Toekomstvast vastgoed

Transcriptie

1 Toekomstvast vastgoed IBO Organisatie beheerfuncties vastgoed Rijk Interdepartementaal beleidsonderzoek, , nr. 4

2 2

3 Inhoud 1 Inleiding Aanleiding Taakopdracht Afbakening en onderzoeksaanpak Leeswijzer Bronnen 8 2 De huidige organisatie van het vastgoedstelsel Inleiding Domeinen Dienst Landelijk Gebied Dienst Vastgoed Defensie Rijksgebouwendienst Centraal Orgaan opvang asielzoekers Rijkswaterstaat ProRail Staatsbosbeheer ZBO s Raad voor Vastgoed Rijksoverheid Gemeenschappelijk OntwikkelingsBedrijf Fusiedienst DLG- Domeinen Samenvattend 21 3 Het functioneren van het vastgoedstelsel Inleiding Beleidsdoelstellingen voor het vastgoedbeleid Beleidskader voor de vastgoeddiensten De organisatie van de vastgoedorganisaties Slotbeschouwing 33 4 Beleidsopties en aanbevelingen Inleiding Afstemming en afweging van beleidsdoelstellingen Het activabeleid Varianten voor de organisatie 37 5 Samenvatting en conclusies 47 Literatuurlijst 51 Samenstelling werkgroep 53 Bijlage 1: Taakopdracht 55 3

4 4

5 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Vastgoed is voor de Rijksoverheid een belangrijk middel om te kunnen functioneren en haar doelstellingen te kunnen realiseren. Vastgoed is o.m. nodig voor de aanleg van fysieke infrastructuur, natuur en militaire oefenterreinen, voor het huisvesten van gevangenen en asielzoekers en voor het huisvesten van ambtenaren. Er waren meerdere aanleidingen voor het instellen van dit IBO: Sinds 2001 functioneert de Raad voor het Vastgoed Rijksoverheid (RVR). De RVR werd opgericht om de samenwerking tussen de verschillende vastgoeddiensten binnen het Rijk te versterken. De vraag was of deze samenwerking verder zou moeten worden uitgebouwd dan wel anderszins nader zou moeten worden gemodificeerd. In het Regeerakkoord in 2003 is het Project Andere Overheid (PAO) ingezet. In dit kader is de vraag aan de orde gesteld of de vastgoeddiensten als geheel doelmatig zijn georganiseerd en optimaal zijn bewerktuigd. Er loopt een fusietraject Domeinen (Fin) / Dienst landelijke Gebieden (LNV) en er is door het kabinet besloten een zgn. Gemeenschappelijk OntwikkelingsBedrijf (GOB) op te richten. De vraag was hoe het nieuwe vastgoedstelsel van het Rijk er uit zou gaan zien en of een fusie ook binnen een bredere context zou kunnen worden vormgegeven. In algemene zin was de vraag of het vigerende vastgoedbeleid maximaal doelmatig is. 1.2 Taakopdracht De vraagstelling uit de taakopdracht luidt: Hoe kunnen de verschillende beheerfuncties m.b.t. vastgoed exploitatie, aan- en verkoop, etc. zo doelmatig mogelijk worden georganiseerd gericht op de diverse publieke doelen van beleidsterreinen waarvoor vastgoed nodig is, en gegeven eisen m.b.t. doelmatig beheer en effectiviteit van beleid? Wat zijn met het oog op doelmatige overheidsuitgaven en effectief overheidsoptreden de voor- en nadelen van een verdere verbreding van de fusie en de ontwikkelingsgerichte samenwerking van de vastgoeddiensten? Hoe zou die verbreding zo doelmatig mogelijk vorm kunnen krijgen? Zie bijlage 1 voor de volledige taakopdracht. 1.3 Afbakening en onderzoeksaanpak Het vastgoed van het Rijk bestaat uit grond, gebouwen en grondgebonden infrastructuur. In het onderzoek zijn de diensten betrokken die één of meerdere van de volgende vier functies met betrekking tot vastgoed uitvoeren: verwerven, vervreemden, beheren en inrichten. Vastgoeddiensten waarvoor dit geldt zijn: 5

6 Dienst Domeinen; ministerie van Financiën; Dienst Landelijk Gebied (DLG) inclusief Bureau Beheer Landbouwgronden (BBL); ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit; Dienst Vastgoed Defensie (DVD); ministerie van Defensie; Rijksgebouwendienst (Rgd); ministerie van Volkshuisvesting, Natuur en Milieubeheer; Centraal orgaan opvang asielzoekers (COA); ministerie van Justitie; Rijkswaterstaat (RWS); ministerie van Verkeer en Waterstaat; ProRail; ministerie van Verkeer en Waterstaat; Staatsbosbeheer (SBB); ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit Diverse ZBO s voor hun huisvesting (bijvoorbeeld Kadaster, UWV) Deze vastgoeddiensten beheren samen de vastgoedportefeuille van de rijksoverheid. Deze portefeuille is het resultaat van het in het verleden gevoerde (vastgoed)beleid. De rol van alle vastgoeddiensten tezamen is om die vastgoedportefeuille te beheren en aan te passen aan veranderende wensen en omstandigheden. Dat doen zij door verwerving, inrichting en vervreemding van vastgoed. Vastgoeddiensten worden daarbij aangestuurd door hun opdrachtgevers die verantwoordelijkheid zijn voor de politieke en beleidsmatige keuzes. Bij de uitvoering van hun opdrachten zullen zij zich houden aan de regels (het beleidskader) die zijn opgesteld door de verantwoordelijke vakministeries en het ministerie van Financiën. Het geheel van organisatie, (organisatie)structuur, beleidskader en aansturing kan worden aangeduid als het vastgoedstelsel. De vormgeving van de organisaties, het beleidskader en de aansturing hangen onderling samen en zijn samen bepalend voor de effectiviteit en efficiëntie van het vastgoedstelsel. De IBO-werkgroep concentreert zich op de organisatie van de vastgoedfuncties, maar is van oordeel dat die niet in geïsoleerdheid moet worden beschouwd, maar vanuit het bredere perspectief van de wijze waarop de rijksoverheid met vastgoed omgaat. Benadrukt dient te worden dat naast de institutionele vormgeving van het vastgoedstelsel ook de cultuur van groot belang is voor het functioneren. Relevante cultuurelementen zijn oriëntatie op het moederdepartement, geneigdheid tot samenwerking, ontkokerde benadering van vraagstukken etc. Cultuuraspecten van de organisatie laten zich echter minder makkelijk vangen, en komen in dit IBO daarom minder nadrukkelijk aan de orde. De werkgroep gaat in dit IBO niet in op de efficiëntie van de bedrijfsvoering van de vastgoeddiensten. Wel adviseert de werkgroep om de bedrijfsvoering van de vastgoeddiensten periodiek door te lichten en de vastgoeddiensten in dat kader te benchmarken en daarbij ook systematisch te bezien welke taken beter kunnen worden uitbesteed. Het Nederlandse vastgoedstelsel heeft decentrale en centrale elementen. Het is opgebouwd uit een aantal vastgoeddiensten (DVD, COA, DLG, RWS, ProRail) die werken voor beleidsterreinen waarvoor bepaalde beleidsdepartementen verantwoordelijk zijn. Dit zijn de decentrale eenheden. Daaronder kunnen ook de ZBO s worden geschaard die hun eigen vastgoed verzorgen. Daarnaast kent het stelsel twee centrale eenheden: Domeinen en de Rgd. Voordeel van een decentrale eenheid is dat de vastgoedactiviteiten goed kunnen worden afgestemd op het primaire proces. Dat voordeel moet worden afgewogen tegen het voordeel van een centrale eenheid waarbij o.a. schaalvoordelen en een benutting van de expertise kunnen worden gerealiseerd. Per geval moet worden afgewogen of de te behalen winst met specialisatie groter is dan het nadeel van meer coördinatielasten e.d. Belangrijk daarbij is de beoordeling van de uitgangssituatie van de betrokken vastgoeddiensten: hebben de activiteiten op een 6

7 bepaald terrein voldoende omvang om een taak structureel naar behoren uit te voeren (Strikwerda (2005)). Dit IBO onderzoekt voor welke activiteiten een verdere bundeling binnen één eenheid op rijksniveau te overwegen is. Bij bundeling van vastgoedactiviteiten wordt een deel van de activiteiten in één organisatie samengebracht. Een verdergaande vorm van concentratie is fusering van volledige diensten. Ook die optie komt in dit rapport aan de orde. Eventuele voordelen van bundeling en fusering zullen zoals gezegd moeten voortvloeien uit activiteiten die beter rijksbreed binnen één eenheid kunnen worden georganiseerd. Gelet op dit doel is het niet zinvol om in dit IBO activiteiten van de diensten te onderzoeken waarvoor geldt dat er geen voordelen met een rijksbrede uitvoering zijn te behalen. Dat zal gelden voor activiteiten die: bijna onlosmakelijk zijn verbonden met het primaire proces. Dat geldt bijvoorbeeld voor het technisch onderhoud van de DVD dat sterk verbonden is met de werkzaamheden van Defensie; uniek zijn voor deze vastgoeddienst. De verkeersleiding van ProRail heeft geen expertise of werkzaamheden gemeenschappelijk met de andere vastgoeddiensten. Tabel 1.1 geeft een overzicht van de vastgoedactiviteiten die om die redenen wél respectievelijk niet in dit IBO worden betrokken. Daarbij zijn de activiteiten onderverdeeld naar de vier hoofdfuncties. Verwerven en vervreemden worden volledig in dit IBO betrokken. Beheer en inrichten zijn brede begrippen die vele activiteiten omvatten en die geen eenduidige definities kennen. Slechts enkele activiteiten daarvan worden meegenomen in dit IBO. Tabel 1.1: vastgoedfuncties en vastgoedactiviteiten Hoofdindeling Vastgoedactiviteiten die in dit IBO worden betrokken Vastgoedactiviteiten die niet in dit IBO worden betrokken Verwerven aankopen (onteigenen of minnelijke aankoop), huren, ruilen Vervreemden verkopen, ruilen, risicodragend overdragen Beheren ingebruikgeven (verpachten, erfpacht uitgeven, verhuren, exploiteren) bijvoorbeeld: technisch onderhouden repareren, inspecteren, bedienen, facilitair ondersteunen, kadastraal registreren en geleiden, benutten Inrichten (her)ontwikkelen van gebouwen, groot onderhoud bijvoorbeeld: inrichten van gebieden capaciteitsmanagement 1.4 Leeswijzer Deze eindrapportage start met een beschrijving van de huidige institutionele structuur. Naast de bestaande vastgoeddiensten beschrijft hoofdstuk 2 twee instituties die relevant zijn voor het functioneren van de vastgoeddiensten: het Gemeenschappelijk OntwikkelingsBedrijf (GOB) en de Raad voor Vastgoed (RVR). Ook de voorgenomen fusie DLG en Domeinen zal worden beschreven. Vervolgens wordt in hoofdstuk 3 het 7

8 huidige vastgoedstelsel beoordeeld. Op basis van die beoordeling worden in hoofdstuk 4 aanbevelingen en beleidsopties ter verbetering van het stelsel beschreven. 1.5 Bronnen De werkgroep heeft de opdracht langs verschillende lijnen uitgevoerd. Voor de feiten en cijfers is gebruik gemaakt van diverse schriftelijke bronnen. Met de directeuren van de vastgoeddiensten en het UWV en Kadaster is gesproken over de knelpunten en de competenties van de vastgoeddiensten. In twee bijeenkomsten met experts uit de private en publieke sector heeft de werkgroep een indruk opgedaan van de ervaringen van decentrale overheden en van de private sector met de vastgoedactiviteiten van het Rijk. 8

9 2 De huidige organisatie van het vastgoedstelsel 2.1 Inleiding Dit hoofdstuk geeft weer hoe de huidige vastgoedactiviteiten en hun onderlinge samenwerking momenteel zijn georganiseerd. Daarvoor wordt begonnen met een beschrijving van de missie, aansturing en organisatie van de vastgoeddiensten. Daarna worden de RVR, het GOB en de voorgenomen fusie DLG en Domeinen beschreven en wordt ingegaan op de huisvesting van ZBO s. Er wordt afgesloten met een conclusie. De werkgroep heeft ook gekeken naar de organisatie van vastgoeddiensten in het buitenland. Daaruit komt niet één bepaalde organisatiestructuur naar voren. 2.2 Domeinen Domeinen is een dienst van het ministerie van Financiën, die wordt aangestuurd door de plaatsvervangend Secretaris Generaal. Momenteel zit Domeinen in een transitieproces naar een baten-lastendienst, waarbij de functies van eigenaar en opdrachtgever worden gescheiden. Momenteel is deze scheiding niet aanwezig. Op basis van de Comptabiliteitswet vertegenwoordigt Financiën de Staat als privaatrechtelijk eigenaar van gebouwen, gronden en objecten van het Rijk. Binnen de mandaatregeling van Financiën is Domeinen aangewezen als uitvoerder van deze taak. Op grond hiervan beheert Domeinen al het vastgoed ( ha exclusief waterareaal) dat het Rijk in eigendom heeft, voor zover beheer niet bij wet is neergelegd bij andere ministeries. Het materieel beheer hiervan doet Domeinen deels zelf ( ha; voornamelijk agrarisch), de rest is in materieel beheer bij Rijkswaterstaat (RWS), Rijksgebouwendienst (RGD) en Dienst Vastgoed Defensie (DVD). De grond die Domeinen in materieel beheer heeft namens Financiën, is bijna allemaal in gebruik gegeven. Domeinen beschikt over een Geografisch Informatie Systeem (GIS), waar al het vastgoed waarvan Domeinen privaatrechtelijk eigenaar is, is geregistreerd en automatisch wordt geactualiseerd. Als departementen vastgoed niet meer nodig hebben, dienen zij dat vastgoed overtollig te stellen bij Domeinen. Domeinen realloceert dit vastgoed vervolgens binnen het Rijk of vervreemdt het respectievelijk aan andere overheden of marktpartijen volgens de regeling materieelbeheer Rijksoverheid Het vastgoed wordt eerst te koop aangeboden aan de ministeries en colleges, dan aan door het Rijk gesubsidieerde organisaties, vervolgens aan gemeenten, provincies en waterschappen en ten slotte aan derden. Domeinen betaalt ook de zakelijke lasten en voert de ingebruikgevingen uit voor het vastgoed waarvan zij privaatrechtelijk eigenaar is. Verder heeft Domeinen de juridische eigenaarsrol namens de Staat bij alle onroerende zaken van de Staat en is de taak van Domeinen de vermogenspositie van de Staat te bewaken als dat aan de orde is. Het aanschaffen van vastgoed behoeven departementen niet door Domeinen te laten uitvoeren. In de praktijk koopt Domeinen dan ook sporadisch aan. Domeinen is echter wel vanuit zijn privaatrechtelijke rol bij de aankooptransacties betrokken. Voor ZBO s en RWT s zoals ProRail, BBL, SBB en COA, voert Domeinen in het geheel geen vervreemdingen of ingebruikgevingen uit. Wel moet Domeinen toestemming geven voor 9

10 verkopen van SBB door onder andere de marktconformiteit van verkopen door SBB te toetsen. De activiteiten die nodig zijn voor het vervreemden, ingebruikgeven en aanschaffen voert Domeinen in de regel zelf uit. Domeinen doet hiervoor de waardebepaling en voert het financieel juridische proces uit, zoals contractbeheer, het financiële beheer (debiteurenadministratie) en het regelen van antikraak. Alleen als de partij die vastgoed aankoopt een onafhankelijk taxatierapport verwacht of bij politiek gevoelige zaken worden externe taxateurs ingeschakeld. Het uitvoeren van milieuonderzoeken wordt ook uitbesteed. Er zijn 285 fte werkzaam, verspreid over een centrale directie en vier regionale directies. Daarvan houdt 3 fte zich bezig met verwerven, 40 fte met vervreemden en 66 fte met beheren (waarvan 52 fte zich bezig houden met ingebruikgeving en 10 met zakelijke lasten). 2.3 Dienst Landelijk Gebied De Dienst Landelijk Gebied (DLG) is een baten-lastendienst van LNV sinds DLG bestaat uit een centrale eenheid en vier regio s met vestigingen in bijna alle provinciehoofdsteden. Aan DLG hangt de ZBO Bureau Beheer Landbouwgronden. Kerntaak van DLG is gebiedsontwikkeling: ontwikkelen/inrichten van het landelijk gebied voor natuur, recreatie, landschap, landbouw en andere functies, c.q. uitvoering van Rijksbeleidsdoelen van LNV (VROM/V&W) voor het landelijk gebied. De opdrachten voor Rijk en provincies hebben vaak een integraal karakter. Dit wil zeggen dat er meerdere producten/diensten in samenhang worden geleverd door DLG/BBL. Daarbij moet gedacht worden aan: Gronden verwerven, tijdelijk beheren en overdragen aan eindbeheerders voor het realiseren van natuur, recreatie, landschap, landbouw en andere functies; in de Wet Agrarisch Grondverkeer (WAG) is vastgelegd dat de Minister van LNV de comptabele verantwoordelijkheid voor het vastgoed van BBL draagt; Het verstrekken van subsidies (bijvoorbeeld Europese); Adviseren over uitvoeringsaspecten en financieringsmogelijkheden. Van de 1250 fte houden 499 fte zich bezig met landinrichting, 88 fte met verwerven, 18 fte met vervreemden en 28 fte met tijdelijk beheer. Bij de uitvoering van gebiedsgericht beleid worden afspraken gemaakt over een totaalpakket van grondverwerving, inrichting en subsidiering. De advisering ondersteunt de drie overige aspecten van het primaire proces. Ook het Geografisch Informatie Systeem (GIS) dat automatisch wordt geactualiseerd valt hieronder. Deze integrale werkwijze maakt het mogelijk om functieveranderingen voor meerdere doelen in samenhang tot stand te brengen zonder dat grootschalige onteigening hoeft te worden ingezet. In de financiering van (land)inrichtingsprocessen spelen naast de bijdrage van de rijksoverheid ook bijdragen van gemeenten, waterschappen, de EU en particuliere grondeigenaren een rol. DLG treedt daarbij op als subsidieverstrekker. Jaarlijks worden vele miljoenen euro s via Europese cofinanciering (Plattelands OntwikkelingsPlan) in inrichtingsprojecten gerealiseerd. Grondverwerving, tijdelijk beheer, inrichting en doorlevering aan eindbeheerders voert DLG uit in opdracht van het ZBO Bureau Beheer Landbouwgronden (BBL). Dit ZBO is opgenomen in de Wet Agrarisch Grondverkeer. Het ZBO valt ook onder LNV en heeft 10

11 dezelfde directeur als DLG. Omdat BBL naast de directeur geen personeel in dienst heeft, wordt de personele inzet voor BBL geleverd door DLG of uitbesteed aan de markt. De reden van de ZBO-constructie is dat in die status zelfstandig privaatrechtelijke handelingen (kopen/verkopen) kunnen worden verricht zonder dat voor elke handeling (op transactieniveau) toestemming bij het Ministerie van LNV verkregen dient te worden. Uitgangspunt bij aankoop is dat deze minnelijk plaatsvindt; aan onteigening is een (landelijk) maximum van 10% van het totaal aantal aankopen van DLG gesteld. BBL bezit momenteel ca ha. Jaarlijks wordt 5000 a 8000 ha verworven en doorgeleverd. Vrijwel altijd wordt de grond tijdelijk in gebruik gegeven (pacht of huur). Een eventueel positief saldo van BBL (verkoopwinst en exploitatieoverschot) wordt besteed aan grondverwerving, zoals is afgesproken tussen LNV en Financiën. Uiteindelijk doel is de gronden door te leveren aan particuliere natuurorganisaties, SBB en particulieren (met name agrariërs). DLG voert niet alle activiteiten zelf uit. Bij verwerving en vervreemding worden de taxatie en feitelijke onderhandelingen uitbesteed aan onafhankelijke aan- en verkopers van BBL op de markt. Alleen bij complexe en omvangrijke transacties (ca. 20% van het aantal transacties) neemt een DLG medewerker deel aan de onderhandelingen. Ook het inrichten, het uitvoeren van milieuonderzoeken en het opstellen van de koopovereenkomst en het in gebruik geven worden uitbesteed. Voor het beoordelen van taxaties, onderhandelingen, koopovereenkomsten en milieuonderzoeken heeft DLG wel eigen expertise in huis. De opdrachten hebben betrekking op het realiseren van de LNV-beleidsdoelen voor het landelijk gebied (Ecologische Hoofdstructuur, recreatie om de stad, Landbouwstructuurverbetering, landschap). Enerzijds werkt DLG als opdrachtnemer voor het Ministerie van LNV. Anderzijds heeft LNV met de twaalf provincies afzonderlijke uitvoeringscontracten gesloten, waarin tussen die partijen is vastgelegd wat de provincie uitvoert voor (de minister van LNV). In die overeenkomsten wordt onder andere de voor provincies beschikbare capaciteit van DLG vastgelegd. Met het inwerking treden van de Wet Inrichting Landelijk Gebied (WILG) en het Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG) zal de opdrachtgeverrol van de provincies toenemen tot circa 75 procent van alle opdrachten. Per 1 januari 2007 is voorzien dat de provincies in medebewind opdrachtgever van DLG worden. Als tweede werkt DLG als opdrachtnemer voor ministeries, provincies (opdrachten buiten de uitvoeringscontracten), waterschappen en gemeenten. DLG werkt uitsluitend voor overheden. DLG is een uitvoeringsorganisatie en ontwikkelt geen eigenstandig beleid. Wel adviseert het gevraagd en ongevraagd rijksbeleidsdirecties en provincies. De eigenaar van DLG is in naam van de Minister de Secretaris-Generaal van LNV; de opdrachtgeverrol wordt vervuld door de Directeur Generaal van LNV. 2.4 Dienst Vastgoed Defensie De Dienst Vastgoed Defensie (DVD), voorheen de DGW&T, is een baten-lasten dienst van Defensie. De DVD is een onderdeel van het Commando DienstenCentra, dat allerlei ondersteunende diensten voor Defensie overkoepelt, zoals informatievoorziening, ICT, transport en catering. 11

12 De DVD is verantwoordelijk voor het beheren en het (laten) uitvoeren van zowel nieuwbouw als instandhouding van de in beheer zijnde gebouwen, werken en terreinen van Defensie. 1 Tevens behartigt de DVD de regionale defensiebelangen op het gebied van Ruimtelijke Ordening, Milieu en Juridisch beheer. In totaal heeft Defensie in Nederland ruim ha terreinen in materieel beheer, verdeeld over ongeveer 500 grotere complexen en nog vele kleine objecten. De objecten, zoals vliegbases en kazernes, herbergen zeer diverse functies, zoals oefen- en schietterreinen, luchthavens, transport en logistiek, onderhoud, verzorging, legering, communicatie etc. De meeste complexen bevatten weer tientallen deelobjecten. Het bruto vloeroppervlak van alle gebouwen bedraagt ca. 7 miljoen m 2. Geografisch gezien liggen de zwaartepunten van Defensie in gebieden buiten de randstad en dan veelal buiten de grote steden. Voorbeelden zijn de Veluwe, Drenthe (oefenterreinen en kazernes), de militaire vliegvelden in de Brabantse buitengebieden en de vlootbasis Den Helder. Domeinen vervult hierbij de rol van privaatrechtelijk eigenaar. Bij de DVD zijn 1093 fte werkzaam, verspreid over een beperkte Centrale Directie in Den Haag en drie regionale directies (Tilburg, Zwolle, Utrecht) met elf dienstkringen nabij grote defensiecomplexen. 676 fte van Defensie houdt zich bezig met beheer, 185 fte met inrichten, 11 fte met verwerven, 9 fte met vervreemden en 212 fte met overige activiteiten. De Bestuursstaf van Defensie stuurt het vastgoedbeleid van Defensie aan. Deze beslist over de vastgoedportefeuille en over het honoreren van de vastgoedwensen die door de verschillende defensieonderdelen naar voren worden gebracht. De DVD heeft hierbij een adviserende rol, die vooral ten aanzien van het inrichten en beheren van de grotere objecten sterk is. De DVD voert voornamelijk technisch onderhoud uit bij de gronden en gebouwen. Tegen betaling van een gebruiksvergoeding zorgt de DVD ervoor dat het Defensievastgoed op een afgesproken kwaliteitsniveau onderhouden wordt. Op basis van inspectie van de gebouwen wordt een onderhoudsprogramma opgesteld. Het onderhoudsprogramma wordt uitgewerkt in bestekken en opdrachten om voor de uitvoering bij marktpartijen te worden ondergebracht. De DVD draagt ook zorg voor de begeleiding van de marktpartijen. Nieuwbouwprojecten en renovaties worden door de DVD op basis van een functionele behoeftestelling zelf ontworpen en na goedkeuring door de bestuursstaf door de DVD op de markt gezet en onder directie van de DVD door marktpartijen uitgevoerd. Overtollig gestelde objecten worden door de DVD ter verkoop aan Domeinen overgedragen. In een middelenafspraak met Financiën is vastgelegd dat Defensie de opbrengsten voor uitgaven in hetzelfde jaar mag aanwenden. Het aankopen of huren van objecten wordt onder goedkeuring door de Bestuurstaf door de DVD zelf gedaan, maar hierbij wordt vaak van de diensten van andere vastgoeddiensten, zoals Domeinen, gebruik gemaakt. Door de mogelijke invloeden van de bedrijfsvoering van de defensieonderdelen op natuur en milieu besteedt de DVD met eigen mensen ook veel aandacht aan het verkrijgen van milieuvergunningen, milieuadvies en terreinbeheer. Tevens behartigt de DVD in de regio Defensiebelangen in verband met (met name ruimtelijke) plannen van andere overheden en particulieren. 1 Uitgezonderd het kerndepartement dat deel uitmaakt van het huisvestingstelsel van de Rgd. 12

13 Met een vastgoedinformatiesysteem ondersteunt de DVD diverse beheertaken en levert zij informatie aan Defensieonderdelen. 2.5 Rijksgebouwendienst De Rijksgebouwendienst (Rgd) is sinds 1999 een baten-lasten dienst die valt onder VROM. De Secretaris-Generaal van VROM vervult de eigenaarsrol. De Rgd heeft de taak om adequate huisvesting, huisvestings -adviezen en services te leveren voor Rijksdiensten (met uitzondering van een aantal gebouwen en terreinen van Defensie, VenW en Buza), de Hoge Colleges van Staat en het Koninklijk Huis. Wat betreft de huisvesting is er sprake van gedwongen winkelnering. Ook ZBO s die nagenoeg geheel bekostigd worden uit collectieve middelen kunnen huisvesting, services en diensten laten regelen door de Rgd, maar dat is niet verplicht. Ook heeft de Rgd zorg voor circa 230 monumenten van nationaal cultuurhistorisch belang. De Rgd beheert 7,2 miljoen m 2 brutovloeroppervlakte verdeeld over 1900 objecten en 2200 ha. De meeste objecten bevinden zich in Den Haag, Amsterdam, Utrecht, Rotterdam en Apeldoorn. In deze steden zijn de meeste panden ook in eigendom van de Rgd, in andere gebieden huurt de Rgd in de meeste gevallen. In totaal is 70% van de objecten in eigendom van de Rgd. Ook bezit de Rgd musea, gevangenissen en paleizen. Voor het merendeel van de klanten werkt de kostendoorberekening sinds 1999 via het huur- en verhuurmodel. Dit betekent dat de rijksdiensten een budget krijgen van Financiën dat zij kunnen inzetten voor huisvesting, services en diensten van de Rgd. Dat hoeven ze niet: ze kunnen minder besteden en ook meer. Daarvoor sluiten de rijksdiensten huurcontracten met de Rgd. De privaatrechtelijke rol bij ingebruikgevingen en vervreemdingen wordt uitgevoerd door Domeinen. Verwerven doet de Rgd wel zelf, maar sommige activiteiten, zoals het taxeren en het opstellen van de koopovereenkomst, worden uitbesteed aan de markt of aan Domeinen. In specifieke gevallen ontwerpt de Rgd zelf maar de meeste ontwerpen worden uitbesteed aan de markt. De Rgd beschikt over een Geografisch Informatie Systeem (GIS). De Rgd formatie telt ongeveer 930 fte s die voor een belangrijk deel werkzaam zijn vanuit de centrale vestiging in Den Haag; daarnaast beschikt de Rgd over vier regionale vestigingen. 17 fte houden zich bezig met verwerven, 2 fte met vervreemden, 410 fte met inrichten, 217 fte met het beheren van vastgoed. De rol van opdrachtgever wordt op verschillende niveaus ingevuld: Het Rijkshuisvestingsberaad is de opdrachtgever voor de concernstrategie en het investeringsbeleid, i.e. de portefeuillestrategie op langere termijn; De afnemer/klant van de huisvesting stuurt de Rgd in concrete huisvestingsvraagstukken aan. Oplossingen moeten in beginsel wel passen binnen de vastgestelde portefeuillestrategie; Politieke sturing: Incidenteel wordt de Rgd politiek aangestuurd. Voorbeelden hiervan zijn het omzetten van kantoorgebouwen naar woningen, de bijdrage van de Rgd aan sleutelprojecten, veiligheid en het ondersteunen van algemeen rijksbeleid (mobiliteitsbeleid, architectuurbeleid, monumenten, stedenbouw etc.). De Rgd maakt zelf geen eigenstandig beleid, maar maakt wel binnen opgedragen kaders uitvoeringsbeleid, interne procedures en werkinstructies die gericht zijn op de uitvoering en adviseert vanuit deskundigheid instituten als het Nederlands Normalisatie Instituut. 13

14 De Rijksbouwmeester adviseert de regering over het architectuurbeleid en de rijkshuisvesting en is lid van het College van Rijksadviseurs. 2.6 Centraal Orgaan opvang asielzoekers Het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA) is een privaatrechtelijk ZBO met rechtspersoonlijkheid in de omgeving van het ministerie van Justitie en heeft de taak om 'op een bedrijfsmatige wijze een humaan en sober eerste verblijf voor asielzoekers te organiseren'. Om dit te doen regelt het COA opvang en huisvesting voor asielzoekers. Het realiseren van huisvesting is een complex vraagstuk vanwege de politiek gevoelige omgeving en de grote dynamiek in omvang van de vraag (explosieve groei en krimp) en de vereiste snelle handelingssnelheid. Hiermee levert het COA de noodzakelijke facilitering van de aanvraagprocedure. Huisvesting van asielzoekers is gedeeltelijk een vastgoedvraagstuk. Samen met de betreffende gemeente moeten afspraken worden gemaakt over onder meer openbare orde (inzet politie), onderwijs, de vorm van opvang, de omvang en samenstelling van de groep die gehuisvest wordt, over de duur van het verblijf, over de aanpassing of ontheffing van het bestemmingsplan en over de uitplaatsing van asielzoekers in de gemeente. Daarnaast heeft huisvesting binnen het COA betrekking op het bereiken van draagvlak bij de omwonenden en het maken van afspraken met ketenpartners als de IND en Vreemdelingenpolitie, GGD en andere partners. Het COA voert zelf de regie over het vastgoed. Reden is de geschetste bestuurlijke en politieke gevoeligheid van de materie, de verwevenheid van het huisvestings- en het opvangvraagstuk, de verantwoordelijkheid op het bestuurlijke traject en de grote dynamiek in vraag en aanbod. Het COA treedt in lijn met de wet COA op als ondernemend eigenaar van het vastgoed en voert de regie over aan- en verkoop, renovatie of herontwikkelingen van het eigen vastgoed. Bij de uitvoering van aan- en verkoop van vastgoed wordt samenwerking gezocht met andere overheidsdiensten en wordt externe marktexpertise ingeroepen. De aansturings- en financieringsstructuur is gericht op een bedrijfsmatig functionerende organisatie. Financiering vindt plaats via een normstelsel. Bij overschotten mag het COA een deel zelf besteden. De opbrengsten bij verkoop van vastgoed maken deel uit van de financieringsafspraken. Via een plafond wordt gestuurd op het eigen vermogen (5% van het totale budget in lijn met agentschappen). Driejaarlijks wordt de hoogte van de normvergoeding herijkt. In 2005 is de implementatie van de nieuwe bekostigingsstructuur voor het COA, die in IBO-verband tot stand is gekomen, als pilot afgerond. Vanaf 1 januari 2006 is de sturingsrelatie tussen het ministerie en het COA volledig gebaseerd op outputsubsidiëring. Dit wil zeggen dat sprake is van een resultaat gericht besturingsmodel dat ten grondslag ligt aan de subsidierelatie met het COA. Centraal in de subsidierelatie is het perspectief van de dienstverlening van het COA (output) en de verder doorgevoerde zakelijke relatie tussen de partijen. In verband met de financiële risico s die het COA loopt, wordt de hoogte van het vermogen dat het COA nodig heeft, daarop afgestemd. De vermogenspositie van het COA is mede voorwaarde om de continuïteit van de opvangorganisatie te waarborgen zodat de opvang ook voor de latere jaren zeker is gesteld. Momenteel heeft het COA als gevolg van de sterk afgenomen aantallen asielzoekers nog circa 50 locaties in gebruik. In 2002 waren dat er nog circa 290. Daarvan is ongeveer de helft in eigendom van het COA, de rest wordt gehuurd. Bij COA zijn fte werkzaam in clusters en op het centraal bureau. Voor het regelen van de huisvesting 14

15 inclusief de personenlogistiek (sturing op de verhuizingen van asielzoekers), de bestuurlijke en fysieke verwervingstrajecten, het inrichten van met name de bewonerskamers, het beheren en vervreemden van vastgoed zijn ruim 100 fte nodig. Het overige personeel verricht de opvang van asielzoekers of is werkzaam binnen de ondersteunende diensten. 2.7 Rijkswaterstaat Rijkswaterstaat (RWS) is een baten-lastendienst van het ministerie van VenW en houdt zich bezig met aanleg, beheer en onderhoud van de rijkswegen, de rijksvaarwegen en de hoofdwatersystemen. RWS heeft ha grond in bezit. Er zijn fte werkzaam, die verdeeld zijn over verschillende regionale diensten en specialistische diensten. RWS beschikt over een Geografisch Informatie Systeem (GIS). Het merendeel van de werkzaamheden van RWS betreft vastgoedactiviteiten die niet los kunnen worden gezien van het primaire proces, zoals onderhouden van rijkswegen en rijkswaterwegen. Verkoop van overtollig aangekochte grond en het in gebruik geven van grond wordt uitgevoerd door Domeinen. Verwerven, zowel minnelijk als onteigening, en kadastraal beheer voert RWS wel zelf uit. Sommige verwervingsactiviteiten zoals het taxeren - besteedt RWS uit. Het grondaankoopproces maakt deel uit van projectrealisatie, bijvoorbeeld de aanleg van een weg. In 2004 waren er 483 transacties. Ongeveer 60 fte van RWS zijn bij het verwerven en kadastraal beheer betrokken. De eigenaarsrol van deze baten-lastendienst wordt vervuld door de Secretaris-Generaal van VenW en de opdrachtgeversrol wordt ingevuld door de verschillende Directeuren- Generaal van VenW en de Inspectie Verkeer en Waterstaat. RWS ondersteunt de opdrachtgevers bij de beleidsvorming. Binnen vastgestelde kaders treedt RWS op als bestuurlijk vertegenwoordiger van het Ministerie van VenW, voor zover die vertegenwoordigende functie raakvlakken heeft met de door RWS uit te voeren taken, bijvoorbeeld in relatie tot de realisatie van infrastructuur, inclusief het grondaankoopproces. In die zin beschikt RWS over een zeker onderhandelingsmandaat en enige eigen beleidsruimte. 2.8 ProRail ProRail B.V. is een zelfstandige rechtspersoon met een wettelijke taak (RWT). Naast het hoofdkantoor zijn er vier regiokantoren. Deze taak omvat het beheer van de hoofdspoorweginfrastructuur. ProRail is ontstaan uit de samenvoeging van Railinfrabeheer, Railned en Railverkeerleiding. Feitelijk werkt men al vanaf 1 januari 2003 onder deze naam; de formele juridische fusie is per 1 januari 2005 gerealiseerd. De aandelen van ProRail BV zijn volledig in handen van Railinfratrust BV. Van deze BV is de Staat 100% aandeelhouder. De verantwoordelijkheid voor aanleg, beheer en onderhoud van de hoofdspoorweginfrastructuur is wettelijk neergelegd bij de Minister van Verkeer en Waterstaat in de nieuwe Spoorwegwetgeving die met ingang van 1 januari 2005 in werking is getreden. Sinds die datum is met de Spoorwegwetgeving een concessiestelsel geïntroduceerd voor het beheer van de hoofdspoorweginfrastructuur. De concessie is een publiekrechtelijk instrument dat de concessiehouder (ProRail) een recht verleend om met uitsluiting van anderen bepaalde activiteiten te verrichten en hem verplichtingen oplegt. ProRail heeft tot 2015 de concessie voor dat beheer. Dit beheer (bron beheerconcessie) omvat: De zorg voor de kwaliteit, betrouwbaarheid en beschikbaarheid van de hoofdspoorweginfrastructuur; 15

16 De eerlijke niet discriminerende verdeling van de capaciteit; Het leiden van het verkeer over de hoofdspoorweginfrastructuur; en Het voorbereiden en uitvoeren van de uitbreiding van hoofdinfrastructuur die een nauwe samenhang heeft met de bestaande hoofdspoorweginfrastructuur. Verwerving geschiedt minnelijk of op gerechtelijke onteigeningbasis. ProRail heeft zeven procesleiders in dienst die over volledige onteigeningsexpertise beschikken en geregistreerd staan als gecertificeerd taxateur. Deze procesleiders sturen het aankoop/onteigeningsproces aan. Voor het taxeren en het gerechtelijke proces bij onteigening worden externen ingehuurd. Bij de verzelfstandiging van de NS in 1995 heeft de NS de commercieel interessante gronden behouden en heeft ProRail de eigendom verkregen van de spoorgebonden gronden. Deze gronden worden nauwelijks vervreemd. Voorts geldt bij verkoop ingevolge wijziging van de verkeer- en /of vervoersfunctie, dat de NS in beginsel een voorkeursrecht tot koop heeft. Bij gronden die na 1995 in eigendom zijn verkregen, geldt dit voorkeursrecht niet. Dit speelt bijvoorbeeld bij mogelijk teveel aangekochte gronden ten behoeve van projecten. Hierbij is de afspraak van toepassing dat ProRail deze verkoop afstemt binnen RVR-verband. Ingebruikgevingen komen nauwelijks voor bij ProRail. ProRail beschikt over een Geografisch Informatie Systeem (GIS). Bij ProRail werken ongeveer 2650 fte. Daarvan houdt 10 fte zich bezig met verwerven, 1 fte met vervreemden, 570 fte met inrichten en 730 fte met beheren. Onverlet de politieke verantwoordelijkheid heeft de overheid in normale omstandigheden naar de dagelijkse bedrijfsvoering geen omkijken. ProRail is zelf verantwoordelijk voor de uitvoering van de taken die zij verricht voor de overheid. VenW stuurt niet op de interne bedrijfsvoering en wijze van uitvoering. De sturing en (indirect) ook de bekostiging vinden plaats door middel van instemming door de minister van VenW (op onderdelen) met het beheerplan dat ProRail jaarlijks moet opstellen en waaraan wettelijke eisen zijn gesteld. Met het beheerplan levert ProRail ook de onderbouwing voor de subsidieaanvraag, die jaarlijks wordt toegekend. ProRail dient de minister regelmatig, volledig en tijdig te informeren. De minister heeft het instrumentarium van het bestuursrecht ter beschikking om naleving af te dwingen. Hiermee is een nieuwe institutionele ordening tot stand gebracht waarbij de relatie tussen de beheerder en de vervoerders leidend zijn. Samen verzorgen zij het vervoer per spoor. In deze relatie geeft de beheerder een netverklaring uit waarin aangegeven wordt welke kwaliteit aan infrastructuur en diensten hij zal verlenen tegen welke prijs. Daarnaast sluit de beheerder toegangsovereenkomsten af met vervoerders (met name NS, maar ook goederenvervoerders) over de kwaliteit en capaciteit die in een specifiek jaar geleverd zullen worden en kunnen ook meerjarige capaciteitsovereenkomsten worden afgesloten. Eigenlijk heeft ProRail aldus twee opdrachtgevers: VenW en de vervoerders, waarvan NS de belangrijkste is (van de personenvervoerders). De komende jaren zal er minder nieuwbouw gaan plaatsvinden en steeds meer onderhoud. Idealiter zou dat moeten betekenen dat er een verschuiving van opdrachtgeverschap van VenW naar vervoerders optreedt. ProRail wil in de toekomst meer door middel van een prestatiecontract worden aangestuurd. De vervoerder zou dan idealiter opdrachtgever zijn in de zin dat deze gaat bepalen wat ProRail moet gaan doen. Hierdoor zullen financiële prikkels gaan ontstaan. 16

17 2.9 Staatsbosbeheer Staatsbosbeheer (SBB) is een ZBO van het ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Voedselkwaliteit. SBB beheert natuur-, bos en recreatieterreinen. In 2002 bedroeg het areaal ha grond. Deze gronden zijn verworven door DLG. Zelf verwerft SBB geen grond. Vervreemden doet SBB in principe ook niet. Wel geeft SBB gronden in gebruik. Er zijn ongeveer 1000 fte werkzaam bij SBB ZBO s Naast de vastgoeddiensten van het Rijk zijn ook veel publiekrechtelijke ZBO s met rechtspersoonlijkheid of privaatrechtelijke ZBO s actief op de vastgoedmarkt. Voorbeelden zijn het UWV, de DNB en het CWI. Zij voeren de verschillende vastgoedfuncties uit voor het huisvesten van hun werknemers. Een deel van het vastgoed hebben de ZBO s zelf in bezit, een ander deel wordt gehuurd. De ZBO s kunnen er ook voor kiezen hun huisvesting via de Rgd te regelen. In de praktijk lijkt het er op dat de meeste er voor kiezen om hun huisvesting zelf te regelen. In dit IBO is dit uigezocht voor de grootste acht ZBO s. Van deze ZBO s regelt alleen de Informatie Beheergroep de huisvesting via de Rgd (zie tabel 2.1). Van de andere 106 ZBO s is het niet onderzocht. De ZBO s geven als reden voor het niet gebruik maken van de Rgd dat de Rgd duur is en de markt vaak slagvaardiger. Uit de stelselevaluatie blijkt dat de eigendomspanden van de RGD juist goedkoper zijn dan huurpanden. Bovendien willen de ZBO s zich vaak vestigen buiten de strategische locaties van de Rgd. 2 Overigens regelt het moederdepartement de huisvesting voor ZBO s die onderdeel zijn van Staat, dus zonder rechtspersoonlijkheid. Een voorbeeld hiervan is de NMA. Tabel 2.1: Huisvesting acht grootste ZBO s ZBO Ministerie Aantal fte (12/20 04) Privaat / publiek rechtelijk Huisvesting Via Rgd Huur / koop UWV SZW Publiek Nee Huur CWI SZW Publiek Nee Huur SVB SZW Publiek Nee Huur en koop CBS EZ Publiek Ja Na 2007 een deel niet meer Huur Kadaster* VROM Publiek Nee Huur en koop DNB Financiën Privaat Nee Koop IB-groep OCW Publiek Ja Huur (van de Rgd) RDW VenW Publiek Nee Huur en Koop *Het kadaster mag de huisvesting niet via de Rgd regelen: het kadaster wordt niet collectief gefinancierd. 2 Deze gegevens zijn gebaseerd op gesprekken met het UWV en Kadaster. 17

18 2.11 Raad voor Vastgoed Rijksoverheid Eind 2001 is de Raad voor Vastgoed Rijksoverheid (RVR) van start gegaan op basis van een instellingsbesluit van vijf ministers en staatssecretarissen in overeenstemming met het gevoelen van de ministerraad (RVR (2004 en 2005) ). In de RVR zitten vertegenwoordigers (directeur of plaatsvervangend directeur) van Domeinen, DLG, DVD, Rgd en RWS en een onafhankelijk voorzitter. ProRail is vertegenwoordigd door de plaatsvervangend DG van RWS. De Raad wordt ondersteund door de projectdirectie Vastgoed (VG). Deze directie valt onder het ministerie van Financiën. De directeur, de kennismanager en informatiemanager zijn in dienst van Financiën en de overige medewerkers (5 fte) zijn gedetacheerd vanuit de vastgoeddiensten. Daarnaast zijn er drie regionale RVR s die ondersteund worden door twee accountmanager(s) betaald door de vastgoeddiensten. De Raad neemt maatregelen om de rol van het Rijk op de vastgoedmarkt te versterken en de samenwerking te waarborgen tussen de aan de RVR deelnemende diensten. Doel van de samenwerking in de RVR is om het Rijk als speler op de vastgoedmarkt slagvaardiger en krachtiger en intern beter georganiseerd te maken. De RVR zet daarvoor binnen en tussen de samenwerkende diensten zowel strategische als operationele activiteiten in gang. Voorbeelden zijn benchmarking en het afstemmen en optimaliseren van de werkprocessen. In de regionale RVR s is het organiseren en richting geven aan overlegstructuren, het benutten van elkaars kennis en ervaring en, waar nodig, het ontwikkelen van een gezamenlijke vastgoedstrategie op de regionale agenda komen te staan. Onder de RVR zijn verschillende activiteiten tot stand gekomen. De RVR heeft bijvoorbeeld gezorgd voor publicaties zoals een gemeenschappelijke adressengids, diverse kennisgidsen en gemeenschappelijke opleidingen. Ook heeft RVR één interdepartementaal georiënteerde functie voor kennismanagement tot stand gebracht. Het protocol operationele afstemming/melding heeft er voor gezorgd dat vastgoeddiensten aan elkaar melden wanneer zij vastgoed gaan aan- en verkopen. Ook heeft de RVR diverse onderzoeken uitgevoerd naar bijvoorbeeld de overeenkomsten en verschillen tussen vastgoeddiensten en naar de materie van anticiperend aankopen. Verder adviseert de RVR aan departementen over het maken van beleid en strategie. De RVR draagt zorg voor een gezamenlijke Geografisch Informatie Systeem, het Ruimtelijke Informatie Vastgoedverkeer. Alle Vastgoeddiensten, inclusief ProRail, dragen daaraan bij en maken er gebruik van. Dit systeem bestaat uit een geografische applicatie met een aantal informatielagen, onder andere van de eigendomsposities van het Rijk (ook Staatsbosbeheer), de aan- en verkoopplannen van de verschillende diensten, digitale Nota Ruimte, eigendommen gemeenten, provincies, Natuurmonumenten, vastgoedbeleggers en nog andere categorieën. De eigendomsposities van het Rijk worden halfjaarlijks geactualiseerd en de aan- en verkoopplannen tweejaarlijks. De informatie wordt op intranet aangeboden aan de betrokken diensten en beleidsdirecties van departementen middels RYXweb Gemeenschappelijk OntwikkelingsBedrijf Om integrale gebiedsontwikkeling in goede banen te leiden is het Gemeenschappelijk OntwikkelingsBedrijf (GOB) opgezet. Het GOB heeft geen zelfstandige beleidsdoelstellingen, maar wil bevorderen dat beleidsdoelstellingen sneller, beter en meer doelmatig worden behaald. Ook staat het GOB een meer bedrijfseconomische wijze van omgang met door het rijk ingebrachte middelen voor. Het bedrijf is een initiatief 18

19 van de vijf vastgoeddepartementen (Defensie, Financiën, LNV, VenW, EZ en VROM). Het GOB ressorteert onder de minister van VROM. De directeur GOB is lid van de RVR. Het GOB werkt rechtstreeks in opdracht van een interdepartementaal opdrachtgeversberaad. Het opdrachtgeversberaad bereidt de besluiten over de inzet van het GOB bij concrete projecten voor. De inbreng van de individuele vastgoeddiensten wordt binnen de verantwoordelijkheidslijn van de afzonderlijke beleidsdepartementen georganiseerd. Om slagvaardig te kunnen opereren wordt per project een coördinerend opdrachtgevend departement aangewezen. Dit is de natuurlijke probleemeigenaar of initiatiefnemer aan rijkszijde. Er is een ministerieel opdrachtgeversberaad ingesteld dat over de GOB projecten besluit. De minister van VROM roept de betrokken bewindslieden bij elkaar op de voor het project noodzakelijke momenten zodat de rijksbesluiten in de pas lopen met het tempo van een project. De besluiten worden voorbereid door een ambtelijk opdrachtgeversberaad waarin de (plaatsvervangend) DG s van de beleidsdepartementen vertegenwoordigd zijn. Een GOB-project doorloopt vier fasen. Zowel de landelijke als regionale RVR s zijn betrokken bij het doorlopen van genoemde fasen. Gestart wordt met een korte kandidaatsfase waarin wordt beoordeeld wordt of de inzet van het GOB bij een project voor de hand ligt (fase 1). Vervolgens wordt aan de hand van een kortlopende verkenning (fase 2) bepaald of het GOB zal worden ingezet, waarna het GOB als enige rijkspartner samen met de betrokken andere partijen gaat werken aan de business case voor dat project (fase 3). Aan de hand van de business case wordt uiteindelijk besloten over de rijksbetrokkenheid bij de uitvoering van het project (fase 4). Elke fase wordt afgesloten met een (voorgenomen) besluit in het opdrachtgeversberaad. Bij een positief besluit gaat het project naar de volgende fase. Bij een negatief besluit zal het GOB niet meer betrokken zijn. In dat geval wordt in het opdrachtgeversberaad besproken of en op welke manier het rijk dan aanwezig is bij het desbetreffende gebiedsontwikkelingsproject. Het GOB is een kleine organisatie. Het GOB organiseert en bundelt voor de geselecteerde projecten de beste kennis en expertise die binnen het rijk aanwezig is op het gebied van proces- en projectmanagement, vastgoedeconomie (het maken van een business case, opzetten van grondexploitaties), privaatrechtelijke en publiekrechtelijke instrumenten en publiek-private samenwerking. Het GOB schakelt waar mogelijk als opdrachtgever de kennis, expertise en faciliteiten in van departementale vastgoeddiensten. Het GOB zal binnen zijn mandaat en in overeenstemming met de regeling materieel beheer als opdrachtgever in de richting van de vastgoeddiensten optreden. Tevens is op alle GOB projecten een financieel kader van toepassing. Het financiële kader bevat de financiële uitgangspunten en instrumenten die het GOB ter beschikking staan. Projecten worden derhalve gefinancierd uit de middelen die daarvoor gereserveerd zijn op de departementale begrotingen en uit de grondexploitatie. De budgettaire verwerking van de risico s (bij departementen) zal nog nader worden uitgewerkt. Het is de bedoeling dat de apparaatskosten die het GOB maakt, als zijnde een bedrijf, worden terugverdiend in de business case. Vanuit deze invalshoek worden de voor- en nadelen van de omvorming van het GOB naar een batenlastendienst onderzocht. Bezien wordt op welke wijze de bedrijfseconomische benadering die van het GOB wordt verwacht, het beste kan worden geborgd. 19

20 Figuur 2.1: Rijksvastgoedbezit in Nederland 20

21 2.13 Fusiedienst DLG- Domeinen Het kabinet is voornemens de vastgoeddiensten DLG en Domeinen te fuseren (Tweede Kamer (2005a)). In de brief die in september 2005 naar de kamer is gestuurd door de minister van LNV en van Financiën staan hierover het volgende: Tussen DLG en Domeinen bestaat een zodanige synergie en complementariteit in taken en diensten dat een verdergaande stap, een fusie, gerechtvaardigd is. ( ) De verwachting is dat een fusie van deze diensten het mogelijk maakt bestaande taken overzichtelijker en efficiënter te organiseren en beter uit te voeren. Er ontstaan een gebundeld loket en meer uniformiteit op het gebied van aankoop, beheer en verkoop van vastgoed en gebiedsontwikkeling, waardoor slagvaardiger kan worden geopereerd. Andere departementen met de vastgoedtaken zullen hiervan de vruchten plukken. Die verbeterde service wordt ook verleend aan het gemeenschappelijke ontwikkelingsbedrijf dat een nieuwe taak binnen het netwerk gaat invullen. De in het kader van het activabeleid geformuleerde uitgangspunten voor een doelmatig vermogensbeheer zullen bij de oprichting van de fusiedienst worden toegepast. De Raad voor Vastgoed Rijksoverheid zal vanuit zijn taak om de samenwerking binnen het gehele netwerk te waarborgen voor verdere afstemming zorgen. Voor het netwerk is van belang dat de nieuwe dienst een breed takenpakket efficiënt invult en een mogelijke latere aansluiting van andere diensten vergemakkelijkt indien het betrokken ministerie aansluiting zou wensen. De fusiedienst DLG-Domeinen wordt naar het zich laat aanzien, net als DLG nu reeds is, een baten lastendienst die interdepartementaal werkt voor verscheidene opdrachtgevers. Ook andere overheden kunnen van de fusiedienst gebruik maken. Uitgangspunt is dat de fusiedienst functioneert als een beleidsonafhankelijk, transparant en zakelijk shared-services centrum. De fusie zal door Financiën en LNV gezamenlijk worden uitgewerkt waarbij ook de positie van het Bureau Beheer Landbouwgronden (BBL) zal worden betrokken. De aansturing van de nieuwe fusiedienst zal eveneens verder worden uitgewerkt. De andere departementen en de provincies worden hierbij betrokken. Voor het beheer van de dienst zal één minister als eigenaar moeten worden aangewezen, zoals dat geldt voor elke batenlasten dienst van het rijk. De minister van LNV zal deze rol van eigenaar vervullen Samenvattend De in de voorgaande paragrafen beschreven vastgoeddiensten hebben samen ruim 450 duizend ha in bezit (zie figuur 2.1 en tabel 2.2). Dit vastgoed, inclusief SBB, vertegenwoordigt een waarde van ongeveer 60 miljard euro (RVR (2005)). Dit onderzoek concentreert zich op de vastgoedactiviteiten die minder sterk verbonden zijn met het primaire proces. Tabel 2.3 geeft een overzicht van de uitvoering van deze vastgoedactiviteiten. Op SBB na, verwerven alle vastgoeddiensten vastgoed, zij het Domeinen sporadisch. Vervreemden gebeurt door Domeinen, DLG, ProRail en COA. 21