Milieurapport Vlaanderen MIRA. Achtergronddocument Aantasting ozonlaag

Transcriptie

1 Milieurapport Vlaanderen MIRA Achtergronddocument Aantasting ozonlaag

2

3 Milieurapport Vlaanderen MIRA Achtergronddocument 2010

4 Auteurs Ils Moorkens, Caroline Polders en Daan Beheydt, Projectgroep Energie, Emissies en Prognosen, Expertisecentrum Integrale Milieustudies (IMS), Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO) Hugo De Backer, Afdeling Waarnemingsstations, Departement Waarnemingen, Koninklijk Meteorologisch Instituut (KMI) Nathalie Dewolf en Hugo van Hooste, MIRA, Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) Laatst bijgewerkt: december 2010 Overname wordt aangemoedigd mits bronvermelding. Hoe citeren? Kort: MIRA Achtergronddocument Volledig: MIRA (2010) Milieurapport Vlaanderen, Achtergronddocument 2010, Aantasting van de ozonlaag. Beheydt D., De Backer H., Dewolf N., Moorkens I., Polders C., Van Hooste H., Vlaamse Milieumaatschappij, 2

5 Inhoudsopgave Auteurs...2 Inhoudsopgave...3 Lijst met figuren...5 Lijst met tabellen...6 Beschrijving van de verstoring Inleiding Maatschappelijke activiteiten Mechanismen Evenwichtssituatie in de globale stratosfeer Ozonverdunning in de globale stratosfeer Ozonafbrekend vermogen Verbanden met andere thema s Ruimtelijk perspectief Tijdsperspectief Beleid en doelstellingen...13 Indicatoren Productie, consumptie en emissie van ozonafbrekende stoffen Mondiale productie van ozonafbrekende stoffen in het verleden Consumptie van ozonafbrekende stoffen in Vlaanderen (1992) Consumptie van ozonafbrekende stoffen in België en de Europese Unie ( ) Emissie van ozonafbrekende stoffen in Vlaanderen ( ) Emissie van ozonafbrekende stoffen in Vlaanderen ( ) Berekeningsmethode Bespreking van verloop en maatregelen Aandeel van de doelgroepen Ingezamelde koel- en vriestoestellen, recuperatie van koel- en blaasmiddel Recuperatie en vernietiging van halonen afkomstig van brandbeveiligingssystemen en blusapparaten Ingezamelde voertuigwrakken (met airconditioning), recuperatie van koelmiddel Dikte van de ozonlaag Dikte van de ozonlaag boven Ukkel, Europa en poolgebieden Verticale verdeling van ozon in de atmosfeer Concentratie van ozonafbrekende stoffen in de atmosfeer Chloorverbindingen in de atmosfeer Broomverbindingen in de atmosfeer UV-straling UV-index Gevolgen voor mens, natuur en economie door aantasting ozonlaag Aantal huidkankergevallen (kwaadaardige melanomen) Aantal nieuwe melanomen en aantal sterfgevallen ten gevolge van melanomen Aantal melanomen volgens leeftijd december

6 5.1.3 Verdeling van melanoma-huidkanker per stadium Gevolgen voor natuur Gevolgen voor economie Referenties...59 Begrippen...61 Afkortingen...62 Eenheden...63 Lijst met relevante websites...63 december

7 Lijst met figuren Figuur 1: Interacties van CFK s en halonen met ozon... 8 Figuur 2: Mondiale productie van CFK s (CFK-11,-12,-113,-114 en -115) Figuur 3: Mondiale productie van CFK s (CFK-11, -12, -113, -114 en -115) ( : E.I. Du Pont de Nemours, USA; : United Nations Environment Programme Ozone Secretariat, Kenya) Figuur 4: Potentiële emissie ((H)CFK s en halonen) per toepassing (volgens de methode van het protocol van Montreal) (Vlaanderen, ) Figuur 5: Werkelijke emissie ((H)CFK s en halonen) per toepassing (volgens de methode van het Klimaatverdrag) (Vlaanderen, ) Figuur 6: Totale werkelijke emissie van ozonafbrekende stoffen per toepassing (Vlaanderen, Figuur 7: Aandeel van de doelgroepen in de emissie van ozonafbrekende stoffen (CFK-11- eq) (Vlaanderen, 2008) Figuur 8: De recyclage van afgedankte toestellen Figuur 9: De financiële stroom bij de verwerking van afgedankte toestellen Figuur 10: Schematische voorstelling van de ontmanteling van huishoudelijke koelkasten en diepvriezers Figuur 11: Aantal ingezamelde koel- en vriestoestellen in Vlaanderen*, aantal aangevoerde koel- en vriestoestellen bij AppaRec**, gerecupereerde hoeveelheden CFK-12 en CFK- 11 bij AppaRec ( ) Figuur 12: Gerecupereerde (import + opgehaald in binnenland) en vernietigde (binnenland) hoeveelheden halon 1211 en halon 1301 (Vlaanderen, ) Figuur 13: Dikte van de ozonlaag boven Ukkel, en enkele andere Europese waarnemingsstations ( ) Figuur 14: Seizoensgebonden schommelingen van de dikte van de ozonlaag boven Ukkel (januari 2006 t.e.m. december 2006 en Januari 2009 t.e.m december 2009) Figuur 15: Dikte van de ozonlaag boven Ukkel (groen), een noordelijk station in de VSA (Barrow, 70 N) en een station dichtbij de evenaar in India (Kodaikanal, 10 N) ( ) Figuur 16: Dikte van de ozonlaag boven Ukkel met een stapsgewijze trendberekening ( ) Figuur 17: De verticale verdeling van ozon (in mpa) als functie van de hoogte t.o.v. de tropopauze voor twee verschillende periodes ( en ) Figuur 18: Kolomdichtheden van chloorcomponenten, afgeleid uit infrarood waarnemingen op de Jungfraujoch (Zwitserland, ) Figuur 19: Kolomdichtheden van broomcomponenten, afgeleid uit spectroscopische waarnemingen in Harestua (Noorwegen, ) Figuur 20: Buitenaards zonnespectrum, ontvangen UV-straling op de grond, actiespectrum voor zonnebrand en resulterende effectieve UV-straling Figuur 21: Tijdreeks van gemeten waarden van de UV-index te Ukkel ( ) Figuur 22: Aantal nieuwe melanomen (incidentie) en aantal sterfgevallen t.g.v. melanomen (mortaliteit) in Vlaanderen (boven) en Nederland (onder) ( /2008) Figuur 23: Leeftijdsspecifieke incidentie van melanomen (Vlaanderen, 2006) Figuur 24: Evolutie in de tijd van detectie van het stadium van de melanoma-huidkanker opgesplitst per geslacht (met herverdeling van diagnoses met onbekend stadium) (Vlaanderen, ) december

8 Lijst met tabellen Tabel 1: Eigenschappen van de voornaamste ozonafbrekende stoffen en vervangproducten Tabel 2: Uitfasering van ozonafbrekende stoffen volgens internationale en Europese wetgeving en de doelstellingen van het Vlaamse milieubeleid Tabel 3: Consumptie van CFK s en halonen (Vlaanderen, 1992) Tabel 4: Invoer, uitvoer en consumptie van chloorfluormethanen en ethanen* (Vlaanderen, ) Tabel 5: Evolutie van de consumptie per stofgroep (Vlaanderen, ) Tabel 6: Consumptie van ozonafbrekende stoffen (ton CFK-11-eq) (EU-15, ) Tabel 7: Consumptie van ozonafbrekende stoffen (ton CFK-11-eq) (België, ) Tabel 8: Aandeel van België in de consumptie ozonafbrekende stoffen in de Europese Unie (EU-15) ( ) Tabel 9: Consumptie ozonafbrekende stoffen per capita (g CFK-11-eq) (EU-15, ) Tabel 10: Consumptie ozonafbrekende stoffen per capita (g CFK-11-eq) (België, ) Tabel 11: Rekenmethode voor de berekende werkelijke emissie van CFK s en hun vervangproducten (periode ) Tabel 12: Potentiële emissie ((H)CFK s en halonen) per toepassing (Vlaanderen, ) Tabel 13: Werkelijke emissie ((H)CFK s en halonen) per toepassing (Vlaanderen, ) Tabel 14: Rekenmethode voor de berekende werkelijke emissie van CFK s en hun vervangproducten (periode ) Tabel 15: Werkelijke emissie van ozonafbrekende stoffen per toepassing (ton CFK-11-eq) (Vlaanderen, ) Tabel 16: Werkelijke emissie van ozonafbrekende stoffen per toepassing en deeltoepassing (ton CFK-11-eq) (Vlaanderen, ) Tabel 17: Verdeling van de emissie van ozonafbrekende stoffen over de diverse doelgroepen Tabel 18: Aandeel van de doelgroepen in de emissie van ozonafbrekende stoffen (ton CFK- 11 eq)(vlaanderen, ) Tabel 19: Aantal ingezamelde koel- en vriestoestellen in Vlaanderen*, aantal aangevoerde koel- en vriestoestellen bij AppaRec, gerecupereerde hoeveelheden CFK-12 en CFK-11 bij AppaRec ( ) Tabel 20: Gerecupereerde (import + opgehaald in binnenland) en vernietigde (binnenland) hoeveelheden halon 1211 en halon 1301 (Vlaanderen, ) Tabel 21: Ozontrends van enkele Europese waarnemingsstations ( ) december

9 Beschrijving van de verstoring 1 Inleiding De ozonlaag is een laag in de atmosfeer, meer bepaald in de stratosfeer, tussen 15 en 30 km hoogte, waarin relatief veel ozon (O 3 ) aanwezig is. Ozon is een sterk reactieve, onstabiele verbinding van drie zuurstofatomen. De naam ozon is afgeleid van het Griekse ozein, dat geuren of ruiken betekent. Ozon heeft een typische geur, die je soms kan waarnemen in een slecht geventileerde ruimte met veel oude kopieermachines of na onweer dat met veel bliksem gepaard ging. De ozonlaag filtert een belangrijk deel van de schadelijke ultraviolette straling (UV) uit het invallend zonlicht en beschermt zo het leven op aarde. De verdunning van de ozonlaag heeft een verhoogde UV-stralingsbelasting op aarde, met schadelijke effecten voor de mens (huidkanker) en andere organismen, tot gevolg. Een aantal gechloreerde en gebromeerde koolwaterstoffen zoals CFK s (chloorfluorkoolwaterstoffen) en HCFK s (gehydrogeneerde chloorfluorkoolwaterstoffen) zijn stoffen die de ozon in de stratosfeer in mindere of meerdere mate afbreken. Ozonafbrekende stoffen worden (werden) door de mens in verscheidene toepassingen gebruikt: als koelmiddel, blaasmiddel, brandbestrijdingsmiddel, drijfgas, ontsmettingsmiddel en als solvent. Ook vulkaanuitbarstingen kunnen zorgen voor een (weliswaar tijdelijke) verdunning van de ozonlaag als gevolg van aërosoldeeltjes die gevormd worden bij de emissie van zwaveldioxide (SO 2 ) (IPCC, 2005). Sommige gassen beïnvloeden de ozonconcentratie in de stratosfeer in omgekeerde zin. Stikstofoxiden (NO x ) die op grote hoogte door vliegtuigen worden uitgestoten zorgen voor een verhoogde ozonconcentratie. Ook methaan (CH 4 ), koolstofdioxide (CO 2 ) en lachgas (N 2 O) uitgestoten in de atmosfeer verhogen de ozonconcentratie, direct of indirect. Er is een goed inzicht in deelaspecten van de problematiek, maar de samenhang tussen de verschillende processen is nog niet volledig gekend. In 1985 werd een eerste maal een reeks metingen van dalende ozonconcentraties in de stratosfeer boven Antarctica waargenomen en gepubliceerd (Farman, 1985). Sindsdien werd ook boven dichtbevolkte gebieden in de Verenigde Staten en in Europa een beduidende vermindering van de stratosferische ozonconcentratie vastgesteld (Waters, 1993) en werd ter hoogte van de biosfeer (onze leefomgeving) een verhoogde UV-B-stralingsintensiteit gemeten (Kerr, 1993). In brede wetenschappelijke en politieke kringen is, tengevolge van deze waarnemingen, een duidelijke consensus ontstaan dat een internationale strategie om verdere afbraak van de stratosferische ozonlaag te voorkomen een hoge prioriteit verdient. 2 Maatschappelijke activiteiten Verschillende maatschappelijke activiteiten liggen aan de basis van de verstoring. - Chloorfluorkoolwaterstoffen (CFK s) en gehydrogeneerde chloorfluorkoolwaterstoffen (HCFK s) worden (werden) gebruikt als koelmiddel in huishoudelijke koelkasten en diepvriezers, industriële en commerciële koelinstallaties, airco-installaties, luchtdrogers, airconditioning in auto s en in autobussen, ; - CFK s en HCFK s dienden als blaasmiddel bij de productie van allerhande kunststofschuimen (o.a. gebruikt als comfortschuim voor vullingen van zetels en matrassen, als isolerend hardschuim, ); - Methylbromide (CH 3 Br) wordt gebruikt als bodemontsmettingsmiddel in de land- en tuinbouw en als ruimte-ontsmettingsmiddel o.a. voor containers en bloemmolens; - Halonen (gebromeerde koolwaterstoffen), o.a. halon 1211 en halon 1301, dienden als brandbestrijdingsmiddel (blusmiddel) in brandbeveiligingssystemen en blusapparaten; december

10 - HCFK s en tetrachloorkoolstof (CCl 4 ) werden (worden) gebruikt als solvent in verschillende toepassingen (o.a. bij de droogkuis, metaalontvetting, precisiereiniging, elektronicareiniging); - CFK s dienen als drijfgas in medische dosisinhalatoren (MDI s) voor patiënten met astma of chronisch obstructieve longziekten. De emissie van deze ozonafbrekende stoffen leidt in een later stadium tot de afbraak van ozon in de stratosfeer. 3 Mechanismen Ozon (O 3 ) is een instabiele chemische verbinding met een sterk oxiderend vermogen. Hoewel ozon slechts in lage concentraties in de atmosfeer aanwezig is (zelfs in de stratosfeer, waar zich de grootste hoeveelheid ozon bevindt, is de concentratie kleiner dan 10 ppm (tien ozonmoleculen per miljoen luchtmoleculen)) speelt het een belangrijke rol in de atmosfeerchemie en atmosfeerfysica. Ozon heeft sterke absorptiebanden in zowel het ultraviolette (UV) als het infrarode (IR) golflengtegebied. Stratosferisch ozon absorbeert invallend zonlicht bij UV-golflengtes tussen 210 nm en 320 nm. Dit beperkt de hoeveelheid UV-straling die het aardoppervlak bereikt. Bij de absorptie van de UV-straling wordt stralingsenergie omgezet in warmte. Omwille hiervan neemt de temperatuur in de stratosfeer binnen de ozonlaag niet verder af met de hoogte. Ook lager in de atmosfeer bevindt zich ozon (Figuur 1). Dit troposferische ozon absorbeert door het aardoppervlak gereflecteerd zonlicht in een brede IR-absorptieband rond 9,6 µm, wat zijn rol als broeikasgas verklaart. Hoewel ozon in de biosfeer belangrijk is bij fotochemische smogepisodes, draagt deze ozonbron weinig bij tot het totale atmosferische ozonbudget: ongeveer 90% van de totale hoeveelheid atmosferisch ozon bevindt zich in de stratosfeer. Figuur 1 geeft een overzicht van de interacties van CFK s en halonen met ozon. Figuur 1: Interacties van CFK s en halonen met ozon Bron: Debruyn en Van Rensbergen (1994) december

11 3.1 Evenwichtssituatie in de globale stratosfeer Op de stratosfeer invallende zonnestraling bestaat hoofdzakelijk uit zichtbaar en ultraviolet (UV) licht. In de bovenste stratosfeerlagen, waar de meest energetische (UV-B) straling nog niet werd weggefilterd door absorptie, is de fotochemische activiteit het hoogst. Als gevolg hiervan treden een aantal fotochemische reacties op met moleculaire zuurstof (O 2 ) en het eruit gevormde ozon (O 3 ) als reagentia. Ozon absorbeert het zonlicht sterk bij golflengtes tussen 210 en 320 nm; moleculaire zuurstof absorbeert bij golflengtes tussen 180 en 244 nm. Als gevolg van deze absorptie komen de moleculen in een aangeslagen energieniveau terecht en dissociëren tot zogenaamde radicalen. De ozonchemie is dus in eerste instantie een radicaalchemie. Volgend reactiemechanisme geeft schematisch de vormings- en dissociatiereacties weer: O 2 + h 2 O (180 nm 244 nm) O + O 2 + M O 3 + M O + O 3 2 O 2 O 3 + h O 2 + O (210 nm < < 320 nm) waarbij h staat voor een lichtkwantum en M voor een derde lichaam (deeltje of molecule) waarnaar de geproduceerde reactiewarmte wordt afgevoerd. Een reactie waarbij een lichtkwantum is betrokken, wordt een fotochemische reactie genoemd; indien deze reactie gepaard gaat met de decompositie van een molecule, spreekt men van fotolyse. Zoals uit dit reactieschema blijkt, verbinden zuurstofradicalen (O ), uit moleculaire zuurstof gevormd, zich met zuurstofmoleculen ter vorming van ozon. De gevormde ozon reageert zelf met zuurstofradicalen ter vorming van moleculaire zuurstof of dissocieert ter vorming van moleculaire zuurstof en zuurstofradicalen. Dit leidt tot een situatie van dynamisch evenwicht, waarbij de concentratie aan ozon quasi stationair blijft. Men kan deze quasi stationaire ozonconcentratie beschouwen als de natuurlijke achtergrondconcentratie aan ozon. Het in stand houden van deze concentratie (Figuur 1) gaat gepaard met absorptie van lichtstralen met een golflengte tussen 180 en 320 nm. 3.2 Ozonverdunning in de globale stratosfeer Het reactiemechanisme dat leidt tot ozonverdunning in de vrije stratosfeer wordt gekarakteriseerd door de aanwezigheid van katalytische cycli die kunnen worden geschematiseerd als (Molina, 1974) (Figuur 1): met X = OH, NO, Cl of Br. X + O 3 XO + O 2 O + XO X + O 2 De X-radicalen treden op als katalysator: ze komen onveranderd uit het reactieschema vrij en doorlopen dus meermaals (in de grootteorde van enkele duizend tot enkele honderdduizend keer) een reactiecyclus. Eén chloorradicaal bijvoorbeeld kan op deze wijze een substantiële hoeveelheid ozonmoleculen vernietigen vooraleer het zelf verdwijnt via een reactie ter vorming van een langlevende molecule zoals ClONO 2. Als gevolg van hun katalytisch karakter kunnen relatief kleine hoeveelheden reactieve chloorradicalen een belangrijk nettoeffect hebben op de ozonconcentratie in de stratosfeer en deze onder haar natuurlijk niveau reduceren. De componenten X = OH, NO, Cl en Br ontstaan hoofdzakelijk door fotolyse van H 2 O, N 2 O (distikstofmonoxide of lachgas), chloorfluorkoolwaterstoffen (CFK s) en andere gehalogeneerde producten zoals halonen. De relatieve bijdrage van de verschillende katalysatoren tot het ozondestructieproces is functie van de aard en hoeveelheid van de radicalen, zelf een functie van de lichtkwantumenergie en dus van de hoogte in de stratosfeer; OH en NO hebben de grootste absolute bijdrage, CFK s en halonen hebben het sterkst stijgend concentratieniveau. december

12 De primaire bron van NO in de stratosfeer is de emissie van N 2 O (in de troposfeer); H en OH ontstaan uit CH 4 (methaan) en H 2 O. De Cl/ClO-cyclus ontstaat uit gechloreerde koolwaterstoffen en de Br/BrO cyclus uit gebromeerde koolwaterstoffen. 3.3 Ozonafbrekend vermogen Het ozonafbrekend vermogen van een product X (Ozone Depletion Potential of ODP-waarde) meet men ten opzichte van het ozonafbrekend vermogen van CFK-11 (ODP-waarde per definitie gelijkgesteld aan 1): ODP( X ) O bij emissie van een eenheid X 3 3 O bij emissie van een eenheid CFCl 3 waarbij O 3 de hoeveelheid stratosferisch ozon is die verdwijnt door reactie met de eenheidsemissie van het ozonafbrekend product. Het totaal ozonafbrekend vermogen van een groep producten wordt uitgedrukt in equivalente CFK-11-eenheden, en is de som van elk van de geëmitteerde hoeveelheden vermenigvuldigd met de ODP-waarde per product. Tabel 1 geeft de ODP-waarde en de Global Warming Potential (GWP) (zie achtergronddocument Klimaatverandering) voor enkele karakteristieke chloorfluorkoolwaterstoffen (CFK s) en halonen. Gehydrogeneerde chloorfluorkoolwaterstoffen (HCFK s) en fluorkoolwaterstoffen (HFK s, vroeger ook zachte CFK s genoemd) zijn producten die ontwikkeld werden kort nadat de schadelijke werking van CFK s aan het licht kwam. Na emissie breken HCFK s snel af in de leefomgeving, maar toch bereikt 2 tot 15% van de reactieve chloor nog de stratosfeer zodat hun ODP-waarde niet nul is. HFK s hebben een ODP-waarde gelijk aan nul, maar zijn wel broeikasgassen. Sommige ozonafbrekende stoffen verdwijnen pas na tientallen, soms honderden jaren van ozonvernietigende activiteit. december

13 Tabel 1: Eigenschappen van de voornaamste ozonafbrekende stoffen en vervangproducten product structuurformule levensduur (jaar) (c) ODP (b) GWP (a) (c) status chloorfluorkoolwater stoffen CFK-11 CFCl Verboden CFK-12 CF 2 Cl Verboden CFK-113 C 2 F 3 Cl , Verboden CFK-114 C 2 F 4 Cl Verboden CFK-115 C 2 F 5 Cl , Verboden halonen halon 1211 CBrClF Verboden halon 1301 CBrF Verboden halon 2402 C 2 Br 2 F Verboden andere chloorfluorkoolwaterstoffen CFK-13 CClF Verboden CFK-111 C 2 Cl 5 F Verboden CFK-112 C 2 Cl 4 F Verboden CFK-211 C 3 Cl 7 F Verboden CFK-212 C 3 Cl 6 F Verboden CFK-213 C 3 Cl 5 F Verboden CFK-214 C 3 Cl 4 F Verboden CFK-215 C 3 Cl 3 F Verboden CFK-216 C 3 Cl 2 F Verboden CFK-217 C 3 ClF Verboden koolstoftetrachloride CCl , Verboden 1,1,1-trichloorethaan C 2 H 3 Cl 3 4,8 0,1.. Verboden methylbromide CH 3 Br 0,7 0, Gereguleerd zachte CFK s HCFK-21 CHCl 2 F 2,0 0, Gereguleerd HCFK-22 CHClF 2 11,9 0, Gereguleerd HCFK-123 C 2 HClF 3 1,4 0,02 60 Gereguleerd HCFK-124 C 2 HClF 4 6,1 0, Gereguleerd HCFK-141b C 2 H 3 Cl 2 F 9,3 0, Gereguleerd HCFK-142b C 2 H 3 ClF 2 18,5 0, Gereguleerd F-gassen HFK-134a C 2 H 2 F 4 13, Gereguleerd HFK-143a C 2 H 3 F 3 53, Gereguleerd HFK-152a CH 4 F 2 1, Gereguleerd HFK-125 CHF 2 CF Gereguleerd HFK-32 CH 2 F 2 5, Gereguleerd (a) tijdshorizon: 100 jaar Bron: (b) UNEP (2000), Econotec (2002); (c) IPCC (2001) 4 Verbanden met andere thema s De aantasting van de ozonlaag heeft ook een invloed op de ultraviolette (UV) stralingsintensiteit in de troposfeer. De troposfeer is de onderste laag van de atmosfeer en strekt zich in onze streken uit van het aardoppervlak tot ongeveer 6 tot 15 km hoogte. De UVstraling is mee verantwoordelijk voor een aantal fotochemische reacties met vluchtige stoffen (o.a. koolwaterstoffen) die worden uitgestoten door menselijke activiteiten. Als de UVstralingsintensiteit in de troposfeer toeneemt als gevolg van veranderingen in de ozonconcentratie in de stratosfeer, kan dit leiden tot een verhoogde fotochemische activiteit in de troposfeer, met mogelijk een verhoogde ozonconcentratie aan het aardoppervlak tot gevolg (zie achtergronddocument Fotochemische luchtverontreiniging). december

14 Sommige ozonafbrekende stoffen zoals CFK s (chloorfluorkoolwaterstoffen) en in mindere mate HCFK s (gehydrogeneerde chloorfluorkoolwaterstoffen) dragen ook bij tot het broeikaseffect (zie achtergronddocument Klimaatverandering) 1. Bepaalde vervangproducten van CFK s en HCFK s, zoals bijvoorbeeld de HFK s (fluorkoolwaterstoffen) hebben geen ozonafbrekend vermogen, maar wel een aanzienlijke Global Warming Potential (GWP). Om deze reden werden de HFK s, PFK s (perfluorkoolstoffen) en SF 6 (zwavelhexafluoride) mee opgenomen in het Kyotoprotocol. Er zijn ook nog andere verbanden met het thema Klimaatverandering. De toename van de concentratie van broeikasgassen leidt naast een opwarming van de troposfeer tot een afkoeling van de stratosfeer (Europese Commissie, 2001). De afbraak van ozon door gechloreerde koolwaterstoffen die vooral in de lage en middenstratosfeer (15-25 km) gebeurt, wordt sterk beïnvloed door de aanwezigheid van stratosferische wolken. Deze wolken ontstaan wanneer de temperatuur beneden een bepaalde drempelwaarde daalt. Momenteel stelt men vast dat een relatief kleine daling van de stratosferische temperatuur 2 kan leiden tot een aanzienlijke stijging van het aantal stratosferische wolken (zowel in duur van aanwezigheid als in de oppervlakte van de zone waarin ze voorkomen) met afbraak van ozon tot gevolg. Verder dient te worden aangehaald dat temperatuursgradiënten ook de drijvende krachten zijn voor de luchtcirculatie in de stratosfeer. Aangezien luchtcirculatie in belangrijke mate de ozonconcentratie beïnvloedt (bv. de zogenaamde Dobson-Brewer-circulatie transporteert gedurende de winter grote hoeveelheden ozon van de evenaar naar de polen), moet ook hier de relatie met klimaatwijzigingen aangestipt worden. Het geheel van al deze complexe interacties zijn nog niet helemaal begrepen en zeker nog niet gekwantificeerd. 5 Ruimtelijk perspectief De aantasting van de ozonlaag is een mondiaal probleem dat deels veroorzaakt wordt door de landen die gechloreerde en/of gebromeerde koolwaterstoffen op industriële schaal produceren, op de markt brengen en gebruiken. De emissie van deze gechloreerde en gebromeerde koolwaterstoffen vindt zeer verspreid plaats. De ozonafbrekende stoffen verplaatsen zich langzaam vanaf het aardoppervlak naar de stratosfeer, ondanks het feit dat ze zwaarder zijn dan de lucht. Winden en andere luchtbewegingen mengen de atmosfeer tot hoogtes ver boven de top van de stratosfeer sneller dan dat molecules zich kunnen positioneren in overeenstemming met hun gewicht (World Meterological Organisation, 1998). De sterkste afbraak van de ozonlaag, veroorzaakt door heel specifieke condities (IPCC, 2005), vindt plaats boven het zuidpoolgebied. Sinds het begin van de jaren 80 verschijnt hier jaarlijks in september en oktober het ozongat nadat ruim de helft van de hoeveelheid ozon is afgebroken. De afbraak van ozon beperkt zich echter niet tot het zuidpoolgebied, maar vindt plaats op alle geografische breedten, uitgezonderd de tropen. Het dunner worden van de ozonlaag is dus een wereldwijd fenomeen, en niet slechts een probleem bij de zuidpool. Ook in België worden sedert jaren waarnemingen gedaan van de dikte van de ozonlaag; de evolutie hiervan komt verder in dit document aan bod. 1 Tabel 1 toont de Global Warming Potential (GWP) van enkele ozonafbrekende producten. 2 Ter volledigheid: de stratosferische temperatuur wordt beïnvloed door de stralingsbalans van de stratosfeer. Dit is de verhouding tussen de inkomende straling (van de zon, maar ook van de aarde via reflectie en infrarood warmtestraling) de uitgaande straling (de IR-straling van de stratosfeer zelf) en de absorptie (door broeikasgassen in de stratosfeer). december

15 6 Tijdsperspectief Door de chemische stabiliteit van de ozonafbrekende stoffen en vermits het jaren duurt voor ze de stratosfeer bereiken, bestaat er een karakteristieke tijdsspanne (gemiddeld 15 jaar) tussen de emissie en het effect. De schade die tot nog toe werd toegebracht aan de ozonlaag is bijgevolg het resultaat van een hoeveelheid ozonafbrekende stoffen die in het verleden is geëmitteerd. Dit betekent dat de dikte van de ozonlaag nog beïnvloed zal worden in de toekomst, zelfs indien de emissie van ozonafbrekende stoffen nu reeds tot nul wordt herleid. Men verwacht dat de hoogste stratosferische CFK-concentraties zullen voorkomen in de periode Het zal dan echter naar schatting nog 50 tot 70 jaar duren vooraleer de atmosferische belasting met chloorhoudende gassen zodanig verminderd is dat het gat in de ozonlaag boven de zuidpool verdwijnt (Crutzen, 1997). 7 Beleid en doelstellingen (laatst geactualiseerd in 2010) De aantasting van de ozonlaag is een mondiaal probleem, waarvan de gevolgen in Vlaanderen niet rechtstreeks toe te schrijven zijn aan de emissie van ozonfbrekende stoffen in Vlaanderen. Het voorzorgsbeginsel speelt een sterke rol in de hoofdzakelijk internationaal opgelegde maatregelen. De Conventie van Wenen (1985), het protocol van Montreal (1987) en de verschillende amendementen hierop (Londen (1990), Kopenhagen (1992), Wenen (1995), Montreal (1997) en Peking (1999)) leggen beperkingen op inzake de productie en het gebruik van ozonafbrekende stoffen. Men beoogt een volledige ban op de productie en het gebruik van ozonafbrekende stoffen, met uitzondering van enkele essentiële medische en technisch-wetenschappelijke toepassingen. Jaarlijks zijn er Vergaderingen van de Partijen van het protocol van Montreal om te trachten op wereldschaal maatregelen te treffen die de bestendiging van de ozonlaag bewerkstelligen ( De EG- Verordening nr. 3093/94, die de verschillende amendementen van het protocol van Montreal omzet in Europese wetgeving, werd vervangen door de nieuwe EG-Verordening nr. 2037/2000. De Europese wetgeving gaat verder dan wat wordt opgelegd in het protocol van Montreal. Dit benadrukt de politieke voortrekkersrol van de Europese Unie in het proces van een totstandkoming van een internationaal beleid rond ozonafbrekende stoffen. Tabel 2 geeft een overzicht van de uitfasering van de ozonafbrekende stoffen, opgenomen in de internationale en Europese wetgeving. Krachtens de bepalingen van EG-Verordening nr. 3093/94 is de productie van chloorfluorkoolwaterstoffen (CFK s), gehydrogeneerde chloorfluorkoolwaterstoffen (HCFK s), halonen, tetrachloorkoolstof (CCl 4 ), 1,1,1-trichloorethaan (C 2 H 3 Cl 3 ) en broomfluorkoolwaterstoffen geleidelijk beëindigd. De productie van deze gereguleerde stoffen is derhalve verboden behoudens mogelijke afwijkingen voor essentiële toepassingen en om in de fundamentele binnenlandse behoeften van de partijen (overeenkomstig artikel 5 van het protocol van Montreal) te voorzien. In de loop van 1999 werd onderhandeld over de verstrenging van de Europese verordening van Dit resulteerde in een Gemeenschappelijk standpunt (EG) nr.19/1999, kortweg ontwerp-verordening genoemd. De nieuwe EG-Verordening nr. 2037/2000, betreffende de stoffen die de ozonlaag afbreken, werd op 29 juni 2000 goedgekeurd. Deze verordening behandelt niet enkel het verbod op de productie en het op de markt brengen van ozonafbrekende stoffen, maar legt ook beperkingen op het gebruik van ozonafbrekende producten. De verordening voorziet o.a. in een versnelde reductie van het gebruik van methylbromide (CH 3 Br) en een verbod op het gebruik ervan in landbouwtoepassingen vanaf 2006, behoudens voor kritische landbouwtoepassingen. Voor de aanmaak, de levering en het gebruik van HCFK s zijn uitbanningschema s ingevoerd of verstrengd. Vanaf 2010 mogen producenten en importeurs geen nieuw geproduceerde HCFK s meer leveren aan personen in de Europese Unie. Vanaf 2015 mag geen enkele HCFK meer gebruikt worden voor het onderhoud van koelinstallaties. Er mogen in principe geen HCFK s meer aangemaakt worden in de Europese Unie vanaf december

16 Het Vlaamse beleid rond ozonafbrekende stoffen zit vervat in de uitvoering van de acties van de Vlaamse milieubeleidsplannen (MINA-plannen). Het MINA-plan 3 is in september 2003 goedgekeurd door de Vlaamse regering en zet de bakens uit voor het milieubeleid in Vlaanderen voor de periode Naast de vooropgestelde beleidsacties omvat het MINA-plan 3 ook doelstellingen in verband met het beleid rond ozonafbrekende stoffen: - De emissie van ozonafbrekende stoffen tegen 2007 terugdringen met ten minste 70% ten opzichte van de emissie in 1999; - Stopzetten van de emissie van ozonafbrekende stoffen tegen 2030, met uitzondering van de emissie van CFK s en HCFK s afkomstig van isolatiepanelen die geblazen zijn met stoffen; - In 2007 mogen ozonafbrekende stoffen nog slechts in 11 toepassingen worden gebruikt nl.: 1. Ozonafbrekende stoffen als grondstof; 2. Ozonafbrekende stoffen als technische hulpstof; 3. Ozonafbrekende stoffen in essentiële toepassingen; 4. Halonen als blusmiddel in kritische toepassingen; 5. CH 3 Br voor kritische toepassingen; 6. CH 3 Br in quarantaine & preshipment toepassingen; 7. HCFK s voor precisiereiniging; 8. HCFK s als koelmiddel in militaire toepassingen; 9. HCFK s als koelmiddel; 10. HCFK s in laboratoriumtoepassingen; 11. HCFK s als blusmiddel in kritische toepassingen (ter vervanging van halonen). Het aantal toepassingsgebieden waar ozonafbrekende stoffen nog werden gebruikt, bedroeg in 1990 nog 23: 1. Ozonafbrekende stoffen als grondstof; 2. Ozonafbrekende stoffen als technische hulpstof; 3. Ozonafbrekende stoffen in essentiële toepassingen; 4. CFK s als blaasmiddel; 5. CFK's als koelmiddel; 6. CFK's als solvent; 7. Halonen in brandbestrijding; 8. Gerecycleerde halonen in brandbeveiligings- en blusapparatuur; 9. Halonen als blusmiddel in kritische toepassingen; 10. CCl 4 als solvent; 11. C 2 H 3 Br 3 als solvent; 12. CH 3 Br in ruimte-ontsmetting; 13. CH 3 Br in de landbouw; 14. CH 3 Br voor kritische toepassingen; 15. CH 3 Br in quarantaine & preshipment toepassingen; 16. HCFK's als solvent; 17. HCFK's als solvent in precisiereiniging; 18. HCFK's als koelmiddel in militaire toepassingen; 19. HCFK's bij de productie van kunststoffen; 20. HCFK's als koelmiddel; 21. HCFK's als aerosol; 22. HCFK's in laboratoriumtoepassingen; 23. HCFK's als blusmiddel in brandbestrijding. december

17 Tabel 2: Uitfasering van ozonafbrekende stoffen volgens internationale en Europese wetgeving en de doelstellingen van het Vlaamse milieubeleid Protocol van Montreal (1987) Reductieschema en doelstellingen CFK s 50% reductie in productie t.o.v vanaf medio 1998 halonen plafond in 1992 op niveau van 1986 Amendementen van Londen (1990) CFK s uitbanning* in 2000 halonen uitbanning in 2000 CCl 4 uitbanning in 2000 C 2 H 3 Cl 3 uitbanning in 2005 Amendementen van Kopenhagen (1992) CFK s uitbanning in 1996 halonen en overige CFK s uitbanning in 1994 CCl 4 uitbanning in 1996 C 2 H 3 Cl 3 uitbanning in 1996 CH 3 Br plafond in 1995 op niveau van 1991 HCFK s : cap van 3,1% (1989)* 35% reductie in % reductie in % reductie in ,5% reductie in 2020 uitbanning in 2030 Amendementen van Wenen (1995) CH 3 Br 25% reductie in % reductie in 2005 uitbanning in 2010 HCFK s : cap van 2,8% (1989) * 35% reductie in % reductie in % reductie in ,5% reductie in 2020 uitbanning in 2030 EG-Verordening 3093/94 CFK s uitbanning in 1995 HCFK s : cap van 2,6% (1989) * 35% reductie in % reductie in % reductie in % reductie in 2013 uitbanning in 2015 CH 3 Br 25% reductie in 1998 (t.o.v. 1991) december

18 EG-Verordening 2037/2000 CFK s, CCl 4, C 2 H 3 Cl 3, HBFK s productie, op de markt brengen of eigen gebruik door producent of importeur is verboden halonen productie is verboden, het op de markt brengen of eigen gebruik door producent of importeur is verboden met uitzondering van teruggewonnen, gerecycleerde of geregenereerde halonen in bestaande brandblussystemen t.e.m. 31/12/2002, en voor kritische toepassingen. Alle halonbevattende brandblussystemen moeten voor 1/12/2004 buiten gebruik gesteld worden. HCFK s in 2000: het berekend niveau dat producent of importeur op markt brengt of voor eigen rekening gebruikt moet dan de som van 2,6% van het CFK-niveau van '89 en het HCFK-niveau van '89 in 2001: dan de som van 2% van het CFK-niveau van '89 en het HCFK-niveau van '89 in 2002: reductie van 15% t.o.v in 2003: reductie van 55% t.o.v : reductie van 70% t.o.v : reductie van 75% t.o.v : volledig verbod op gebruik 2026: volledig verbod op productie CH 3 Br In 2000: reductie van 25% t.o.v : reductie van 60% t.o.v : reductie van 75% t.o.v : volledig verbod op productie 2006: volledig verbod op gebruik Vlaams MINA-plan 3 ( ) 2007: emissie van ozonafbrekende stoffen terugdringen met ten minste 70% t.o.v. de emissie in : aantal toepassingen van ozonafbrekende stoffen verminderen tot 11 (t.o.v. 15 in 2002) 2030: stopzetten van de emissie van ozonafbrekende stoffen (met uitzondering van de emissie van CFK s en HCFK s afkomstig van isolatiepanelen die geblazen zijn met deze stoffen) Vlaams MINA-plan 3(+) ( ) De emissie van ozonafbrekende stoffen terugdringen met ten minste 74,5% ten opzichte van de emissie in Dit betekent een daling tot 178 ton CFK-11-eq in 2010 Vlaams MINA-plan 4 ( ) Er wordt geen concrete doelstelling voor 2015 opgegeven voor ozonafbrekende stoffen in het MINAplan 4 * De term uitbanning slaat tot en met de EG-verordening 3093/94 op de uitbanning voor productie. De verschillende beleidsmaatregelen komen ook nog verder aan bod bij de indicatoren. Meer gedetailleerde informatie over overkoepelende wetgeving en beleid inzake ozonafbrekende stoffen is ook terug te vinden op december

19 Indicatoren 1 Productie, consumptie en emissie van ozonafbrekende stoffen 1.1 Mondiale productie van ozonafbrekende stoffen in het verleden Figuur 2 toont de evolutie van de mondiale productie van chloorfluorkoolwaterstoffen (CFK s) in het verleden. Hieruit blijkt duidelijk de impact van het steeds strikter geworden beleid met betrekking tot ozonafbrekende producten. De curve Trend geeft de geprojecteerde vraag naar CFK s weer in een ongereglementeerde situatie, de andere curven tonen de beperktere productie onder het protocol van Montreal, en onder de verscherping van dit protocol afgesproken op de ozonconferenties van Londen (1990) en Kopenhagen (1992). Door de karakteristieke tijdsspanne (gemiddeld 15 jaar) tussen emissie en effect, is schade tot op heden toegebracht aan de stratosferische ozonlaag, het resultaat van de vertraagde reactie van een hoeveelheid CFK s in het verleden uitgestoten. Figuur 3 geeft de actuele mondiale productie weer tot Sinds 1995 is in de Europese Unie de productie van CFK s verboden behoudens mogelijke afwijkingen voor essentiële toepassingen (EG-Verordening 3093/94 en 2037/2000). Figuur 2: Mondiale productie van CFK s (CFK-11,-12,-113,-114 en -115) Bron: Debruyn en Van Rensbergen (1994) december

20 Figuur 3: Mondiale productie van CFK s (CFK-11, -12, -113, -114 en -115) ( : E.I. Du Pont de Nemours, USA; : United Nations Environment Programme Ozone Secretariat, Kenya) Mondiale productie van CFK's (kton CFK-11-eq) E.I. Du Pont de Nemours UN Environment Programme Ozone Secretariat Consumptie van ozonafbrekende stoffen in Vlaanderen (1992) Invoer- en uitvoergegevens van chloorfluorkoolwaterstoffen (CFK s) en halonen werden door het Nationaal Instituut voor Statistiek bijgehouden 3. Het gaat hier om nationale gegevens. Deze nationale gegevens, zoals verwerkt in een vroegere inventarisatie (Debruyn en Van Rensbergen, 1992), werden omgerekend naar regionale gegevens op basis van het aantal inwoners. De aldus berekende consumptie (= invoer uitvoer) van de verschillende ozonafbrekende stoffen wordt in Tabel 3 weergegeven. Het betreft gegevens voor het jaar De negatieve getallen komen in die gevallen voor waar de uitvoer de invoer overtreft. Tabel 3: Consumptie van CFK s en halonen (Vlaanderen, 1992) product consumptie (ton) CCl C 2 H 3 Cl CFK CFK CFK CFK CFK overige (per)halogeenderivaten halon halon halon ,2 Bron: Debruyn (1996) Vermits voor gehydrogeneerde chloorfluorkoolwaterstoffen (HCFK s) en fluorkoolwaterstoffen (HFK s) op het moment van de studie nog weinig statistische gegevens voorhanden waren, werden de stoffen die tot deze categorieën behoren onder de gemeenschappelijke noemer overige (per)halogeenderivaten gesommeerd. 3 Door de éénmaking van de Europese markt in 1993, is de informatie over in- en uitvoer van chemische producten grotendeels weggevallen. december

21 In Tabel 4 en Tabel 5 wordt de evolutie van de consumptie van CFK s en halonen in Vlaanderen tussen 1970 en 1992 gegeven, conform federale gegevens door het voormalig Instituut voor Hygiëne en Epidemiologie, verzameld in een studie aangaande de consumptie in België (Dumollin en Roekens, 1992). In Tabel 4 wordt de evolutie van de consumptie van CFK s (CFK-11, CFK-12, CFK-113, CFK-114 en CFK-115) gegeven vanaf 1970 tot en met 1992 (in de periode 1970 tot 1988 is er slechts een geringe hoeveelheid gedetailleerde gegevens voorhanden en worden de verschillende producten gecatalogiseerd als chloorfluormethanen ). In Tabel 5 wordt een gedetailleerde evolutie van de consumptie van de onderscheiden groepen gehalogeneerde koolwaterstoffen gegeven vanaf 1989 (het tijdsstip waarop nauwkeuriger statistisch materiaal ter beschikking kwam). Er zijn geen volledige federale (en dus ook geen gewestelijke) import- en exportdata meer beschikbaar vanaf het jaar 1993 door de afschaffing van de douaneregistratie binnen de Europese Unie. De gegevens door het Nationaal Instituut voor Statistiek verzameld, hebben enkel nog betrekking op de extracommunautaire handel van de Europese Unie. De intracommunautaire handelsgegevens zijn gebaseerd op een vrijwillige melding door de bedrijven en zijn dus niet noodzakelijk volledig. Dit blijkt dan ook uit de gegevens die voor het jaar 1993 effectief werden gerapporteerd; hieruit blijkt een onwaarschijnlijk grote afname van het verbruik aan stoffen. Deze gegevens werden niet in Tabel 4 opgenomen. Tabel 4 toont een lichte stijging van de consumptie van de chloorfluormethanen en -ethanen tussen 1970 en 1975 en een stijging van de consumptie tussen 1975 en In de periode tussen 1985 en 1990 bleef de consumptie redelijk stabiel, met een minimum in het jaar Vanaf 1990 is een daling van de consumptie waar te nemen. In de cijfers voor de jaren werd geen rekening gehouden met de consumptie van CFK-113, CFK-114 en CFK-115, zodat de consumptie in deze periode enigszins (tot 10%) onderschat kan zijn. Tabel 4: Invoer, uitvoer en consumptie van chloorfluormethanen en ethanen* (Vlaanderen, ) jaar invoer (ton) uitvoer (ton) consumptie (ton) * Onder chloorfluormethanen en -ethanen wordt hier voor de periode de som van CFK-11 en CFK-12 verstaan en vanaf 1989 de som van CFK-11, -12, -113, -114 en Bron: Debruyn en Van Rensbergen (1994) Tabel 5: Evolutie van de consumptie per stofgroep (Vlaanderen, ) jaar CFK s (ton) overige (per)halogeenderivaten (ton) halonen (ton) Bron: Debruyn en Van Rensbergen (1994) december

22 1.3 Consumptie van ozonafbrekende stoffen in België en de Europese Unie ( ) Volgens statistieken van het Directoraat Generaal Milieu (DGXI) van de Europese Commissie bedroeg de consumptie van ozonafbrekende stoffen in de Europese Unie in 2001 ongeveer 9,6 kton CFK-11-eq (Tabel 6). Tussen 1995 en 2001 daalde de consumptie met 50,9%. België nam in ,1% van de consumptie 4 van ozonafbrekende stoffen in de Europese Unie voor zijn rekening, nl. 0,4 kton (Tabel 7, Tabel 8) (VITO op basis van Econotec, 2004b). Dit aandeel bleef in de loop der jaren vrij stabiel. De consumptie daalde tussen 1995 en 2001 met 52,5%. De consumptie in Vlaanderen in de periode is niet gekend. In 2001 bedroeg de consumptie per capita in de Europese Unie 25 g CFK-11-eq (Tabel 9). In België lag de consumptie per capita een stuk hoger, namelijk 38 g CFK-11-eq (Tabel 10). In de Europese Unie daalde de consumptie per capita tussen 1995 en 2001 met 27 g CFK- 11-eq (- 51,7%), in België met 43 g CFK-11-eq (- 53,1%) (Tabel 10). Tabel 6: Consumptie van ozonafbrekende stoffen (ton CFK-11-eq) (EU-15, ) CFK's 5993,4 5723,8 5945,3 4920,2 3780,1 3658,7 2350,1 Halonen 10,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 HCFK's 2913,8 2845,8 3051,0 2983,0 2662,2 2407,8 2134,2 CH 3 Br 10557, , ,0 7056,0 7532,0 6138,6 5082,1 totaal 19474, , , , , ,1 9566,4 Bron: DGXI Tabel 7: Consumptie van ozonafbrekende stoffen (ton CFK-11-eq) (België, ) CFK's 333,7 239,3 241,8 156,1 73,1 72,6 55,0 Halonen 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 HCFK's 332,1 345,4 366,1 376,7 376,5 377,1 296,6 CH 3 Br 151,2 130,8 126,6 94,8 102,3 72,2 36,7 totaal 816,9 715,5 734,4 627,6 551,9 521,9 388,3 Bron: VITO op basis van Econotec (2004b) Tabel 8: Aandeel van België in de consumptie ozonafbrekende stoffen in de Europese Unie (EU-15) ( ) CFK's 6% 4% 4% 3% 2% 2% 2% Halonen 0% HCFK's 11% 12% 12% 13% 14% 16% 14% CH 3 Br 1% 1% 1% 1% 1% 1% 1% totaal 4% 4% 4% 4% 4% 4% 4% Bron: VITO op basis van Econotec (2004b) Tabel 9: Consumptie ozonafbrekende stoffen per capita (g CFK-11-eq) (EU-15, ) CFK's 16,1 15,4 15,9 13,2 10,1 9,7 6,2 Halonen 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 HCFK's 7,8 7,6 8,2 8,0 7,1 6,4 5,7 CH 3 Br 28,4 29,3 27,0 18,9 20,1 16,3 13,5 totaal 52,5 52,3 51,1 40,0 37,3 32,4 25,3 Bron: DGXI 4 Consumptie = productie + invoer - uitvoer - variatie stock. Aangezien er geen productie bestaat in België en de variatie van de stock verwaarloosbaar is : Consumptie = invoer - uitvoer. De consumptie kan ook worden berekend aan de hand van de potentiële emissie (zie verder): consumptie = potentiële emissie + vernietiging. De Belgische consumptiecijfers werden op deze manier berekend. december

23 Tabel 10: Consumptie ozonafbrekende stoffen per capita (g CFK-11-eq) (België, ) CFK's 32,9 23,6 23,8 15,3 7,2 7,1 5,4 Halonen 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 HCFK's 32,8 34,1 36,0 37,0 36,9 36,8 28,9 CH 3 Br 14,9 12,9 12,4 9,3 10,0 7,1 3,6 totaal 80,6 70,5 72,2 61,6 54,0 51,0 37,8 Bron: VITO op basis van Econotec (2004b) Sinds het verbod op de productie en de consumptie van CFK s binnen de EU sinds 1995, is de smokkel in deze producten tot bloei gekomen. Volgens schattingen van The Environmental Investigation Agency werd er midden jaren 90 op wereldvlak jaarlijks ca ton ozonafbrekende stoffen illegaal verhandeld. Op dit moment zijn er geen recentere cijfers met betrekking tot de illegale handel beschikbaar. Volgens het EIA (2003) zijn er echter wel indicaties (op basis van het aantal inbeslagnames) dat de illegale handel van ozonafbrekende stoffen zich uitbreidt. 1.4 Emissie van ozonafbrekende stoffen in Vlaanderen ( ) In het kader van het protocol van Montreal (1987) moet jaarlijks een inventarisatie van de emissie van ozonafbrekende stoffen worden opgesteld en moet hierover door iedere Partij bij het protocol worden gerapporteerd. In 1992 werd in Rio de Janeiro, tijdens de Conferentie van de Verenigde Naties over Milieu en Ontwikkeling (UNCED), het Klimaatverdrag afgesloten. Dit Raamverdrag van de Verenigde Naties inzake Klimaatverandering, zoals het voluit heet, bindt de strijd aan tegen de klimaatswijziging. Intussen was gebleken dat de verplichtingen van het Verdrag niet volstonden om de gevreesde klimaatswijziging tegen te gaan. Daarom werd beslist om een nieuwe overeenkomst af te sluiten, het Kyotoprotocol (1997), dat bijkomende verplichtingen oplegt voor een korf van broeikasgassen. De gefluoreerde broeikasgassen (HFK s, PFK s en SF 6 ) zijn omwille van hun broeikaseffect mede opgenomen in de korf van broeikasgassen die door het protocol bij het Klimaatverdrag worden geviseerd en waarvoor een emissiereductie moet worden bekomen (zie achtergronddocument Klimaatverandering). In het kader van het Klimaatverdrag moet de emissie van gefluoreerde broeikasgassen worden gerapporteerd. De streefdoelen van de rapportering onder het protocol van Montreal en onder het Klimaatverdrag verschillen echter fundamenteel van mekaar. Terwijl het protocol van Montreal uitgaat van een verbruiksbalans (potentiële emissie), tracht men voor de broeikasgasemissie (rapportage in het kader van het Klimaatverdrag) te komen tot een zo realistisch mogelijke inschatting van de werkelijke jaarlijkse emissie. De potentiële emissie van ozonafbrekende stoffen (protocol van Montreal) wordt gedefinieerd als volgt: potentiële emissie = (productie vernietiging) + (invoer uitvoer) 5 Gereglementeerde producten 6 als basismateriaal voor de productie van andere chemische producten en gerecycleerde of herbruikte gereglementeerde producten vallen niet onder deze definitie en worden dus ook niet in rekening gebracht. Aangezien in Vlaanderen CFK s noch geproduceerd noch (tot nog toe) in grote mate vernietigd worden, reduceert de consumptiebalans zich tot: potentiële emissie = invoer - uitvoer 5 Volgens Econotec, 1999 is productie + invoer - uitvoer = consumptie + variatie stock zodat potentiële emissie = consumptie + variatie stock - vernietiging. 6 Producten die in het protocol van Montreal en de daaropvolgende amendementen gereguleerd werden. december

24 Bij de definitie van invoer en uitvoer wordt impliciet verondersteld dat de CFK s vervat zijn in een houder bestemd voor vervoer of opslag van deze stoffen en hun mengsels. Dit betekent dat CFK s in afgewerkte producten zoals koelkasten, die in Vlaanderen worden geïmporteerd, niet toegerekend worden aan de consumptie in Vlaanderen, maar aan de consumptie in het land van herkomst (alle toestellen worden geïmporteerd). De berekende werkelijke emissie (Klimaatverdrag) wijkt af van deze potentiële emissie door het tijdsverloop tussen gebruik en emissie. M.a.w. het gebruik of de consumptie van ozonafbrekende stoffen (producten) van een bepaald jaar (= potentiële emissie) is niet gelijk aan de werkelijke emissie van ozonafbrekende stoffen in datzelfde jaar. De uitgestelde emissie vindt o.a. plaats bij huishoudelijke koeltoestellen en kunststofschuimen waar een beperkte jaarlijkse lekkage optreedt. Sommige apparaten lekken voortdurend, andere occasioneel, sommige zo weinig dat het lek niet waarneembaar is. Bij het einde van de levensduur van een apparaat kunnen deze toch nog emissies veroorzaken. De totale emissie die een apparaat kan veroorzaken hangt af van de wijze waarop aan emissiepreventie wordt gedaan door de gebruiker. Hoewel de potentiële emissie bruikbaar is als a-priori schatting, is de werkelijke emissie onontbeerlijk om de werkelijke milieudruk in te schatten. Mede in het licht van de nietverwaarloosbare bijdrage van CFK s en hun vervangproducten tot de klimaatverandering, is het noodzakelijk om te beschikken over een accurate rekenmethode voor de werkelijke emissie van deze producten. Omwille van deze reden(en) werd in België en Vlaanderen een methodologie ontwikkeld om zowel de potentiële als de werkelijke emissie van ozonafbrekende stoffen en de gefluoreerde broeikasgassen (HFK s, PFK s en SF 6 ) te inventariseren vanaf het jaar 1995 (Econotec/Ecolas, 1999, Econotec, 2001, 2002, 2004a/b). Hierbij werd rekening gehouden met een aantal richtlijnen die door het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) zijn opgesteld voor de berekening en rapportering van de werkelijke emissie van broeikasgassen. Bij de berekening van de potentiële en werkelijke emissie voor de periode werd door Debruyn en Van Rensbergen (1994) en Debruyn (1996) een andere methode (top-down) en enkele andere veronderstellingen gemaakt dan in de studies van Econotec/Ecolas (1999) en Econotec (2001; 2002; 2004a; 2004b). In Tabel 11 zijn deze vroegere veronderstellingen terug te vinden. Tabel 11: Rekenmethode voor de berekende werkelijke emissie van CFK s en hun vervangproducten (periode ) toepassing emissie in jaar (t) reinigingsmiddel (solvent) 50% verbruik (t) + 50% verbruik (t-1) drijfgas 50% verbruik (t) + 50% verbruik (t-1) brandbestrijdingsmiddel 45% verbruik (t) blaasmiddel (kunststofschuim met open 50% verbruik (t) + 50% verbruik (t-1) celstructuur) (kunststofschuim met gesloten 10% onmiddellijk + 4,5% van belading over 20 jaar celstructuur) koelmiddel residentiële koeling 1% verbruik (t) + 85% verbruik (t-15) andere stationaire koeling 17% verbruik (t) + 17% verbruik tot (t-x 6 ) mobiele koeling 33% verbruik (t) + 100% verbruik (t-15) andere 50% verbruik (t)+ 50% verbruik (t-1) [vluchtige emissies] 0,5% van productie (t) [procesemissies] 0,1% van stock (t) Bron: Debruyn, 1996 Figuur 4 en Figuur 5 tonen de potentiële en werkelijke emissie tussen 1970 en 1993, berekend uit de basisgegevens van Tabel 3 en Tabel 4. De volledige tijdreeks van de figuur vindt u in detail in Tabel 12 en Tabel 13. Uit Figuur 4 blijkt dat historisch gezien het december