezelfde vijver. Binnenkort behandelt de Tweede Kamer een wetsvoorstel dat valse concurrentie moet voorkomen. De verwachtingen in de afvalbranche zijn niet hoog gespannen. Het probleem wordt nu ook al gebagatelliseerd. Door Han van de Wiel Het marktaandeel van private afvalbedrijven in de inzameling van huishoudelijk afval kalft snel af, doordat overheidsgedomineerde afvalbedrijven onder onze duiven schieten. Geert Steeghs, manager overheidsdiensten van afvalbedrijf SITA Nederland, zegt het zonder pathos. Ze bouwen eerst in hun beschermde thuismarkt een commercieel apparaat op en plegen daarna actief acquisitie daarbuiten. Van eerlijke concurrentie is daarbij dikwijls geen sprake, zegt Steeghs. Veel overheidsbedrijven bieden hun diensten aan voor tarieven waar we grote vraagtekens bij zetten. Die tarieven kunnen Regels voor volgens Steeghs wel veertig tot vijftig procent lager zijn dan van private bedrijven. Daar kunnen wij het niet voor doen. Die tarievenoorlog zit particuliere bedrijven dwars, omdat overheidsgedomineerde bedrijven hem risicoloos uitvechten. In Leeuwarden betaalt elk huishouden jaarlijks zestig euro voor het inzamelen van het huishoudelijk afval door Omrin, het Friese overheidsbedrijf waarin de voormalige gemeentelijke reinigingsdienst van Leeuwarden is opgenomen. Inwoners van enkele Oost-Groningse gemeenten, waar Omrin eveneens actief is, betalen maar dertig euro. Steeghs: Volgens Leeuwarden Geert Steeghs (SITA): Veel overheidsbedrijven bieden hun diensten aan voor tarieven waar we grote vraagtekens bij zetten. bijklussende overheid Kern van de wijziging van de Mededingingswet is het voorkomen dat publieke middelen worden gebruikt voor commerciële taken. Het wijzigingsvoorstel kent zes gedragsregels voor overheidsgedomineerde bedrijven: Overheidsorganisaties worden verplicht te publiceren wanneer zij een nieuwe economische activiteit beginnen Overheidsgedomineerde bedrijven moeten alle kosten integraal doorberekenen aan de klant Overheidsgedomineerde bedrijven moeten transparant worden, dus de boekhoudkundig moet te controleren zijn door derden (bedrijfsleven en gemeenteraden) Informatie die alleen bij de overheid bekend is, mag niet exclusief worden gebruikt door overheidsgedomineerde bedrijven Er moet functiescheiding zijn van toezichthouder en aanbieder Een gemeente mag overheidsgedomineerde bedrijven niet bevoordelen bij commerciële activiteiten zijn die tarieven niet te vergelijken: in Leeuwarden zou Omrin meer kwaliteit en service bieden dan in Groningen. Als je in Leeuwarden bijvoorbeeld een afvalbak te laat aan de straat zet, zegt Omrin hem toch nog te komen halen. Dat is opmerkelijk, omdat de bestekken voor de verschillende gemeenten vergelijkbaar zijn. Bovendien word je in beide gemeenten op vergelijkbare wijze beboet als je afval te laat aan de straat zet. De tarievenverschillen tussen Leeuwarden en de Oost-Groningse gemeenten zijn een schoolvoorbeeld van kruissubsidiëring, stelt Roland Amoureus van AVR-Van Gansewinkel: De thuismarkt Leeuwarden financiert met zijn hoge tarieven de lage afvaltarieven voor andere gemeenten als Scheemda, Reiderland en Bellingwedde. Hij komt het vaak tegen. Het zijn meestal de voormalige gemeentelijke reinigingsdiensten die een flinke bruidschat hebben meegekregen. De gemeente is hun bastion, waar anderen niet inkomen. Daar kan ik vrede mee hebben, al zou ik liever een einde maken aan deze inbesteding. De echte moeilijkheden treden op als overheidsbedrijven buiten hun bastion komen en hun diensten ver onder de marktprijs aanbieden. Met publiek geld worden dan commerciële activiteiten ontplooid. Tarievenoorlogen Bij de NVRD, een vereniging van overheidsgedomineerde bedrijven, kent waarnemend directeur Gijs van Bezooijen de berichten over de tarievenoorlog. Volgens hem zijn de kostprijsverschillen tussen overheidsgedomineerde en particuliere bedrijven in 8 afvalforum maart 2008

9 de loop der jaren steeds kleiner geworden. Zo zijn de btw en de vennootschapsbelasting gelijkgetrokken. Het enige relevante verschil is de salariëring: overheidsbedrijven hebben duurder personeel, omdat de ambtenaren-cao fors duurder is dan de transport-cao. Die kostprijs staat los van de tarievenoorlog die bedrijven uitvechten, meent Van Bezooijen. Of het in alle gevallen om kruissubsidiëring gaat, vind ik moeilijk te zeggen. Dat moet je echt kunnen bewijzen. Het kan ook om een prijsstrategie gaan om een markt te veroveren. Zijn leden gaan hier heel verschillend mee om, aldus Van Bezooijen. Aan de ene kant van het spectrum zitten bedrijven die strikt binnen het gebied van de aandeelhouders blijven. Aan de andere kant zitten bedrijven die júist buiten het eigen territorium willen werken, omdat dat schaalvoordelen oplevert en het werken op de vrije markt hun organisatie scherp houdt. Van Bezooijen heeft wel een duidelijk oordeel over overheidsbedrijven die bijklussen. Hij geeft een fictief voorbeeld van een overheidsgedomineerd bedrijf dat van acht uur s ochtends tot drie uur s middags huishoudelijk afval inzamelt en om halfvier een tiental containers van een bedrijf leegt voor een scherpe prijs en de kosten daarvan laat drukken op de inzameling van het huishoudelijke afval. Dat geeft scheve ogen bij de concurrentie en ik vind het ook niet goed als het op die wijze gebeurt. Gezond verstand Reikhalzend kijkt de afvalsector uit naar een wijziging van de Mededingingswet, waarover al sinds 2004 wordt gepraat. Minister Maria van der Hoeven van Economische Zaken heeft dit voorstel begin maart aan de Tweede Kamer gezonden, al was er recent onenigheid over het wetsvoorstel in de boezem van het kabinet, toen minister Guusje ter Horst van Binnenlandse Zaken mordicus tegen leek te zijn. Inmiddels heeft Ter Horst haar verzet gestaakt, nadat Van der Hoeven had toegezegd de administratieve lasten voor overheden te beperken. De wetswijziging schrijft overheidsgedomineerde bedrijven gedragsregels voor. De gedachte hierachter is onder meer dat dit gemeenteraden en derden kan helpen informatie in te winnen over commerciële activiteiten van overheidsbedrijven. Als die informatie daar aanleiding toe geeft, kan bovendien de mededingingsautoriteit NMa worden ingeschakeld, die de bevoegdheid Overheid en private afvalondernemingen beconcurreren elkaar bij de inzameling van huishoudelijk afval. De aangepaste Mededingingswet moet oneerlijke concurrentie voorkomen (foto: Vereniging Afvalbedrijven) Gijs van Bezooijen (NVRD): Ik heb er begrip voor dat particuliere bedrijven hier in enkele gevallen een vervelend gevoel over hebben. heeft de boeken van bedrijven te controleren. Steeghs van SITA bespeurt een belangrijke verbetering ten opzichte van de huidige situatie, omdat er nu niks is geregeld en er dus ook niet kan worden gehandhaafd. Het ontbreekt nu aan transparantie in de boekhouding van overheidsbedrijven, waardoor wij geen kans hebben aan te tonen dat er kruissubsidiëring plaatsvindt. Maar tegelijk tempert Steeghs al te hoog gespannen verwachtingen. De vraag is namelijk of de NMa in actie komt bij relatief kleine overtredingen. Het probleem wordt nu ook al gebagatelliseerd. Bij AVR-Van Gansewinkel is Amoureus er eveneens niet zeker van dat het wetsvoorstel een adequaat antwoord is op de problemen. Regelgeving is nodig, maar iedereen met gezond verstand begrijpt nu al dat het niet klopt als overheidsbedrijven marktaandeel veroveren met geld van de burger. Het wetsvoorstel kan helpen dit open te breken, door de NMa de bevoegdheid te geven mogelijke onregelmatigheden juridisch te onderzoeken. Maar of het ook gaat gebeuren, is koffiedik kijken. Uit veel onderzoeken door gemeentelijke rekenkamers blijkt dat de verzelfstandiging van voormalige overheidsbedrijven vaak niet brengt wat men hoopte. Toch zijn er nauwelijks raadsleden die er daarna iets mee doen. Waarschijnlijk omdat het niet om één groot overheidsbedrijf gaat, maar vele kleintjes. Per individueel geval is de impact niet zo groot. Voor Van Bezooijen van de NVRD zijn de voorwaarden in het wijzigingsvoorstel glashelder. Elk overheidsbedrijf weet straks aan welke regels het zich moet houden als het de markt op gaat. Ik denk dat mijn leden geen moeite zullen hebben eraan te voldoen. Hij merkt echter op dat het wetsvoorstel geen adequaat antwoord op alle problemen geeft, omdat de inbesteding er niet mee wordt geregeld. Bij inbesteding gunt een gemeente de afvalinzameling aan de eigen reinigingsdienst, waarover de gemeente als aandeelhouder volledige zeggenschap heeft. Van Bezooijen: Dit gebeurt vaak en ik heb er begrip voor dat particuliere bedrijven hier in enkele gevallen een vervelend gevoel over hebben. Deze problematiek wordt echter langs een andere weg aangepakt. De vraag in welke gevallen inbesteden is geoorloofd, ligt inmiddels bij de Europese Commissie. afvalforum maart 2008

10 Weeffouten in Europa s nieuwe afvalbeleid Stoeien met heikele thema s Het voorstel voor de Kaderrichtlijn Afvalstoffen bevat nog een paar belangrijke weeffouten, constateert zowel de Europese afvalsector als de Brusselse politiek. Tijdens een workshop in de Europese hoofdstad wisselden afvalbrancheorganisaties uit twaalf lidstaten en Europarlementariërs van gedachten. Ik vind het silly van het Europees Parlement om verder te gaan dan een recyclingdoel van vijftig procent. Freek van Eijk (Vereniging Afvalbedrijven): Stel dat afvalolie niet onder de kaderrichtlijn zou vallen, dan zou het met hoge emissies verbrand kunnen worden. Door Harry Perrée Het lijkt wel de omgekeerde wereld: de afvalsector die pleit voor hoge recyclingdoelen en energie-efficiency en een Europarlementariër die op de rem trapt. Toch gebeurt precies dat tijdens een workshop die de Europese afvalsector medio februari organiseert voor Europarlementariërs en hun assistenten. Met zeven aanwezige Europarlementariërs (MEP s) en de assistenten is de Europese Milieucommissie goed vertegenwoordigd: Hans Blokland, Caroline Jackson, Mojca Drčar Murko, Vittorio Prodi, Jutta Haug, Tom Wise and Marcello Vernola. In haar presentatie laat Bärbel Birnstengler van onderzoeksbureau Prognos zien dat het overgrote deel van het totale Europese afval (2300 miljard ton) in potentie herbruikbaar is door recycling of nuttige toepassing. Prognos is daarom van mening dat de EU Gunnel Klingberg (Afvall Sverige): Het kan niet zo zijn dat elk land zelf regelt wat end of waste is. zich als doel moet stellen 55 tot 65 procent van het huishoudelijke afval te recyclen, de R1-status met hoge energie-efficiency voor het verbranden van afval in te voeren en meer maatregelen te nemen die het storten van herbruikbaar/recyclebaar afval tegengaan. De afvalbrancheorganisaties vragen om meer ambitie op recyclingniveau dan in de huidige Raadstekst van de Kaderrichtlijn is opgenomen. Recyclingdoelen zijn belangrijk maar die van Prognos vind ik veel te ambitieus, laat Europarlementariër Caroline Jackson, rapporteur van de Kaderrichtlijn Afvalstoffen, weten. Jackson gaat voor vijftig procent recycling van huishoudelijk afval en zeventig procent van het bouw- en sloopafval. Maar ze plaatst enige kanttekeningen bij de recyclingambities. Recycling vergt veel transport, stelt ze. Je kunt het afval ook lokaal met energieopwekking verbranden. De heersende opinie is dat recycling goed is, maar ik vind het silly van het Europees Parlement om verder te gaan dan een recyclingdoel van vijftig procent. Maar toch, zo voegt zij daaraan toe, moeten wij ons afvragen of de doelen realistisch zijn. Voor u, aan de overkant van de tafel misschien wel. Daarbij wijst zij naar de nationale vertegenwoordigers van de afvalsector. Maar geldt dat voor iedereen? Oost-Europese landen zijn hier bijvoorbeeld niet vertegenwoordigd vandaag. Wij moeten denken aan de extra kosten die recycling met zich meebrengt voor huishoudens en ook voor Oost-Europese landen. Het afschaffen van stortplaatsen daar zal enorme gevolgen hebben. Denkt men daar wel voldoende aan? En zo passeren op deze bijeenkomst in een zaaltje op de vijfde verdieping van het Europees Parlement de heikele thema s de revue. De parlementsleden worden niet alleen over recycling voorgelicht, maar ook over bijproducten, de einde afval - status en energie uit afval. Aanleiding voor de bijeenkomst is de laatste behandeling van het voorstel voor de nieuwe Kaderrichtlijn Afvalstoffen in het Europees Parlement in juni. Wij willen geen opinies over u uitstorten, maar nieuwe informatie geven, vertelt de Zweedse dagvoorzitter Carl Cederschiöld, voordat de aanwezige Europarlementariërs en hun assistenten worden getrakteerd op een reeks sheets met cijfers, diagrammen en opsommingen. Wegsnoepen Directeur Ella Stengler benadrukt namens Cewep, de Europese vereniging van wasteto-energy-plants (afvalverbranders die energie opwekken), dat deze hun afval niet wegsnoepen van recycling. Kijk maar naar landen die veel recyclen, zo houdt zij haar gehoor voor. Die scoren ook hoog op lees verder op pagina 12» 10 afvalforum maart 2008 Namens de Vereniging Afvalbedrijven werd de Nederlandse delegatie gevormd door Jan Manders (AVR-Van Gansewinkel) en Freek van Eijk (SITA Nederland) (2 e en 3 e van links). (foto: Horst Wagner)

11 Flaws in Europe s new waste policy Airing some thorny issues The European waste industry and European politicians alike point out that the proposed Waste Framework Directive contains a few important flaws. Euro MPs and waste industry representatives from twelve member states exchanged views during a workshop held in the European capital. I think it s silly of the European Parliament to go further than a recycling target of fifty per cent. By Harry Perrée It all seems the wrong way round: a waste sector advocating high recycling targets and energy efficiency, while a member of the European Parliament slams on the brakes. But that is exactly what happened during a workshop for MEPs and their assistants hosted by the European waste sector in mid-february. With seven MEPs and assistants present, the Environment Committee of the European Parliament was well represented: Hans Blokland, Caroline Jackson, Mojca Drčar Murko, Vittorio Prodi, Jutta Haug, Tom Wise and Marcello Vernola. Bärbel Birnstengler of research consultants Prognos showed that the majority of the total European waste mountain (2,300 billion tonnes) is potentially reusable via recycling or recovery. Prognos therefore argues that the EU should set a recycling target for household waste of 55 to 65 per cent, introduce R1 status with high energy efficiency for waste-toenergy plants and take more action to prevent landfilling of reusable or recyclable waste. The waste industry associations are demanding a more ambitious recycling policy than currently set out in the Council s text. Gunnel Klingberg (Afvall Sverige): We cannot just have each country deciding for itself what end of waste is. Recycling targets are important, but I think Prognos is being much too ambitious, said MEP Caroline Jackson, rapporteur for the Waste Framework Directive. Jackson is for a target of fifty per cent recycling of household waste and seventy per cent recycling of construction and demolition waste. But she also had some words of caution on the recycling goals. Recycling involves considerable transport, she said. You could also burn waste locally, with energy recovery. The prevailing view is that recycling is good, but I think it s silly of the European Parliament to go further than a recycling target of fifty per cent. Even so, she adds, we should question whether the targets are realistic. For you, on the other side of the table, perhaps they are. She was pointing to the national delegates from the waste sector. But are they for everyone? East European countries, for example, are not represented here today. We must think of the extra costs of recycling; for households, but also for East European countries. Closing landfills there would cause enormous problems. Is enough thought given to that? And so, in a small conference room on the fifth floor of the European Parliament building, the really thorny issues were discussed in depth. The MEPs were not only informed about recycling, but also about by-products, end-of-waste status and waste-to-energy. The meeting was held in preparation for the final debate on the proposed new Waste Framework Directive in the European Parliament in June. We don t want to burden you with lots of opinions, but give you new information, explained the Swedish chair, Carl Cederschiöld, before the MEPs and their assistants were treated to a series of sheets with figures, diagrams and overviews. Poaching Ella Stengler, director of the Confederation of European Waste-to-Energy Plants (Cewep), stressed that they do not poach their waste from the recycling stream. She drew attention to the countries that recycle a lot of their waste. They are also high on the list for recovering energy from the incineration of waste. Our message to the MEPs is that waste-to-energy should be recognised as recovery, in any case a level above landfill. To support her argument she quoted from research by consultants FFact (commissioned by Cewep), who calculate that high efficiency go to page 13» The Dutch Waste Management Association representatives were Jan Manders (AVR-Van Gansewinkel) and Freek van Eijk (SITA Nederland) (2 nd and 3 rd from left) (photo: Horst Wagner) afvalforum maart

12 Europarlementariërs Caroline Jackson, rapporteur van de Kaderrichtlijn Afvalstoffen (KRA), Sloveense Mojca Drˇcar Murko, schaduwrapporteur van de KRA en Hans Blokland (van links naar rechts) (foto: Horst Wagner) energieopwekking door avi s. Onze boodschap voor de MEP s is dat de energieopwekking uit afval als nuttige toepassing moet worden gezien en in elk geval als een niveau hoger dan storten. Ter ondersteuning haalt ze een onderzoek van bureau FFact aan (in opdracht van Cewep), dat heeft aangetoond dat niet-herbruikbaar afval verbranden met hoge energie-efficiency de CO 2 -emissie verder kan beperken met 45 miljoen ton CO 2 per jaar. Dit wordt bereikt als afvalverbranders de classificatie van nuttige toepassingen krijgen zoals de Europese Commissie het voorstelt met haar R1-formule. Hans Blokland (Eurofractie, Europarlement): Waarom is het zo lastig om mensen te overtuigen schone avi s te accepteren? Maar tegelijkertijd is de acceptatie van afvalverbranding in veel lidstaten problematisch, reageert Europarlementariër en afvalveteraan Hans Blokland. Waarom zijn landen als Italië en Frankrijk niet overtuigd van het nut van afvalverbranding? Ik ben in Amsterdam en Freiburg op bezoek geweest bij nieuwe avi s. Daar is sprake van een schoon productieproces. Waarom is het zo lastig om mensen te overtuigen schone avi s te accepteren?, vraagt hij zich hardop af. De Sloveense Europarlementariër Mojca Drčar Murko, schaduwrapporteur van de KRA voor de Liberalen, hoeft voor het antwoord alleen naar haar eigen land te kijken: Het is bij ons nog onmogelijk een afvalverbrander te bouwen, omdat de bevolking er absoluut tegen is. Wij hebben slechte ervaringen gehad met afvalverbranding in cementovens. Dat is een vuile vorm van verbranding. Toch schrikt die weerstand haar niet af. Landen die nu een jaar of dertig bezig zijn met afvalverwerking, zijn destijds begonnen vanwege de regelgeving. Daarom hebben wij nu ook normen nodig. Ook al zijn ze hoog, ze geven de richting aan. Stengler: We moeten mensen beter informeren over energie uit afval. Veel mensen denken nog: er staat een schoorsteen, dus is het smerig. Wij moeten communiceren dat afvalverbranding schoon is en dat het ook nog energie oplevert, en daarmee een bijdrage levert aan de strijd tegen de klimaatverandering. En dan is er nog de discussie over einde afval (end of waste): wanneer houdt een afvalstof op om afvalstof te zijn? Gunnel Klingberg van het Zweedse Afvall Sverige verzoekt de aanwezige Europolitici de teugels strakker aan te trekken, want het huidige voorstel voor de Kaderrichtlijn bevat volgens haar gaten. Er moet een controleproces komen. Het kan niet zo zijn dat elk land zelf regelt wat end of waste is, want dan is een stof in het ene land afval en in het andere niet. Dat kan niet. Zo vindt de sector dat afval dat voor energieopwekking wordt gebruikt, te allen tijde afval moet blijven. Anders kan het de Richtlijn verbranden afval met zijn strikte emissie-eisen ontlopen. Bijproducten Niet alleen voor de einde afval -status, ook voor bijproducten ( by products, populair vertaald als something produced in the making of something else ) bestaat een definitieprobleem, zo legt Freek van Eijk van de Vereniging Afvalbedrijven uit. Het huidige voorstel voor de Kaderrichtlijn Afvalstoffen creëert naast afval en producten een nieuwe categorie voor de talrijke heterogene bijproducten, en dat zou niet moeten, vindt hij. Want ze bivakkeren in een juridisch niemandsland: ze vallen verbrand kunnen worden, waarschuwt Van Eijk. Dus schaf die hele generieke definitie van bijproducten gauw af, adviseert hij. Míj hoeft u niet te overtuigen, reageert Blokland. Volgens de politicus leeft zowel binnen de Europese Commissie als binnen het Europees Parlement het sterke gevoel dat er een fout is gemaakt door de deur open te zetten voor deze bijproducten. Wij zullen nu de landen en de commissie moeten overtuigen om dat ongedaan te maken. Tijdens een workshop in Brussel wisselden afvalbrancheorganisaties uit twaalf lidstaten en Europarlementariërs van gedachten over de Kaderrichtlijn Afvalstoffen (foto: Horst Wagner) De vraag is of dat gaat lukken. Murko erkent het probleem, maar ziet de pragmatische uitgangspunten van de commissie botsen met de idealistische visies van het parlement. De KRA is een richtlijn met open einden die veel ruimte laat voor interpretatie. Onze taak als parlement is om te kijken of die dubbelzinnigheid onvermijdelijk is. noch onder de Kaderrichtlijn, noch onder REACH, dat regels geeft voor chemische stoffen. Stel dat afvalolie presenteren hun visie Afvalbranches niet onder de kaderrichtlijn Het initiatief voor het organiseren van zou vallen, dan zou het de workshop lag bij afvalbrancheorganisaties met hoge emissies uit de lidstaten België, Denemarken, Duitsland, Hongarije, Finland, Groot-Brittannië, Italië, Luxemburg, Nederland, Oostenrijk, Spanje en Zweden. Met deze workshop wilde de Europese afvalsector haar visie op de Kaderrichtlijn Afvalstoffen duidelijk overbrengen op de Europese beslissers. De Europarlementariërs kunnen zich met de informatie voorbereiden op de behandeling van de Kaderrichtlijn in het Parlement. Over een viertal belangrijke onderwerpen hebben de brancheorganisaties een eensluidend standpunt. Onderwerp in KRA Recyclingambitie Bijproducten Einde afval Nuttige toepassing (R1) Gemeenschappelijk standpunt Meer ambitie in de KRA Tégen een definitie in de KRA Strikt en te controleren mechanisme en per afvalstof een Europese beslissing R1-status voor afvalverbrandingsinstallaties die efficiënt energie uit afval halen 12 afvalforum maart 2008

13 incineration of non-recycled residual waste could reduce CO 2 emissions further up to 45 million tonnes each year. This would happen if Waste-to-Energy Plant operators get the incentive to be classified as energy recovery by reaching the ambitious energy efficiency threshold as proposed by the European Commission in the R1 formula. At the same time, waste incineration meets with considerable resistance in many member states, countered MEP and waste veteran Hans Blokland. Why are countries like France and Italy not convinced of the usefulness of waste incineration? I have visited new waste-to-energy plants in Amsterdam and Freiburg and they are clean processes. Why is it so difficult to Waste associations Three MEPs (from left to right): Caroline Jackson, rapporteur for the Waste Framework Directive (WFD), Mojca Drˇcar Murko, Slovenian shadow rapporteur on the WFD, and Hans Blokland (photo: Horst Wagner) present their vision The workshop was an initiative by the waste industry associations from Belgium, Denmark, Germany, Hungary, Finland, Great Britain, Italy, Luxembourg, the Netherlands, Austria, Spain and Sweden. In the workshop the European waste sector wanted to present its vision on the Waste Framework Directive clearly to European decision makers. The MEPs can use this information to prepare for the debate on the WFD in the European Parliament. The associations have agreed a common standpoint on four important topics. Topic in WFD Recycling ambition By-products End of waste Recovery (R1) During a workshop in Brussels MEPs and waste industry representatives from twelve member states exchanged views on the Waste Framework Directive (photo: Horst Wagner) Common standpoint More ambitious goals in the WFD Against a definition in the WFD convince people to accept clean incinerators? he wondered. The Slovenian MEP Mojca Drčar Murko, shadow rapporteur on the WFD for the Liberals, could simply point to her own country for the answer: It is impossible for us to build waste incinerators at the moment because the people are utterly opposed to them. We have had bad experiences with burning waste in cement kilns, which is a dirty form of incineration. Despite this setback, she has not been put off. Countries that started managing and processing waste thirty years ago did so because of the regulations. Now we need standards too. Even if they are rather high, they at least point us in the right direction. Stengler: It is our job to inform people better about waste to energy. Many people still think that because there is a chimney it is dirty and polluting. We must get over the message that waste to energy is clean and at the same time that it produces energy and serves the climate. And then there is the discussion about end of waste : when is a waste not longer waste? Gunnel Klingberg of the Swedish A strict and verifiable mechanism and a European decision for each waste R1 status for efficient waste-to-energy plants Afvall Sverige asked the European politicians present to take more control over the Freek van Eijk (Dutch Waste Management Association): If waste oils were not covered by the framework directive, they could be incinerated with high emissions. Hans Blokland (Eurogroup, European Parliament): Why is it so difficult to convince people to accept clean incinerators? process, claiming that the current proposal for the WFD contains loopholes. A regulatory process should be established. We cannot just have each country deciding for itself what end of waste is, because then substances that are treated as wastes in one country may be considered to be materials in another. That won t do. The sector believes, therefore, that waste used in the production of energy should always remain waste. Otherwise it would slip away from the waste incineration directive with its strict roles on emissions. By-products The definition problem is not confined to end of waste, but also surrounds byproducts (something produced in the making of something else), explained Freek van Eijk of the Dutch Waste Management Association. In addition to waste and products, the current proposal for the Waste Framework Directive adds a new category for the numerous heterogeneous by-products. This is a bad idea, he asserts, because they are parked in a legal no-man s land: they fall within neither the WFD nor REACh, which contains regulations on chemicals. If waste oils were not covered by the WFD, they could be incinerated with high emissions, warned van Eijk. His advice is simply to drop the generic definition of by-products straight away. Blokland needed no convincing, claiming that within both the European Commission and the European Parliament there is a strong feeling that it was a mistake to open the door to these by-products. We will now have to convince the member states and the Commission to reverse this decision. But is that still possible? Murko acknowledges the problem, but foresees a clash between the pragmatic approach taken by the Commission and the idealistic vision of the Parliament. The WFD is an open-ended directive that leaves considerable room for interpretation. Our task as Parliament is to see if this ambiguity is avoidable or not. afvalforum maart

14 klaar voor de internationale afvalrace?* Hein Grafhorst, PricewaterhouseCoopers Assurance Tax Advisory *connectedthinking 2007 PricewaterhouseCoopers. Alle rechten voorbehouden.

15 Essent Milieu vermindert wegvervoer Op 3 maart heeft Essent Milieu de spooraansluiting op haar locatie Maastricht officieel in gebruik genomen. Door het vervoer per spoor wordt de komende jaren het transport van vele tienduizenden tonnen huishoudelijk afval over de weg vermeden. Het transport verloopt nu via de ter plaatse aanwezige en voorheen weinig gebruikte stamspoorlijn. De gemeente Maastricht heeft deze spoorlijn gerevitaliseerd met als doel het transport van goederen per trein te stimuleren en het wegvervoer binnen de stadsgrenzen te verminderen. Essent Milieu wil haar activiteiten op Schoorsteen derde lijn Twence geplaatst maatschappelijk verantwoorde wijze invullen en heeft deze mogelijkheid met beide handen aangegrepen. Sinds de start van het afvalvervoer per trein op 10 december 2007 zijn vanaf de locatie Maastricht 56 treinen vertrokken met in totaal ruim containers gevuld met huishoudelijk afval. Zou dezelfde hoeveelheid via de weg zijn vervoerd, dan waren daarvoor 565 vrachtwagentransporten nodig. Zo is meer dan kilometer wegvervoer uitgespaard. Europees stedelijk afval groeit flink Uit een studie van het European Environment Agency in Kopenhagen blijkt dat de hoeveelheid stedelijk afval tussen 2005 en 2020 met 25 procent zal toenemen. De Europese burger produceerde in 1995 gemiddeld 460 kilo stedelijk afval per jaar. In 2004 was deze hoeveelheid toegenomen tot 520 kilo per persoon. Tot 2020 wordt een stijging tot 680 kilo verwacht. Door de steeds bredere toepassing van recycling en afvalverbranding met energieterugwinning zal de netto uitstoot van broeikasgassen als gevolg van de verwerking van stedelijk afval tussen nu en 2020 naar verwachting aanzienlijk afnemen. Door de groei van de hoeveelheid afval te beperken zou de uitstoot van broeikasgassen nog verder kunnen worden beperkt. Afvalconferentie 2008 Op 1 oktober organiseren het ministerie van VROM, de NVRD en de Vereniging Afvalbedrijven de Afvalconferentie Later in het jaar meer informatie over de dag. Ook op de site waar nu een terugblik is te vinden op de laatste editie in Op 28 februari is de schoorsteen voor de derde afvalverbrandinglijn van Twence in Hengelo op zijn plaats gehesen. Het was een uiterst precisiewerkje want de onderdelen van zo n 20 meter lang, een buitendiameter van 3 meter, en een gewicht van 7,5 ton, hadden maar enkele tientallen centimeters speling in het schoorsteengebouw waar zij naast de twee bestaande schoorstenen werden gemonteerd. De verwachting is dat de bouw van de derde lijn eind dit jaar wordt voltooid en begonnen kan worden met de testfase. De nieuwe verbrandingslijn heeft een capaciteit van ton afval per jaar. Hiermee wordt MWhth warmte geproduceerd en MWhe elektriciteit. Deze energie is voldoende om huishoudens van elektriciteit en huishoudens van warmte te voorzien. Naast deze derde lijn heeft Twence ook een biomassa-elektriciteitscentrale (BEC) gebouwd. Deze centrale is nu in de testfase en levert al elektriciteit aan het net. De BEC heeft een capaciteit van ton biomassa per jaar. Hiermee wordt voldoende elektriciteit geproduceerd om huishoudens van stroom te voorzien. Overheid wil bewustzijn belang natuur en milieu versterken De komende vier jaar krijgt natuur- en milieueducatie (NME) een kwaliteitsimpuls. Hiervoor is 20 miljoen euro beschikbaar. Het geld wordt ingezet om jongeren beter te bereiken, inhoudelijk kaders te scheppen, meer vraagsturing te realiseren, meer aandacht te geven aan beleving, meedoen en invloed uitoefenen en meer bestuurlijke regie te organiseren. Dit op voorstel van ministers Verburg van LNV, Cramer van VROM en Plasterk van OCW in de nota Kiezen, leren, meedoen. NME landelijk opschalen Nu er steeds meer signalen zijn dat kinderen niet meer in de natuur komen, de herkomst van hun voedsel niet kunnen duiden en zich zorgen maken om milieuproblemen in de wereld, is het verbeteren van de relatie tussen jeugd en natuur een belangrijke opgave. Er gebeurt al het nodige in Nederland rond NME. Landelijke dekking is echter een knelpunt, verspreiding en opschaling van effectieve producten en methoden evenzeer, maar ook is duidelijk dat informatie over natuur en milieu op dit moment niet voor alle groepen mensen (met name jongeren) aantrekkelijk genoeg is om er gebruik van te maken. Daarom worden de inhoudelijke hoofdlijnen van natuur- en milieukennis en vaardigheden uitgewerkt. Nascholingscursussen voor leraren en docenten worden gestimuleerd. Ook krijgt ieder kind op school minimaal eenmaal per jaar een NME-activiteit aangeboden. Door het bedrijfsleven actief te betrekken bij NME kan een grotere groep mensen worden bereikt. Een database/website moet vraag en aanbod op NME-gebied dichter bij elkaar brengen. duurzameenergie.nl Half februari is de website duurzamegemeente.nl gelanceerd. De site beoogt een portal te zijn voor duurzaamheidsprofessionals. De website biedt een selectie van nieuwsberichten van diverse bronnen, links naar relevante organisaties, evenementen, vacatures, opleidingen en meer. Ook komen de professionals zelf aan het woord in de vorm van webinterviews. afvalforum afvalforum maart maart

16 CDA-kamerlid Antoinette Vietsch: Geen extra verpakkingsbelasting Ze is ingenieur en techneut, en daarom vond het CDA haar de juiste kandidaat voor het afvalbeleid. Antoinette Vietsch (50) is sinds vorig jaar woordvoerder afval voor de CDA-fractie in de Tweede Kamer. Eerste onderwerpen waren de EVOA en het Verpakkingenakkoord. Het kan niet zo zijn dat de burger voor de inzameling van afval via de afvalstofheffing betaalt en nog eens opnieuw via de verpakkingsbelasting. Door Joop Hazenbeek U heeft zich inmiddels goed kunnen inwerken op het afvaldossier. Wat valt u op? Ik kan vanuit mijn achtergrond goed met technische mensen omgaan. Zijdelings had ik al te maken met het dossier omdat ik in de vorige Kamerperiode woordvoerder bouw en asbest was. Wat me vooral trof is dat het onderwerp groter is dan verwacht. Bovendien is afvalbeleid erg internationaal geworden. Wat zijn in uw ogen de belangrijkste issues? (denkt even na) De afvalsector en de overheid staan voor een grote slag, zoals de inzameling van plastic. Zowel de bevolking als gemeenten willen dat organiseren, maar we moeten de stroom plastic wel goed kunnen verwerken. Gelukkig is de techniek daarvoor enorm verbeterd. U vindt de sector professioneler geworden. Kan het beter? De inhaalslag is gemaakt, maar nog niet afgerond. Ik zie dat bedrijven zich beter organiseren, groter en internationaler worden. Ik dring er bij bedrijven op aan hun problemen te melden bij het kabinet, zoals laatst met de EVOA (het samenstel van Europese transportregels voor afval, red.). Dat maakt het werk voor mij als Kamerlid leuker, want dan kan ik iets voor het bedrijfsleven richting het kabinet betekenen. Cradle-to-cradle doorvoeren is in de praktijk moeilijker dan het op het eerste gezicht lijkt. Is Knowaste, de inmiddels ontmantelde recycler van luiers, daar een goed voorbeeld van? Helaas bereikte het signaal mij te laat, Knowaste was al gesloten toen ik hoorde wat er speelde. Ik kreeg in januari een mailtje van een vrouw uit een kindercrèche, die hoorde dat Knowaste dicht was. Ze was verplicht de luiers te scheiden, maar kon nergens met haar afval terecht. Het CDA heeft zich voor deze zaak hard gemaakt, want we vinden deze vorm van recycling een goede zaak. Uiteindelijk kwamen we erachter dat er een financieel plan lag om Knowaste te redden, maar dat slaagde niet omdat er een tekort was van een paar honderd euro per gemeente. Minister Cramer van VROM wilde niet bemiddelen, in haar ogen was het een lokaal probleem. Het bedrijf viel daardoor niet meer te redden. Dat betreur ik zeer, Knowaste is inmiddels in stukjes gehakt. Hier gaan we nog op terugkomen, we zullen de vinger aan de pols houden. Wat vindt u verder van het optreden van minister Cramer? Ze heeft een succes geboekt met het Verpakkingenakkoord. De minister is verknocht aan het milieuen afvalbeleid. Dat is haar achtergrond. Het Verpakkingenakkoord liep al langer, voorbereidend werk is gedaan door toenmalig staatssecretaris Pieter van Geel. Men móest die onderhandelingen vorig jaar afronden. U windt zich op over de kosten. We maken ons zorgen om lasten voor de burger. Het kan niet zo zijn dat de burger voor de inzameling van afval via de afvalstoffenheffing betaalt en nog eens opnieuw via de verpakkingsbelasting. De voorwaarden zijn door Den Haag geschapen, nu zijn de sector en de gemeenten aan zet. Ik hoop dat het akkoord in de praktijk gaat werken. Cramer zet zich ook in voor het cradle to cradle-principe. Recent heeft ze het project naar een ketenaanpak in het afvalbeleid gelanceerd. Het is altijd goed te bedenken hoe we materiaal kunnen hergebruiken en welke 16 afvalforum maart 2008

17 Afvalwoordvoerder Antoinette Vietsch (CDA): Het grootste probleem van EVOA zit m in de bureaucratie. (foto: Joop Hazenbeek) toekomst mogelijk is. Bij de discussie over afval heersen nog te veel de oude, achterhaalde beelden. Laten we eerst proberen de eisen voor CO 2 -uitstoot te halen. Dat zal een goed resultaat zijn. restwaarde het heeft. Maar dit is een heel moeilijk mechanisme, omdat je ook in de gaten moet houden wat de burger er tijdens het gebruik mee doet. Zijn alle materialen in een huis goed her te gebruiken na sloop, doet de bewoner niet ineens milieuonvriendelijke verf op de muren en kozijnen. Of neem bijvoorbeeld straatstenen. Door de regen raken ze uitgeloogd. Dus mag de gemeente ze slechts in hun eigen wijk hergebruiken. Maar wie ziet erop toe dat oude straatstenen niet opeens in tuintjes neergelegd worden en de grond dus toch vervuild wordt? Cradle-to-cradle doorvoeren is in de praktijk moeilijker dan het op het eerste gezicht lijkt. Wat is uw visie voor het Landelijk Afvalbeheerplan, dat het kabinet in 2009 uitbrengt? Dat Knowaste is gesloten betreur ik. Luierrecycling is een goede zaak. We hebben in onze uitgangspunten als CDA staan dat we de aarde slechts te leen hebben, in een soort rentmeesterschap hebben. Dus we moeten zuinig met de aarde omgaan. Maar we moeten ook praktisch zijn en naar resultaten kijken. Daarbij speelt de stand van de techniek een belangrijke rol, de huidige en wat in de U spreekt zich wel duidelijk uit over EVOA. In tegenstelling tot het buitenland zijn bedrijven hier verplicht commercieel gevoelige informatie prijs te geven die de overheid ook nog eens vrijelijk op internet zet. Daar heb ik inderdaad veel vragen over gesteld en de Tweede Kamer een hoorzitting over laten houden. Dit dossier brengt vele misverstanden aan het licht tussen private partijen en ambtenaren. De minister zegt niets te weten van klachten van bedrijven. Ik heb ze daarom getipt om hun problemen door te geven. Twee bedrijven hebben dat tot nu toe gedaan. Het grootste probleem van EVOA zit m in de bureaucratie. Ambtenaren houden zich aan de maximumtermijn, maar zouden moeten trachten vergunningen en dergelijke zo snel mogelijk te geven. Het punt van concurrentievervalsing heb ik aan de orde gesteld bij minister Cramer, maar die heeft dat ontkend. Dan sta je met lege handen. Ook hier geldt dat de sector dit opnieuw aan de orde moet stellen bij de minister. Uiteenlopende portefeuille Antoinette Vietsch is sinds 2002, met een korte onderbreking tijdens de formatie, lid van de Tweede Kamerfractie van het CDA. Daarvoor was zij senior-adviseur gezondheidszorg bij Twynstra Gudde. Zij houdt zich in de Kamer bezig met bouw- en afvalbeleid. Tevens is zij woordvoerster zorginstellingen en oorlogsgetroffenen. In 1987 promoveerde Vietsch aan de Technische Universiteit Eindhoven. Tevens was ze gastdocent van het Medical Architecture Unit Londen en stafmedewerker College voor Ziekenhuisvoorzieningen. In deze nieuwe Kamerperiode heeft het CDA-Kamerlid zich actief opgesteld in het afvaldossier. Ze heeft geregeld vragen gesteld aan minister Cramer van VROM. Tevens heeft ze een motie over het Verpakkingenakkoord met algemene stemmen door de Kamer aangenomen weten te krijgen. Ze waakt voor de belangen van burgers en bedrijven, maar ook voor de opstelling van de overheid. Vietsch zal het kabinet de komende jaren vooral de vinger aan de pols houden, voor haar geldt het credo de regering regeert. Dat betekent in de praktijk dat het kabinet met plannen zoals het Landelijk Afvalbeheerplan komt, waarna de CDA-fractie haar oordeel zal geven. afvalforum maart

18 Door René Didde Composteren blijft goed voor het milieu. En bij verdere optimalisering van de processen is het potentieel nog veel groter, zegt Tim Brethouwer. Brethouwer trekt die conclusie uit een aantal nieuwe ontwikkelingen. De compostdeskundige van Essent Milieu in Wijster stond bijna 25 jaar geleden aan de wieg van de allereerste compost die uit de gescheiden inzameling van groente, fruit en tuinafval (gft) van huishoudens uit Nuenen en De Bilt werd gemaakt. Tim Brethouwer (Essent Milieu): Bij verdere optimalisering van de processen is het potentieel nog veel groter. Van gft-afval gemaakte compost biedt op verschillende manieren een reductie in de CO 2 -uistoot (foto: Vereniging Afvalbedrijven) Innovaties schroeven milieuscore van compost op Groen, groener, groenst! Goed nieuws voor compost. De uitstoot van broeikasgassen tijdens het composteringsproces valt volgens onderzoek reuze mee. De inzet van compost als veenvervanger tikt aan. Maar dat is nog niet alles. Door vooraf gft te vergisten en achteraf houtrijke snippers uit de compost te zeven en de compost hoogwaardig af te zetten als veenvervanger in potgrond, is de milieuscore helemaal positief. Brethouwer, die de bijnaam mister compost geniet, is al die tijd de roerige ontwikkelingen op het gebied van gft en compost blijven volgen. Anno 2008 overlegt hij een rapport van adviesbureau Tauw waaruit blijkt dat de emissies van lachgas en methaan (beiden zeer sterke broeikasgassen) tijdens het proces van composteren aanzienlijk meevallen. De uitstoot is veel lager dan in 2003 werd aangenomen bij de totstandkoming van de milieueffectrapportage die destijds voor het Landelijk Afvalbeheerplan (MER-LAP) is gemaakt. Recente metingen van Tauw bij vijf verschillende composteersystemen waaronder de veel toegepaste tunnelcompostering, halcompostering en compostering in de open lucht wijzen uit dat per verwerkte ton gft 169 gram methaan en 70 gram lachgas wordt geëmitteerd. Vooral de hoeveelheid methaan blijkt nu veel lager dan indertijd werd aangenomen. Dit heeft jarenlang tot onduidelijkheden geleid, onder meer bij het ministerie van VROM, zegt Brethouwer. Omgerekend in CO 2 -equivalenten bespaart compostering per ton gft 68 kilogram CO 2. Deze besparing geldt all-in, dus inclusief de emissies van de vrachtwagens die het gft inzamelen en transporteren naar de verschillende inrichtingen in het land. Op een jaarbasis van 1,6 miljoen ton gft-afval in Nederland 18 afvalforum maart 2008

19 scheelt dat bijna 110 duizend ton CO 2, zo rekent Brethouwer voor. Dat is te vergelijken met de CO 2 -besparing van vijf miljoen spaarlampen. Potentieel Maar het potentieel is nog groter. De anderhalf miljoen ton gft-afval in ons land is goed voor een slordige 600 duizend ton compost. Tot nog toe gaat al deze voornamelijk van huishoudelijk gft gemaakte compost voor driekwart naar de akkerbouw. Daar dient het naast vervanger van kunstmest ook als verbeteraar van de bodemstructuur. Tien procent belandt in de gemeentelijke groenvoorziening, zoals parken en sportvelden. Met name in de vijftien procent die wordt gebruikt in potgrond, liggen kansen. Daarbij gaat het om toepassingen als tuinaarde, maar ook om hoogwaardige afzet als potgrond voor telers van planten en heesters. Ook de bekende zakken potgrond van Intratuin en Praxis bestaan deels uit van gft gemaakte compost. Daarmee voorkomt de compost dat veengrond wordt afgegraven. Vooral in Ierland, Rusland en in de Baltische Staten verdwijnen vele meters hoogveen voor onze potgrond, zegt Hans Berenschot van VAR. Het bedrijf in Wilp Achterhoek is net als Essent Milieu een van grootste composteerders in Nederland. VAR neemt met 150 duizend ton gft ongeveer tien procent voor zijn rekening. Dit jaar gaat het bedrijf uitbreiden tot 210 duizend ton. Doordat we onze compost goed kunnen opslaan, hebben we voldoende voorraad om ons in het tuinseizoen van februari tot aan de zomer vrijwel helemaal op de potgrondsector te richten, legt Berenschot uit. Ook deze veenvervanging tikt aan, niet alleen uit natuurbehoud. Veen wordt beschouwd als langcyclische koolstof en besparing daarop geldt als emissiereductie. Maar dat is nog niet alles. VAR heeft twee majeure innovaties in petto. Begin 2009 neemt het bedrijf een vergistingssysteem in bedrijf. Vier reactoren van elk vijftienduizend ton produceren dan voornamelijk energierijk biogas (vooral methaan) uit de groente- en fruitfractie Dat gaan we in twee motoren verbranden en er elektriciteit mee opwekken. Het is goed voor 16 miljoen kilowattuur, ongeveer het verbruik van ruim vierduizend huishoudens plus ons eigen elektriciteitsverbruik, zegt Berenschot. Twee jaar later, in 2011, komen nog eens vier vergisters in bedrijf. Met de run op groene energie en de subsidie van de recent gepubliceerde Stimuleringsregeling Duurzame Energie (SDE) voor biogas telt het kabinet twaalf eurocent per kilowattuur neer is dat slim bekeken. De CO 2 -balans van het composteren wordt daarmee nóg eens ongeveer 100 kilogram per verwerkte ton gft positiever. In theorie zou alle Nederlandse gft ongeveer 200 duizend huishoudens van stroom kunnen voorzien. Het uitgegiste restmateriaal, het digestaat, wordt met andere gft verder gecomposteerd. En het mooie is dat we in de vergister een waterrijke fractie overhouden, waarin vooral het zout uit de groente- en fruitfractie is opgelost, weet Berenschot. Daarmee ontstaat geheel volgens de wensen van de commerciële potgrondbedrijven, telers en tuinbouwers zoutarme compost, goed genoeg voor het felbegeerde RHP- certificaat voor compost. Hans Berenschot (VAR): Vooral in Ierland, Rusland en in de Baltische Staten verdwijnen vele meters hoogveen voor onze potgrond. Zout Want te veel zout is slecht voor de plant, zegt ook Hans Scholten van de Branche Vereniging Organische Reststoffen (BVOR) in Wageningen. Mede om die reden richten de circa veertig leden van de BVOR zich vooral op de verwerking van groenafval, dat te vergelijken is met de tuinafvalfractie van het gft. We verwerken bermmaaisel en het tuinafval en stobben van hoveniers en milieustraten, zegt Scholten. Vanwege het accent op groenafval noemen BVOR-leden zich groencomposteerders. Ook daar wordt 1,5 miljoen ton groenafval verwerkt tot groencompost. Potgrond is een mengsel van allerlei materialen, legt Scholten uit. De helft tot driekwart ervan bestaat meestal uit veen (tuinturf). Proeven hebben Op 12 april organiseren de Vereniging Afvalbedrijven en de BVOR voor de tweede keer de landelijke compostdag. De dag wordt georganiseerd om op verschillende manieren aandacht te vragen voor het belang van gescheiden inzameling van gft en groenafval, zoals snoeihout, takken, gras, en de waarde van compost. Zo kunnen burgers compost afhalen op een aantal locaties verspreid over het hele land, waaronder gemeentewerven, milieustraten en composteerbedrijven. uitgewezen dat gft-compost ongeveer vijftien procent van het veen kan vervangen, en groencompost ongeveer veertig procent. Aan potgrond wordt altijd een kunstmestmengsel toegevoegd om de hoeveelheid voedingsstoffen optimaal te maken. De BVOR heeft nu een speciaal mengsel laten ontwikkelen voor potgrond waarin compost verwerkt is. Compost is een uitstekende veenvervanger, vindt ook Scholten. Het is niet alleen beter voor de natuur en het klimaat maar het is ook goedkoper. Toch is dat geen doorslaggevend argument in de potgrondsector, weet Scholten. Kwaliteit is belangrijker dan de kosten. Commerciële plantentelers zijn nog wat bang dat met compost vervaardigde potgrond bijvoorbeeld plantenziekten overbrengt. Met de nieuwe inzichten en verdere procesverbeteringen kan de kwaliteit en kwaliteitsborging verder worden verbeterd. Bij VAR meldt Berenschot nog een tweede noviteit. Niet alleen vergisting van vooral groente- en fruitafval levert CO 2 - reductie, ook achteraf is er nog veel te winnen. Een aantal afvalbedrijven, waaronder Essent en VAR, zeeft, onthardt en zift de grove houtachtige delen die groter zijn dan vijftien millimeter uit de compost. Deze houtachtige snippers kunnen worden opgestookt in een biomassacentrale. Vooral in Duitsland is de vraag naar deze brandbare fractie groot. Ook vinden gesprekken plaats met Twence dat een biomassacentrale in bedrijf gaat nemen. Een andere optie is het houtachtige zeefresidu uit de compostering te drogen en vervolgens te bewerken, zodat het geschikt is voor het bijstoken in de kolencentrales. De nieuwe kolencentrales hebben immers allemaal ambitieuze doelen om bij de elektriciteitsopwekking met poederkool te besparen op CO 2 -uitstoot door biomassa bij te stoken. afvalforum maart

20 Nog veel haken en ogen aan saneren van oude stortplaatsen Oude stort nog geen winstmaker De beperkte ruimte in ons krappe landje is een goede reden om oude stortplaatsen te saneren. Voor een deel van de 4000 voormalige vuilnisbelten in Nederland is saneren gelukkig niet nodig. Alle overige locaties aanpakken blijft echter te duur. Dat komt vooral door te hoge stortbelasting voor onbruikbare fracties en het risico op het aantreffen van gevaarlijke stoffen, zoals asbest. Ook afvalmining lijkt vooralsnog te weinig op te leveren. Door Cees ter Stege Onno Hoes zal de laatste zijn om te ontkennen dat het saneren van oude stortplaatsen stagneert en dat komt vooral, omdat de financiering niet goed geregeld is. Uit onderzoek en pilots uit het verleden blijkt dat je een commerciële bestemming aan de locatie moet geven om saneren rendabel te maken, zegt de Brabantse milieugedeputeerde. De provincie heeft de toekomst van de circa 600 kriskras over het grondgebied verspreide afvalstorten goed op het netvlies staan. Provinciale Staten hebben aangegeven dit belangrijk te vinden en willen het probleem actiever oppakken. Met afvalmining en nuttig hergebruik van locaties komen interessante mogelijkheden in beeld, verwacht Hoes. Bovendien, constateert hij, kijkt de samenleving minder angstig naar het hergebruik van stortlocaties voor bijvoorbeeld recreatie of bebouwing. De VVD-politicus noemt de Bavelse Berg bij Breda (heringericht als recreatieterrein) en de locatie Kempenbaan in Tilburg waar een deel van de nietafbreekbare fractie uit de stortplaats wordt hergebruikt als zichtwal. Op de vrijgekomen ruimte komt kantoor- en woningbouw. Iedereen blij, veronderstelt Hoes. De kritiek dat daarmee een deel van het probleem niet is opgelost, maar verplaatst, wijst hij af: We weten waar het afval terecht is gekomen. Bovendien komen er steeds nieuwe technieken, zodat toekomstige generaties er wel een oplossing voor kunnen vinden, stelt hij hoopvol. Blijft dus het knelpunt van de financiering. Hoes: Onderzoek moet uitwijzen wat je ermee kunt. Als we weten dat commerciële partijen niet willen, dan moet de provincie kijken of die financieel kan bijstaan. Een paar ton kunnen soms wonderen doen. Maar als er geen milieuprobleem is, vind ik dat de stortplaats kan blijven liggen. Haps Half februari 2008 brengen gedeputeerde Hoes en de Brabantse milieucommissie een werkbezoek aan Haps bij Cuijk. Een motie van D66 in Provinciale Staten heeft de voormalige stortplaats in beeld gebracht als potentieel saneringsobject. Onno Hoes (gedeputeerde Noord-Brabant): Het onderwerp afvalmining is voor Haps afgesloten. Na een klimmetje van zestien meter staat het gezelschap op een negentien hectare tellende hoogvlakte. Onder de voeten van de delegatieleden ligt twee miljoen ton afval, gestort tussen 1985 en Formeel is de stortplaats gesloten, maar exploitant Essent wil de vergunning voor nog eens ruim 600 duizend kubieke meter afval verlengen om de potentiële stortcapaciteit veilig te stellen. Bewoners van Haps zien liever dat het terrein door middel van afvalmining wordt gesaneerd en afgegraven, om er een bedrijventerrein te vestigen. Het bedrijf MPI (Multi Purpose Industries) wist de Hapse bewoners en andere betrokkenen enthousiast te maken voor het idee van afvalmining. Zo zou 95 procent recyclebaar zijn of bruikbaar voor energiewinning. Een onderzoek (à raison van 150 duizend euro) zou de haalbaarheid moeten aantonen. Tot nu toe heeft het bedrijf nog nergens de aannames in de praktijk waar kunnen maken. Ook eerdere pogingen (ook van andere bedrijven) strandden op talloze bezwaren. De aard van het afval, veel onbruikbaar slib van een papierfabriek, maakt afvalmining lastig en duur. Bovendien is het afval vrijgekomen in de recente periode, waarin al veel van het bruikbare materiaal gerecycled is. Afvalmining kan beter op oude stortlocaties, concludeert regiomanager Brabant Jack Braspenning van Essent Milieu tijdens zijn presentatie op het gemeentehuis van Cuijk. Door hogere energie- en grondstoffenprijzen is afvalmining over vijf tot tien jaar wellicht rendabel, schat hij. Geert Cuperus van adviesbureau Tauw heeft zijn bedenkingen. Van oude stortplaatsen is het milieurisico weliswaar beperkt, enkele uitzonderingen daargelaten, maar ontgraven brengt ook risico s met zich mee (stank en uitdamping) voor zowel omgeving als in verband met Arbo. Er is geen standaardmethode voor afgraven, en de samenstelling van stortplaatsen is lastig te bemonsteren. Gedeputeerde Hoes ziet in elk geval zijn mening bevestigd dat Haps geen ideale locatie is voor afvalmining. Het onderwerp afvalmining is voor deze stortplaats afgesloten. Een andere proeflocatie kan eventueel wel, suggereert hij, maar die is nog niet gevonden. Ook bij de Provinciale 20 afvalforum maart 2008

Understanding and being understood begins with speaking Dutch

Understanding and being understood begins with speaking Dutch Understanding and being understood begins with speaking Dutch Begrijpen en begrepen worden begint met het spreken van de Nederlandse taal The Dutch language links us all Wat leest u in deze folder? 1.

Nadere informatie

Vergaderen in het Engels

Vergaderen in het Engels Vergaderen in het Engels In dit artikel beschrijven we verschillende situaties die zich kunnen voordoen tijdens een business meeting. Na het doorlopen van deze zinnen zal je genoeg kennis hebben om je

Nadere informatie

It s all about the money Group work

It s all about the money Group work It s all about the money Group work Tijdsduur: 45 minuten Kernwoorden: money (geld) coin (munt), banknote (bankbiljet), currency (munteenheid) Herhalings-/uitbreidingswoorden: debate (debat), proposal

Nadere informatie

Disclosure belofte. Ik stel het belang van de patiënt voorop en eerbiedig zijn opvattingen. Doel van de patient staat centraal

Disclosure belofte. Ik stel het belang van de patiënt voorop en eerbiedig zijn opvattingen. Doel van de patient staat centraal Disclosure: belofte Ik stel het belang van de patiënt voorop en eerbiedig zijn opvattingen Ik zal aan de patiënt geen schade doen Ik luister en zal hem goed inlichten Disclosure: belofte Ik stel het belang

Nadere informatie

ANGSTSTOORNISSEN EN HYPOCHONDRIE: DIAGNOSTIEK EN BEHANDELING (DUTCH EDITION) FROM BOHN STAFLEU VAN LOGHUM

ANGSTSTOORNISSEN EN HYPOCHONDRIE: DIAGNOSTIEK EN BEHANDELING (DUTCH EDITION) FROM BOHN STAFLEU VAN LOGHUM Read Online and Download Ebook ANGSTSTOORNISSEN EN HYPOCHONDRIE: DIAGNOSTIEK EN BEHANDELING (DUTCH EDITION) FROM BOHN STAFLEU VAN LOGHUM DOWNLOAD EBOOK : ANGSTSTOORNISSEN EN HYPOCHONDRIE: DIAGNOSTIEK STAFLEU

Nadere informatie

Appendix A: List of variables with corresponding questionnaire items (in English) used in chapter 2

Appendix A: List of variables with corresponding questionnaire items (in English) used in chapter 2 167 Appendix A: List of variables with corresponding questionnaire items (in English) used in chapter 2 Task clarity 1. I understand exactly what the task is 2. I understand exactly what is required of

Nadere informatie

(1) De hoofdfunctie van ons gezelschap is het aanbieden van onderwijs. (2) Ons gezelschap is er om kunsteducatie te verbeteren

(1) De hoofdfunctie van ons gezelschap is het aanbieden van onderwijs. (2) Ons gezelschap is er om kunsteducatie te verbeteren (1) De hoofdfunctie van ons gezelschap is het aanbieden van onderwijs (2) Ons gezelschap is er om kunsteducatie te verbeteren (3) Ons gezelschap helpt gemeenschappen te vormen en te binden (4) De producties

Nadere informatie

3 I always love to do the shopping. A Yes I do! B No! I hate supermarkets. C Sometimes. When my mother lets me buy chocolate.

3 I always love to do the shopping. A Yes I do! B No! I hate supermarkets. C Sometimes. When my mother lets me buy chocolate. 1 Test yourself read a Lees de vragen van de test. Waar gaat deze test over? Flash info 1 In the morning I always make my bed. A Yes. B No. C Sometimes, when I feel like it. 2 When I see an old lady with

Nadere informatie

Group work to study a new subject.

Group work to study a new subject. CONTEXT SUBJECT AGE LEVEL AND COUNTRY FEATURE OF GROUP STUDENTS NUMBER MATERIALS AND TOOLS KIND OF GAME DURATION Order of operations 12 13 years 1 ste year of secundary school (technical class) Belgium

Nadere informatie

Puzzle. Fais ft. Afrojack Niveau 3a Song 6 Lesson A Worksheet. a Lees de omschrijvingen. Zet de Engelse woorden in de puzzel.

Puzzle. Fais ft. Afrojack Niveau 3a Song 6 Lesson A Worksheet. a Lees de omschrijvingen. Zet de Engelse woorden in de puzzel. Puzzle a Lees de omschrijvingen. Zet de Engelse woorden in de puzzel. een beloning voor de winnaar iemand die piano speelt een uitvoering 4 wat je wil gaan doen; voornemens 5 niet dezelfde 6 deze heb je

Nadere informatie

B1 Woordkennis: Spelling

B1 Woordkennis: Spelling B1 Woordkennis: Spelling Bestuderen Inleiding Op B1 niveau gaan we wat meer aandacht schenken aan spelling. Je mag niet meer zoveel fouten maken als op A1 en A2 niveau. We bespreken een aantal belangrijke

Nadere informatie

This appendix lists all the messages that the DRS may send to a registrant's administrative contact.

This appendix lists all the messages that the DRS may send to a registrant's administrative contact. This appendix lists all the messages that the DRS may send to a registrant's administrative contact. Subject: 1010 De houdernaam voor #domeinnaam# is veranderd / Registrant of #domeinnaam# has been changed

Nadere informatie

SAMPLE 11 = + 11 = + + Exploring Combinations of Ten + + = = + + = + = = + = = 11. Step Up. Step Ahead

SAMPLE 11 = + 11 = + + Exploring Combinations of Ten + + = = + + = + = = + = = 11. Step Up. Step Ahead 7.1 Exploring Combinations of Ten Look at these cubes. 2. Color some of the cubes to make three parts. Then write a matching sentence. 10 What addition sentence matches the picture? How else could you

Nadere informatie

Academisch schrijven Inleiding

Academisch schrijven Inleiding - In this essay/paper/thesis I shall examine/investigate/evaluate/analyze Algemene inleiding van het werkstuk In this essay/paper/thesis I shall examine/investigate/evaluate/analyze To answer this question,

Nadere informatie

Read this story in English. My personal story

Read this story in English. My personal story My personal story Netherlands 32 Female Primary Topic: SOCIETAL CONTEXT Topics: CHILDHOOD / FAMILY LIFE / RELATIONSHIPS IDENTITY Year: 1990 2010 marriage/co-habitation name/naming court/justice/legal rights

Nadere informatie

Engels op Niveau A2 Workshops Woordkennis 1

Engels op Niveau A2 Workshops Woordkennis 1 A2 Workshops Woordkennis 1 A2 Workshops Woordkennis 1 A2 Woordkennis 1 Bestuderen Hoe leer je 2000 woorden? Als je een nieuwe taal wilt spreken en schrijven, heb je vooral veel nieuwe woorden nodig. Je

Nadere informatie

Dutch survival kit. Vragen hoe het gaat en reactie Asking how it s going and reaction. Met elkaar kennismaken Getting to know each other

Dutch survival kit. Vragen hoe het gaat en reactie Asking how it s going and reaction. Met elkaar kennismaken Getting to know each other Dutch survival kit This Dutch survival kit contains phrases that can be helpful when living and working in the Netherlands. There is an overview of useful sentences and phrases in Dutch with an English

Nadere informatie

voltooid tegenwoordige tijd

voltooid tegenwoordige tijd SirPalsrok @meestergijs It has taken me a while to make this grammar explanation. My life has been quite busy and for that reason I had little time. My week was full of highs and lows. This past weekend

Nadere informatie

Masterclass Afval en Grondstof. Het Nederlandse Afvalbeleid in vogelvlucht, gemeenten in de circulaire economie

Masterclass Afval en Grondstof. Het Nederlandse Afvalbeleid in vogelvlucht, gemeenten in de circulaire economie Masterclass Afval en Grondstof Het Nederlandse Afvalbeleid in vogelvlucht, gemeenten in de circulaire economie Gemeentelijk Afvalcongres, 19 maart 2015 AGENDA 1. 2. 3. 4. 5. Afvalmanagement Ladder van

Nadere informatie

Comics FILE 4 COMICS BK 2

Comics FILE 4 COMICS BK 2 Comics FILE 4 COMICS BK 2 The funny characters in comic books or animation films can put smiles on people s faces all over the world. Wouldn t it be great to create your own funny character that will give

Nadere informatie

Uw mening telt! Onderwerp: aankondiging vragenlijst wel of niet afsluiten groene hoven. Beste bewoner(s),

Uw mening telt! Onderwerp: aankondiging vragenlijst wel of niet afsluiten groene hoven. Beste bewoner(s), Uw mening telt! Is het afsluiten van de groene hoven een goed idee? Wij horen het graag van u. Vanaf maandag 11 juni komen enquêteurs bij u langs om u daarover een aantal vragen te stellen. Onderwerp:

Nadere informatie

MyDHL+ Van Non-Corporate naar Corporate

MyDHL+ Van Non-Corporate naar Corporate MyDHL+ Van Non-Corporate naar Corporate Van Non-Corporate naar Corporate In MyDHL+ is het mogelijk om meerdere gebruikers aan uw set-up toe te voegen. Wanneer er bijvoorbeeld meerdere collega s van dezelfde

Nadere informatie

S e v e n P h o t o s f o r O A S E. K r i j n d e K o n i n g

S e v e n P h o t o s f o r O A S E. K r i j n d e K o n i n g S e v e n P h o t o s f o r O A S E K r i j n d e K o n i n g Even with the most fundamental of truths, we can have big questions. And especially truths that at first sight are concrete, tangible and proven

Nadere informatie

Bijlage 2: Informatie met betrekking tot goede praktijkvoorbeelden in Londen, het Verenigd Koninkrijk en Queensland

Bijlage 2: Informatie met betrekking tot goede praktijkvoorbeelden in Londen, het Verenigd Koninkrijk en Queensland Bijlage 2: Informatie met betrekking tot goede praktijkvoorbeelden in Londen, het Verenigd Koninkrijk en Queensland 1. Londen In Londen kunnen gebruikers van een scootmobiel contact opnemen met een dienst

Nadere informatie

Publicaties Uitvoering Afvalbeheer

Publicaties Uitvoering Afvalbeheer Publicaties Uitvoering Afvalbeheer Hieronder vindt u het overzicht van publicaties uitgebracht tot en met 2010 door Uitvoering Afvalbeheer (UA) en het voormalige Afval Overleg Orgaan (AOO) op onderwerp.

Nadere informatie

OPEN TRAINING. Onderhandelingen met leveranciers voor aankopers. Zeker stellen dat je goed voorbereid aan de onderhandelingstafel komt.

OPEN TRAINING. Onderhandelingen met leveranciers voor aankopers. Zeker stellen dat je goed voorbereid aan de onderhandelingstafel komt. OPEN TRAINING Onderhandelingen met leveranciers voor aankopers Zeker stellen dat je goed voorbereid aan de onderhandelingstafel komt. Philip Meyers Making sure to come well prepared at the negotiation

Nadere informatie

Keuzetwijfels in de Emerging Adulthood rondom Studie- en Partnerkeuze. in Relatie tot Depressie

Keuzetwijfels in de Emerging Adulthood rondom Studie- en Partnerkeuze. in Relatie tot Depressie 1 Keuzetwijfels in de Keuzetwijfels in de Emerging Adulthood rondom Studie- en Partnerkeuze in Relatie tot Depressie Open Universiteit Nederland Masterscriptie (S58337) Naam: Ilse Meijer Datum: juli 2011

Nadere informatie

Stars FILE 7 STARS BK 2

Stars FILE 7 STARS BK 2 Stars FILE 7 STARS BK 2 Of course you have seen X-Factor, The Voice or Got Talent on TV or via the Internet. What is your favourite act? Do you like the dancing performances or would you rather listen

Nadere informatie

News: Tours this season!

News: Tours this season! 1 Do you remember? Lees de zinnen en vul de juiste woorden in. Kies uit: like listen presenter too loud great show number next crowd singer. Let op: je houdt twee woorden over. Welcome back to the best

Nadere informatie

Eerste wijziging van het LAP Inspraaknotitie. 7 december 2009

Eerste wijziging van het LAP Inspraaknotitie. 7 december 2009 Eerste wijziging van het LAP 2009-2021 Inspraaknotitie 7 december 2009 Colofon Contactpersoon L.J.W.M. Bergman T 070 339 47 80 F 070 339 12 88 Portefeuille Milieu Directie Duurzaam Produceren Afval en

Nadere informatie

Vergelijken in het Engels

Vergelijken in het Engels Vergelijken in het Engels Om te vergelijken in het Engels, moet je de verschillende trappen van vergelijking kennen. Er bestaat een stellende trap (de basis: bijvoeglijk naamwoord), een vergrotende trap

Nadere informatie

Add the standing fingers to get the tens and multiply the closed fingers to get the units.

Add the standing fingers to get the tens and multiply the closed fingers to get the units. Digit work Here's a useful system of finger reckoning from the Middle Ages. To multiply $6 \times 9$, hold up one finger to represent the difference between the five fingers on that hand and the first

Nadere informatie

Firewall van de Speedtouch 789wl volledig uitschakelen?

Firewall van de Speedtouch 789wl volledig uitschakelen? Firewall van de Speedtouch 789wl volledig uitschakelen? De firewall van de Speedtouch 789 (wl) kan niet volledig uitgeschakeld worden via de Web interface: De firewall blijft namelijk op stateful staan

Nadere informatie

20 Verbranden als vorm van verwijdering

20 Verbranden als vorm van verwijdering 20 Verbranden als vorm van verwijdering 20.1 Inleiding Afvalstoffen die niet nuttig kunnen worden toegepast, moeten op een milieuhygiënisch verantwoorde manier worden verwerkt. Het beleid voor brandbaar

Nadere informatie

Daylight saving time. Assignment

Daylight saving time. Assignment Daylight saving time Daylight saving time (DST or summertime) is the arrangement by which clocks are advanced by one hour in spring and moved back in autumn to make the most of seasonal daylight Spring:

Nadere informatie

Communication about Animal Welfare in Danish Agricultural Education

Communication about Animal Welfare in Danish Agricultural Education Communication about Animal Welfare in Danish Agricultural Education Inger Anneberg, anthropologist, post doc, Aarhus University, Department of Animal Science Jesper Lassen, sociologist, professor, University

Nadere informatie

Ius Commune Training Programme Amsterdam Masterclass 15 June 2018

Ius Commune Training Programme Amsterdam Masterclass 15 June 2018 www.iuscommune.eu Dear Ius Commune PhD researchers, You are kindly invited to participate in the Ius Commune Amsterdam Masterclass for PhD researchers, which will take place on Friday, 15 June 2018. This

Nadere informatie

Davide's Crown Caps Forum

Davide's Crown Caps Forum pagina 1 van 6 Davide's Crown Caps Forum A Forum for Crown Cap Collectors Zoeken Uitgebreid zoeken Zoeken Forumindex Crown Caps Unknown Caps Lettergrootte veranderen vriend Afdrukweergave Gebruikerspaneel

Nadere informatie

2 Terugblik. 2.1 Inleiding

2 Terugblik. 2.1 Inleiding 2 Terugblik 2.1 Inleiding Op 03-03-03 is het eerste Landelijk afvalbeheerplan (LAP) in werking getreden. In dat LAP wordt onder meer terug geblikt op de periode die aan het plan vooraf ging, waarbij onderwerpen

Nadere informatie

The first line of the input contains an integer $t \in \mathbb{n}$. This is followed by $t$ lines of text. This text consists of:

The first line of the input contains an integer $t \in \mathbb{n}$. This is followed by $t$ lines of text. This text consists of: Document properties Most word processors show some properties of the text in a document, such as the number of words or the number of letters in that document. Write a program that can determine some of

Nadere informatie

Ius Commune Training Programme 2015-2016 Amsterdam Masterclass 16 June 2016

Ius Commune Training Programme 2015-2016 Amsterdam Masterclass 16 June 2016 www.iuscommune.eu Dear Ius Commune PhD researchers, You are kindly invited to attend the Ius Commune Amsterdam Masterclass for PhD researchers, which will take place on Thursday 16 June 2016. During this

Nadere informatie

Grammatica overzicht Theme 5+6

Grammatica overzicht Theme 5+6 Past simple vs. Present perfect simple Past simple: Ww + ed OF 2 e rijtje van onregelmatige ww. I walked I went Ontkenningen past simple: Did not + hele ww He did not walk. Present perfect: Have/has +

Nadere informatie

Luister alsjeblieft naar een opname als je de vragen beantwoordt of speel de stukken zelf!

Luister alsjeblieft naar een opname als je de vragen beantwoordt of speel de stukken zelf! Martijn Hooning COLLEGE ANALYSE OPDRACHT 1 9 september 2009 Hierbij een paar vragen over twee stukken die we deze week en vorige week hebben besproken: Mondnacht van Schumann, en het eerste deel van het

Nadere informatie

Duurzaam projectmanagement - De nieuwe realiteit van de projectmanager (Dutch Edition)

Duurzaam projectmanagement - De nieuwe realiteit van de projectmanager (Dutch Edition) Duurzaam projectmanagement - De nieuwe realiteit van de projectmanager (Dutch Edition) Ron Schipper Click here if your download doesn"t start automatically Duurzaam projectmanagement - De nieuwe realiteit

Nadere informatie

F.4 bijlage 4; Feiten en cijfers

F.4 bijlage 4; Feiten en cijfers F.4 bijlage 4; Feiten en cijfers F.4.1 Inleiding Deze bijlage geeft een toelichting bij de productie en verwerking van het Nederlands afval sinds 1985 plus een inschatting hiervan tijdens de komende planperiode.

Nadere informatie

Classification of triangles

Classification of triangles Classification of triangles A triangle is a geometrical shape that is formed when 3 non-collinear points are joined. The joining line segments are the sides of the triangle. The angles in between the sides

Nadere informatie

Introductie in flowcharts

Introductie in flowcharts Introductie in flowcharts Flow Charts Een flow chart kan gebruikt worden om: Processen definieren en analyseren. Een beeld vormen van een proces voor analyse, discussie of communicatie. Het definieren,

Nadere informatie

sectorplan 3 Restafval van handel, diensten en overheden

sectorplan 3 Restafval van handel, diensten en overheden sectorplan Restafval van handel, diensten en overheden 1 Achtergrondgegevens 1. Belangrijkste afvalfracties Organisch afval, papier/karton, kunststoffen 2. Belangrijkste bronnen HDO-sectoren. Aanbod in

Nadere informatie

VANG Van Afval Naar Grondstof

VANG Van Afval Naar Grondstof Afval is een keuze VANG Van Afval Naar Grondstof Regionaal Symposium Grondstoffen in Afvalland? Dinteloord, 15 april 2015 Maarten Goorhuis Senior beleidsmedewerker Koninklijke NVRD Koninklijke NVRD Vereniging

Nadere informatie

Het Asterix project: methodologie van onderzoek bij zeldzame ziekten. Charlotte Gaasterland, Hanneke van der Lee PGO support meeting, 20 maart 2017

Het Asterix project: methodologie van onderzoek bij zeldzame ziekten. Charlotte Gaasterland, Hanneke van der Lee PGO support meeting, 20 maart 2017 Het Asterix project: methodologie van onderzoek bij zeldzame ziekten Charlotte Gaasterland, Hanneke van der Lee PGO support meeting, 20 maart 2017 Er is veel vraag naar nieuwe medicijnen voor zeldzame

Nadere informatie

RECEPTEERKUNDE: PRODUCTZORG EN BEREIDING VAN GENEESMIDDELEN (DUTCH EDITION) FROM BOHN STAFLEU VAN LOGHUM

RECEPTEERKUNDE: PRODUCTZORG EN BEREIDING VAN GENEESMIDDELEN (DUTCH EDITION) FROM BOHN STAFLEU VAN LOGHUM Read Online and Download Ebook RECEPTEERKUNDE: PRODUCTZORG EN BEREIDING VAN GENEESMIDDELEN (DUTCH EDITION) FROM BOHN STAFLEU VAN LOGHUM DOWNLOAD EBOOK : RECEPTEERKUNDE: PRODUCTZORG EN BEREIDING VAN STAFLEU

Nadere informatie

Buy Me FILE 5 BUY ME BK 2

Buy Me FILE 5 BUY ME BK 2 Buy Me FILE BUY ME BK Can you resist all those incredible products that all seem to be screaming: Buy Me! Every day we see them on TV during the commercial break: the best products in the world. How would

Nadere informatie

Ius Commune Training Programme Amsterdam Masterclass 22 June 2017

Ius Commune Training Programme Amsterdam Masterclass 22 June 2017 www.iuscommune.eu INVITATION Ius Commune Masterclass 22 June 2017 Amsterdam Dear Ius Commune PhD researchers, You are kindly invited to participate in the Ius Commune Amsterdam Masterclass for PhD researchers,

Nadere informatie

irregular verbs onregelmatige werkwoorden

irregular verbs onregelmatige werkwoorden SirPalsrok @meestergijs Wanneer je een zin maakt, zul je iets moeten doen met een werkwoord. Je kan tenslotte niet het hele werkwoord gebruiken bij elk onderwerp. Bijvoorbeeld: spelen Wij spelen volleybal.

Nadere informatie

Chapter 4 Understanding Families. In this chapter, you will learn

Chapter 4 Understanding Families. In this chapter, you will learn Chapter 4 Understanding Families In this chapter, you will learn Topic 4-1 What Is a Family? In this topic, you will learn about the factors that make the family such an important unit, as well as Roles

Nadere informatie

Opgave 2 Geef een korte uitleg van elk van de volgende concepten: De Yield-to-Maturity of a coupon bond.

Opgave 2 Geef een korte uitleg van elk van de volgende concepten: De Yield-to-Maturity of a coupon bond. Opgaven in Nederlands. Alle opgaven hebben gelijk gewicht. Opgave 1 Gegeven is een kasstroom x = (x 0, x 1,, x n ). Veronderstel dat de contante waarde van deze kasstroom gegeven wordt door P. De bijbehorende

Nadere informatie

VOORSTEL TOT STATUTENWIJZIGING UNIQURE NV. Voorgesteld wordt om de artikelen 7.7.1, 8.6.1, en te wijzigen als volgt: Toelichting:

VOORSTEL TOT STATUTENWIJZIGING UNIQURE NV. Voorgesteld wordt om de artikelen 7.7.1, 8.6.1, en te wijzigen als volgt: Toelichting: VOORSTEL TOT STATUTENWIJZIGING UNIQURE NV Voorgesteld wordt om de artikelen 7.7.1, 8.6.1, 9.1.2 en 9.1.3 te wijzigen als volgt: Huidige tekst: 7.7.1. Het Bestuur, zomede twee (2) gezamenlijk handelende

Nadere informatie

Impact en disseminatie. Saskia Verhagen Franka vd Wijdeven

Impact en disseminatie. Saskia Verhagen Franka vd Wijdeven Impact en disseminatie Saskia Verhagen Franka vd Wijdeven Wie is wie? Voorstel rondje Wat hoop je te leren? Heb je iets te delen? Wat zegt de Programma Gids? WHAT DO IMPACT AND SUSTAINABILITY MEAN? Impact

Nadere informatie

NUCHTER, EEN HELDERE KIJK EN NO-NONSENSE

NUCHTER, EEN HELDERE KIJK EN NO-NONSENSE NUCHTER, EEN HELDERE KIJK EN NO-NONSENSE NATUURLIJK SAMEN NATURALLY DUTCH. Koolhaas Natuurlijk is a typically Dutch company: Sober, with a clear vision and no-nonsense. That s what our customers may expect

Nadere informatie

20 twenty. test. This is a list of things that you can find in a house. Circle the things that you can find in the tree house in the text.

20 twenty. test. This is a list of things that you can find in a house. Circle the things that you can find in the tree house in the text. 9006625806_boek.indd 1 31/08/16 15:26 1 6 test This is a list of things that you can find in a house. Circle the things that you can find in the tree house in the text. living room kitchen bedroom toilet

Nadere informatie

Press release Statistics Netherlands

Press release Statistics Netherlands Press release PR00-277 8-12-2000 9:30 AM Inflation rate in November levelling out Consumer prices in November were up 3.0% on November last year. The inflation rate is therefore 0.1% lower than last month,

Nadere informatie

TRACTATENBLAD VAN HET

TRACTATENBLAD VAN HET 41 (1996) Nr. 3 TRACTATENBLAD VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN JAARGANG 2013 Nr. 29 A. TITEL Protocol, opgesteld op grond van artikel K.3 van het Verdrag betreffende de Europese Unie, betreffende de

Nadere informatie

VOORZETSELS. EXERCISE 1 Bestudeer de bovenstaande voorzetsels en zinnen goed!

VOORZETSELS. EXERCISE 1 Bestudeer de bovenstaande voorzetsels en zinnen goed! ENGLISH, WE WILL DO BETTER! LESSON EIGHT VOORZETSELS at three o'clock = om drie uur around three o'clock = rond drie uur by three o'clock = tegen drie uur before Saturday = voor zaterdag for a week = voor

Nadere informatie

De grondbeginselen der Nederlandsche spelling / Regeling der spelling voor het woordenboek der Nederlandsche taal (Dutch Edition)

De grondbeginselen der Nederlandsche spelling / Regeling der spelling voor het woordenboek der Nederlandsche taal (Dutch Edition) De grondbeginselen der Nederlandsche spelling / Regeling der spelling voor het woordenboek der Nederlandsche taal (Dutch Edition) L. A. te Winkel Click here if your download doesn"t start automatically

Nadere informatie

Wij beloven je te motiveren en verbinden met andere studenten op de fiets, om zo leuk en veilig te fietsen. Benoit Dubois

Wij beloven je te motiveren en verbinden met andere studenten op de fiets, om zo leuk en veilig te fietsen. Benoit Dubois Wij beloven je te motiveren en verbinden met andere studenten op de fiets, om zo leuk en veilig te fietsen. Benoit Dubois Wat mij gelijk opviel is dat iedereen hier fietst. Ik vind het jammer dat iedereen

Nadere informatie

Grammatica uitleg voor de toets van Hoofdstuk 1

Grammatica uitleg voor de toets van Hoofdstuk 1 Grammatica uitleg voor de toets van Hoofdstuk 1 Vraagzinnen: Je kunt in het Engels vraagzinnen maken door vaak het werkwoord vooraan de zin te zetten. Bijv. She is nice. Bijv. I am late. Bijv. They are

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2005 2006 27 664 Toekomst milieuwetgeving Nr. 41 BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS VAN VOLKSHUISVESTING, RUIMTELIJKE ORDENING EN MILIEUBEHEER Aan de Voorzitter

Nadere informatie

EU keurt nieuw Programma veiliger internet goed: 55 miljoen euro om het internet veiliger te maken voor kinderen

EU keurt nieuw Programma veiliger internet goed: 55 miljoen euro om het internet veiliger te maken voor kinderen IP/8/899 Brussel, 9 december 8 EU keurt nieuw Programma veiliger internet goed: miljoen euro om het internet veiliger te maken voor kinderen Vanaf januari 9 zal de EU een nieuw programma voor een veiliger

Nadere informatie

TRACTATENBLAD VAN HET. JAARGANG 1989 Nr. 96

TRACTATENBLAD VAN HET. JAARGANG 1989 Nr. 96 53 (1970) Nr. 5 TRACTATENBLAD VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN JAARGANG 1989 Nr. 96 A. TITEL Overeenkomst tussen het Koninkrijk der Nederlanden en de Republiek Finland betreffende het internationale

Nadere informatie

Het Effect van Verschil in Sociale Invloed van Ouders en Vrienden op het Alcoholgebruik van Adolescenten.

Het Effect van Verschil in Sociale Invloed van Ouders en Vrienden op het Alcoholgebruik van Adolescenten. Het Effect van Verschil in Sociale Invloed van Ouders en Vrienden op het Alcoholgebruik van Adolescenten. The Effect of Difference in Peer and Parent Social Influences on Adolescent Alcohol Use. Nadine

Nadere informatie

CHROMA STANDAARDREEKS

CHROMA STANDAARDREEKS CHROMA STANDAARDREEKS Chroma-onderzoeken Een chroma geeft een beeld over de kwaliteit van bijvoorbeeld een bodem of compost. Een chroma bestaat uit 4 zones. Uit elke zone is een bepaald kwaliteitsaspect

Nadere informatie

Preschool Kindergarten

Preschool Kindergarten Preschool Kindergarten Objectives Students will recognize the values of numerals 1 to 10. Students will use objects to solve addition problems with sums from 1 to 10. Materials Needed Large number cards

Nadere informatie

Healthy people want everything, sick people want only one thing. would love to see a Hospital Teacher

Healthy people want everything, sick people want only one thing. would love to see a Hospital Teacher Healthy people want everything, sick people want only one thing. would love to see a Hospital Teacher Consultant Education Sick Pupils Educational Service Centre University Medical Centre The Netherlands

Nadere informatie

Borstkanker: Stichting tegen Kanker (Dutch Edition)

Borstkanker: Stichting tegen Kanker (Dutch Edition) Borstkanker: Stichting tegen Kanker (Dutch Edition) Stichting tegen Kanker Click here if your download doesn"t start automatically Borstkanker: Stichting tegen Kanker (Dutch Edition) Stichting tegen Kanker

Nadere informatie

Optional client logo (Smaller than Deloitte logo) State of the State

Optional client logo (Smaller than Deloitte logo) State of the State Optional client logo (Smaller than Deloitte logo) State of the State Den Haag 28 maart 2017 State of the State - Presentatie Taxlab 1 plancapaciteit hebben dan de veronderstelde huishoudensgroei. State

Nadere informatie

1. In welk deel van de wereld ligt Nederland? 2. Wat betekent Nederland?

1. In welk deel van de wereld ligt Nederland? 2. Wat betekent Nederland? First part of the Inburgering examination - the KNS-test Of course, the questions in this exam you will hear in Dutch and you have to answer in Dutch. Solutions and English version on last page 1. In welk

Nadere informatie

Het beheren van mijn Tungsten Network Portal account NL 1 Manage my Tungsten Network Portal account EN 14

Het beheren van mijn Tungsten Network Portal account NL 1 Manage my Tungsten Network Portal account EN 14 QUICK GUIDE C Het beheren van mijn Tungsten Network Portal account NL 1 Manage my Tungsten Network Portal account EN 14 Version 0.9 (June 2014) Per May 2014 OB10 has changed its name to Tungsten Network

Nadere informatie

Mondeling tentamen Havo - ERK niveau B1 / B1 +

Mondeling tentamen Havo - ERK niveau B1 / B1 + Mondeling tentamen Havo - ERK niveau B / B + Het mondeling voor Engels Havo duurt 5 minuten en bestaat uit een gesprek met je docent waarin de volgende onderdelen aan de orde komen: *Je moet een stukje

Nadere informatie

The training courses are only offered in Dutch.

The training courses are only offered in Dutch. Training courses NWO Academy Do you want to focus on the competencies we want to develop throughout the organisation, on what is important for your job and working in projects, or on strengthening your

Nadere informatie

MyDHL+ ProView activeren in MyDHL+

MyDHL+ ProView activeren in MyDHL+ MyDHL+ ProView activeren in MyDHL+ ProView activeren in MyDHL+ In MyDHL+ is het mogelijk om van uw zendingen, die op uw accountnummer zijn aangemaakt, de status te zien. Daarnaast is het ook mogelijk om

Nadere informatie

Love & Like FILE 2 LOVE & LIKE BK 2

Love & Like FILE 2 LOVE & LIKE BK 2 Love & Like I Like You Come a little closer Honey, come a little closer, let me whisper in your ear. Let me tell it to you quietly, So that no one else will hear. 1 File 2 - Love & Like BK2.indd 1 22-7-2014

Nadere informatie

Main language Dit is de basiswoordenschat. Deze woorden moeten de leerlingen zowel passief als actief kennen.

Main language Dit is de basiswoordenschat. Deze woorden moeten de leerlingen zowel passief als actief kennen. Lesbrief Les 2.1: My family Main language Dit is de basiswoordenschat. Deze woorden moeten de leerlingen zowel passief als actief kennen. Nouns: brother, sister, cousin, mother, father, aunt, uncle, grandmother,

Nadere informatie

Nieuwsbrief NRGD. Editie 11 Newsletter NRGD. Edition 11. pagina 1 van 5. http://nieuwsbrieven.nrgd.nl/newsletter/email/47

Nieuwsbrief NRGD. Editie 11 Newsletter NRGD. Edition 11. pagina 1 van 5. http://nieuwsbrieven.nrgd.nl/newsletter/email/47 pagina 1 van 5 Kunt u deze nieuwsbrief niet goed lezen? Bekijk dan de online versie Nieuwsbrief NRGD Editie 11 Newsletter NRGD Edition 11 17 MAART 2010 Het register is nu opengesteld! Het Nederlands Register

Nadere informatie

Activant Prophet 21. Prophet 21 Version 12.0 Upgrade Information

Activant Prophet 21. Prophet 21 Version 12.0 Upgrade Information Activant Prophet 21 Prophet 21 Version 12.0 Upgrade Information This class is designed for Customers interested in upgrading to version 12.0 IT staff responsible for the managing of the Prophet 21 system

Nadere informatie

Free Electives (15 ects)

Free Electives (15 ects) Free Electives (15 ects) Information about the Master RE&H (and the free electives) can be found at the following page: http://www.bk.tudelft.nl/en/about-faculty/departments/real-estate-and-housing/education/masterreh/free-electives/

Nadere informatie

Uitnodiging Security Intelligence 2014 Dertiende editie: Corporate IAM

Uitnodiging Security Intelligence 2014 Dertiende editie: Corporate IAM Uitnodiging Security Intelligence 2014 Dertiende editie: Corporate IAM 5 maart 2014 De Beukenhof Terweeweg 2-4 2341 CR Oegstgeest 071-517 31 88 Security Intelligence Bijeenkomst Corporate IAM On the Internet,

Nadere informatie

General info on using shopping carts with Ingenico epayments

General info on using shopping carts with Ingenico epayments Inhoudsopgave 1. Disclaimer 2. What is a PSPID? 3. What is an API user? How is it different from other users? 4. What is an operation code? And should I choose "Authorisation" or "Sale"? 5. What is an

Nadere informatie

Externalisering van het migratiebeleid en de schaduwzijde van de EU-Turkije Deal.

Externalisering van het migratiebeleid en de schaduwzijde van de EU-Turkije Deal. Externalisering van het migratiebeleid en de schaduwzijde van de EU-Turkije Deal. Ilse van Liempt, Sociale Geografie en Planologie, Universiteit Utrecht 1 Een ramp? Een crisis? Ilse van Liempt, Sociale

Nadere informatie

THE LANGUAGE SURVIVAL GUIDE

THE LANGUAGE SURVIVAL GUIDE DUTCH THE LANGUAGE SURVIVAL GUIDE 4 0 0 W O R D S T O G E T S T A R T E D I N A N Y L A N G U A G E BY THE FOREIGN LANGUAGE COLLECTIVE Verbs Werkwoorden To be zijn I ik ben You jij bent He/She/It hij/zij/het

Nadere informatie

Vandaagafval morgengrondstof!

Vandaagafval morgengrondstof! Vandaagafval morgengrondstof! 5de Vlaams Milieucongres IFEST 21 October 2008 Florens Slob Manager Sustainable Business Solutions Van Gansewinkel Group Agenda Korte verkenning Cradle to Cradle concept &

Nadere informatie

Vertaling Engels Gedicht / songteksten

Vertaling Engels Gedicht / songteksten Vertaling Engels Gedicht / songteksten Vertaling door een scholier 1460 woorden 23 januari 2002 5,4 399 keer beoordeeld Vak Engels Songtekst 1 Another day in paradise Artiest: Brandy & Ray J She calls

Nadere informatie

Teksten van de liederen die gospelkoor Inspiration tijdens deze Openluchtdienst zingt.

Teksten van de liederen die gospelkoor Inspiration tijdens deze Openluchtdienst zingt. Don t you worry There s an eternity behind us And many days are yet to come, This world will turn around without us Yes all the work will still be done. Look at ever thing God has made See the birds above

Nadere informatie

150 ECG-problemen (Dutch Edition)

150 ECG-problemen (Dutch Edition) 150 ECG-problemen (Dutch Edition) John R. Hampton, Piet Machielse Click here if your download doesn"t start automatically 150 ECG-problemen (Dutch Edition) John R. Hampton, Piet Machielse 150 ECG-problemen

Nadere informatie

Houdt u er alstublieft rekening mee dat het 5 werkdagen kan duren voordat uw taalniveau beoordeeld is.

Houdt u er alstublieft rekening mee dat het 5 werkdagen kan duren voordat uw taalniveau beoordeeld is. - Instructie Deze toets heeft als doel uw taalniveau te bepalen. Om een realistisch beeld te krijgen van uw niveau,vragen we u niet langer dan één uur te besteden aan de toets. De toets bestaat uit twee

Nadere informatie

Synergia - Individueel rapport

Synergia - Individueel rapport DOELSTELLING : Ensuring sufficient funding for projects in cost-generating departments of 16.04.2014 16.04.2014 13:53 1. Inleiding Deze inleiding is vrij te bepalen bij de aanmaak van het rapport. 16.04.2014

Nadere informatie

Zo werkt het in de apotheek (Basiswerk AG) (Dutch Edition)

Zo werkt het in de apotheek (Basiswerk AG) (Dutch Edition) Zo werkt het in de apotheek (Basiswerk AG) (Dutch Edition) C.R.C. Huizinga-Arp Click here if your download doesn"t start automatically Zo werkt het in de apotheek (Basiswerk AG) (Dutch Edition) C.R.C.

Nadere informatie

Four-card problem. Input

Four-card problem. Input Four-card problem The four-card problem (also known as the Wason selection task) is a logic puzzle devised by Peter Cathcart Wason in 1966. It is one of the most famous tasks in the study of deductive

Nadere informatie

Aim of this presentation. Give inside information about our commercial comparison website and our role in the Dutch and Spanish energy market

Aim of this presentation. Give inside information about our commercial comparison website and our role in the Dutch and Spanish energy market Aim of this presentation Give inside information about our commercial comparison website and our role in the Dutch and Spanish energy market Energieleveranciers.nl (Energysuppliers.nl) Founded in 2004

Nadere informatie