Tweede, grondig herwerkte uitgave - oktober 2006 V.U.: Loredana Marchi, Foyer vzw, Werkhuizenstraat 25, 1080 Brussel

Transcriptie

1

2

3 Met dank aan de dienst Woonwagenbewoners en Roma van het Regionaal integratiecentrum Foyer Brussel vzw en aan allen vermeld in de toelichting. Tweede, grondig herwerkte uitgave - oktober 2006 V.U.: Loredana Marchi, Foyer vzw, Werkhuizenstraat 25, 1080 Brussel

4 De Roma van Brussel Een overzicht van de situatie te Brussel van de Roma, afkomstig uit Oost-Europa. Hun leven, Foyer, red. een uitgave van Regionaal Integratiecentrum Foyer Brussel vzw

5 4

6 INHOUDSTAFEL Belangrijke noot...11 Voorwoord...13 Toelichting bij het onderzoek...16 De Dienst Woonwagenbewoners en Roma: Wie zijn wij?...18 Inleiding Geschiedenis, situatie in land van herkomst, migratie, aantallen Korte geschiedenis van de Zigeuners 2. Situatie in landen van herkomst: Oost-Europa 3. Aantal Roma in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Hoofdstuk 1. Verblijfssituatie, verspreiding, herkomst en aantal in Brussel Algemene verblijfssituatie van Roma 2. Roma uit Roemenië 3. Roemeense Roma in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 4. Roma uit ex-joegoslavië 4.1 Roma uit Bosnië, Kosovo en Servië-Montenegro 4.2 Roma uit Macedonië 5. Roma uit Bulgarije 6. Roma uit Slowakije 7. Roma van andere nationaliteiten 8. Totale aantal Roma in het BHG 9. Evolutie van de Roma-asielaanvragen in België 5 Hoofdstuk 2. Belangrijke culturele aspecten Gemeenschappelijke eigenheid 1.1 Wij en zij Roma tegenover gadjé 1.2 Hier en nu anders investeren 1.3 Flexibiliteit onstandvastigheid? 1.4 Orale cultuur de kunst van het onderhandelen

7 2. Andere karakteristieken 2.1 De Kumpania 2.2 Pativ: de eer van de familie 2.3 Mannen en vrouwen 2.4 Het jonge kind is koning 2.5 Organisatie 2.6 Integratie tegenover familiale solidariteit 2.7 Het succes van de Pinksterbeweging 3. Socio-culturele analyse vanuit het perspectief van hulpverlening 3.1 Maatschappelijke kwetsbaarheid 3.2 Verschillende mens- en wereldbeelden 6 Hoofdstuk 3. Onderwijs Onderwijssituatie van de Roma in Oost-Europa 2. Wettelijk kader in België 2.1 Onderwijs: recht en plicht 2.2 Uitwijzing 2.3 Franstalig Onderwijs 2.4 Nederlandstalig Onderwijs 3. Scholarisatie van etnisch-culturele minderheden 4. Onderzoeksmethoden 5. Roma in het onderwijs in Brussel 5.1 Concentratiescholen 5.2 Toegankelijkheid 5.3 Oriëntatie 5.4 Interactie 6. School: geen evidente keuze voor Roma 6.1 Schoolloopbaan 6.2 Absenteïsme en leerachterstand 6.3 Schooldrempels

8 7. Bestaande initiatieven vanuit het onderwijs 7.1 Initiatieven van de Franse gemeenschap 7.2 Nederlandstalige school voor Aangepast Beroepsonderwijs Zaveldal 7.3 Actie Coups de pouce 8. Rol van overheidsinstanties 8.1 Rol van het OCMW 8.2 Federale opvangcentra en families zonder wettig verblijf 8.3 Rol van de politie 9. Aanbevelingen 9.1 Geïntegreerde aanpak 9.2 Positieve houding 9.3 Interne motivatie ontwikkelen 9.4 Externe motivatie technieken 9.5 Structureel overleg 9.6 Kwantitatieve studie over de scholarisatie van kinderen zonder wettig verblijf 9.7 Dienst Woonwagenbewoners en Roma van de Foyer: huidige pistes Hoofdstuk 4. Gezondheid Gezondheidssituatie van Roma in Oost-Europa 2. Dringende medische hulp voor mensen zonder wettig verblijf 2.1 Wettelijk kader 2.2 Regeling Dringende Medische Hulp in de regio Brussel 3. Gezondheidssituatie van etnisch-culturele minderheden 4. Onderzoeksmethoden 5. Gezondheidssituatie van Roma in Brussel 5.1 Ziektepatronen 5.2 Properheid en reinheid 5.3 Reproductie 5.4 Preventie 5.5 Medicatie 7

9 6. Gebruik van Brusselse medische diensten 7. Knelpunten in de medische dienstverlening 7.1 Met betrekking tot Roma 7.2 Met betrekking tot medische diensten 7.3 Met betrekking tot de procedure Dringende Medische Hulp 8. Aanbevelingen 8.1 Met betrekking tot Roma 8.2 Met betrekking tot zorgverstrekkers en medische diensten 8 Hoofdstuk 5. Huisvesting Huisvestingssituatie van Roma in Oost-Europa 2. Wettelijk kader in België 2.1 Mensen zonder wettig verblijf 2.2 Brussels Gewest 2.3 Gemeenten 3. Algemene huisvestingssituatie in het Brussels Gewes T 3.1 Achtergestelde wijken 3.2 Huisvestingscrisis 3.3 Brusselse Wooncode: enkele knelpunten 3.4 Initiatieven 4. Huisvestingssituatie van Roma in het BHG 4.1 Onderzoeksmethodes 4.2 Federaal opvangbeleid 4.3 Achtergestelde wijken 4.4 Woonomstandigheden 4.5 Belang van huisvesting 5. Aanbevelingen 5.1 Strategisch Plan ECM 5.2. Huisvestingsbeleid Hoofdstuk 6. Arbeid Transformatie in Oost-Europa

10 2. Belang van arbeid bij Roma 3. Arbeidssituatie van etnisch-culturele minderheden in het BHG 4. Overleven van Roma in Brussel 4.1 Verblijfssituatie 4.2 Collectieve overlevingsstrategie 4.3 Plantrekkerij 4.4 Bedelarij 5. Roma op de arbeidsmarkt 5.1 Geringe kansen op de arbeidsmarkt 5.2 Overlevingsactiviteiten blijven behouden 5.3 Streven naar zelfstandigheid 5.4 Familie versus integratie 5.5 Tijdelijk contract 5.6 Opleiding 6. Aanbevelingen 6.1 Verhogen van kansen op de arbeidsmarkt 6.2 Toeleiding naar werk vergemakkelijken Hoofdstuk 7. Hulpverlening Hulpverlenende diensten 1.1 OCMW s 1.2 Dienst Woonwagenbewoners en Roma 1.3 CAW Archipel 1.4 Distributiecentra 2. Moeilijkheden in de relatie tussen Roma en hulpverlening 2.1 Taalbarrière 2.2 Administratieve onwetendheid 2.3 Gebrek aan kennis van Roma-achtergrond 2.4 Claimgedrag 2.5 Wantrouwen 3. Aanbevelingen: hoe toegankelijkheid van de dienst bevorderen? 3.1 Een beter contact met Roma 3.2 Betere informatie 9

11 3.3 Hulpverleningsaanpak 3.4 Structureel Hoofdstuk 8. Bedelende kinderen Bedelende kinderen in Brussel 2. Wettelijke context 3. Houding van Roma tegenover bedelen 4. Actualiteit van bedelen in Brussel 5. Scholarisatie van kinderen 6. Huidige initiatieven in Brussel 7. Netwerken van mensenhandel 8. Aanbevelingen Besluit Bijlagen Verklarende woordenlijst 2. Afkortingen 3. Bibliografie 10

12 BELANGRIJKE NOOT BELANGRIJKE NOOT De term Zigeuners is in de literatuur een veelgebruikte verzamelterm voor alle verschillende nomadische, semi- en niet-nomadische groepen (Roma, Roms, Manoesjen, Sinti, Gitanos, ) die dezelfde Noord-Indische oorsprong en nomadische voorgeschiedenis in (Oost-)Europa hebben. Ondanks de pejoratieve bijklank die het woord Zigeuner gedurende de jaren heeft gekregen, verkiezen we om ook in voorliggende verhandeling gemakshalve deze term te gebruiken als het gaat om de ganse verzameling van deze groepen. We zullen het echter met een hoofdletter schrijven, ook al stemt dit niet overeen met de officiële spelling. Daar waar we het over Roma hebben, bedoelen we de groep van Zigeuners die de communistische periode in het Oostblok hebben meegemaakt en die ofwel er gebleven zijn ofwel recentelijk naar het Westen zijn gemigreerd. Het woord Rom betekent man in het Romanes, de taal die de verschillende Zigeuner-subgroepen met elkaar verbindt1. Zigeuners zoals Rom en Roma duiden zichzelf onder elkaar (in het Romanes) meestal aan met Rom 2, maar tegenover de niet-zigeuners met Ciganes (Zigeuners) of Gitans. In het Vlaamse Woonwagenwerk dat dagelijks met zowel woonwagenbewoners als Roma in contact komt, wordt de term Zigeuners niet gebruikt maar wordt steeds de naam van de subgroep gehanteerd Alhoewel het Romanes verschillende dialecten kent en sommige groepen tengevolge van jarenlange culturele assimilatie de kennis van deze taal kwijt raakten. 2 Romni als het om vrouwen gaat. Manoesjen benoemen zichzelf als Manoesjen.

13 12

14 VOORWOORD VOORWOORD Met de toetreding van nieuwe Oost-Europese landen tot de Europese Unie werden de erbarmelijke situatie en de rechten van de Roma, Europa s grootste etnische minderheid, internationaal plots een politiek item. De Roma die het onderwerp van deze analyse uitmaken zijn allen vluchtelingen en migranten uit Oost-Europa die zich bij ons willen vestigen. Ze hopen hierdoor een lange geschiedenis van marginalisatie en discriminatie achter zich te laten. Dit blijkt niet zo evident te zijn. Roma bevinden zich in Brussel vooral in een onzekere verblijfssituatie waardoor men gedoemd is in kansarmoede te leven. Eenmaal een verblijfsstatuut verworven, stoten de meesten weer op nieuwe problemen: de zoektocht naar een ordentelijke woonst, een gepaste job enz. Tevens zorgen culturele factoren ervoor dat integratie in de Belgische samenleving geen vanzelfsprekende opdracht is. De Roma waarmee we in Brussel 3 te maken hebben, zijn voornamelijk van Roemeense, ex-joegoslavische en Bulgaarse afkomst. Hun aantal wordt geschat op 5500 à 7000 in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Ze leven sinds lang sedentair, en onderscheiden zich van de nomadische Rom-Zigeuners, die men terugvindt in woonwagens en die allen de Belgische, Franse of een andere West-Europese nationaliteit hebben. De Roma-bevolking is, naast heel wat gelijkenissen, tevens een zeer diverse bevolking met een levenswijze, culturele en socio-economische achtergrond die erg verschillend zijn in functie van land en regio van herkomst, geschiedenis, clan, enz. Hun onstabiele verblijfssituatie maakt bovendien dat er doorheen de tijd een enorm verloop is van mensen en groepen in functie van het seizoen, het politieke klimaat, de Europese mogelijkheden om een verblijfsstatuut te bekomen enz. Dit maakt duidelijk dat we onmogelijk kunnen veralgemenen wanneer we de situatie van dé Roma willen 13 3 Met Brussel bedoelen we in dit boek steeds het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, tenzij expliciet anders vermeld.

15 14 beschrijven. Vandaar dat we in onderliggende omgevingsanalyse het vooral zullen hebben over Roma die sinds de jaren 90 België zijn binnengekomen. De situatie van bijv. een grote groep van Macedonische Roma die vaak al langer in Brussel vertoefden, sinds lang een verblijfsstatuut hebben en meestal goed geïntegreerd zijn, komt hiermee niet overeen. Bijgevolg omhelst de studie niet deze groep. In dit boek tracht de Dienst Woonwagenbewoners en Roma van het Regionaal integratiecentrum Foyer Brussel vzw een zo volledig mogelijke analyse op te maken van de situatie van de Roma in Brussel. De aandacht wordt hierbij toegespitst op enkele thema s die gewoonlijk beschouwd worden als belangrijke maten voor integratie in de Belgische samenleving, namelijk onderwijs en arbeid. Eveneens krijgen de toestand op vlak van gezondheid en huisvesting alsook de relaties met hulpverlening ruime aandacht. Bovendien zullen culturele drijfveren met betrekking tot deze thema s worden geanalyseerd. Zodoende tracht dit boek tevens antwoorden te bieden op vragen als: welke culturele factoren, naast sociale en politieke, houden verband met de huidige situatie van grote groepen Roma in Brussel? Welke is de onderlinge samenhang en hoe verhouden al deze verschillende factoren zich tot elkaar? Hoe evolueren deze verhoudingen en welke veranderingen treden op in hun situatie wanneer Roma een wettig verblijfsstatuut bekomen? Het Woonwagenwerk in Vlaanderen ijvert immers reeds sinds jaren voor een erkenning van specifieke culturele factoren die meespelen in het integratieproces van zowel Woonwagenbewoners als Roma in de Belgische samenleving. Het is van belang dat zowel hulpverlening als beleid zich van karakteristieke socio-culturele aspecten bewust zijn, wil men realistische doelstellingen en een adequate aanpak voor integratie van groepen zoals Roma ontwikkelen. De huidige versie van de studie is een herwerking van de in september 2004 gepubliceerde eerste editie. Het wil dienen als uitgangspunt voor de verdere werking. Het wil helpen ook om meer positieve zichtbaarheid te geven aan de Roma onder ons. We pretenderen niet dat deze analyse volledig en exhaustief is. Doorheen de jaren zullen inzichten zich verder verfijnen en zullen verhoudingen bijgesteld worden. Naar alle diensten en personen die in hun werk of

16 VOORWOORD privé-sfeer met Roma te maken hebben, staan we open voor suggesties, uitwisseling van informatie en samenwerking waar mogelijk. Reacties zijn dus meer dan welkom! Brussel, oktober 2006, Regionaal Integratiecentrum Foyer Brussel vzw 15

17 TOELICHTING BIJ HET ONDERZOEK 16 Het onderzoek voor deze omgevingsanalyse werd voornamelijk gevoerd van januari tot half mei In de eerste plaats werd de situatie van een tiental families onder de loep genomen. De meeste werden gedurende een tijdje opgevolgd door de Dienst Woonwagenbewoners en Roma van het Regionaal Integratiecentrum Foyer voor administratieve en sociale begeleiding. Vervolgens werd elk van de families bevraagd aan de hand van een semi-gestructureerd interview over de verschillende thema s die in de analyse aan bod komen. Er werd geopteerd voor 7 Roemeense families, 2 ex-joegoslavische en één Bulgaarse, hetgeen min of meer de verhoudingen tussen de verschillende nationaliteiten weerspiegelt in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Tevens werd er gezorgd voor een variatie op basis van verblijfsstatuut, lengte van verblijf en verspreiding in Brussel. Verder werden er contacten gelegd, gesprekken gehouden en gestructureerde interviews afgenomen van een hele reeks diensten en organisaties in Brussel die met Roma te maken hebben. Medewerkers vertelden uitgebreid over hun ervaringen en verwezen door naar andere relevante contacten. In de verschillende hoofdstukken worden tevens de specifieke contacten uitgelegd die in verband met deze thema s gelegd werden. Tevens werden meerdere seminaries en studiedagen over Roma bijgewoond met betrekking tot de bestudeerde thema s alsook de Roma-vrouwengroep van het Roemeens Cultureel Huis Arthis. En last but not least werd het onderzoeksplaatje vervolledigd door de ervaring die gedurende 2.5 jaar door de Dienst Woonwagenbewoners en Roma werd opgebouwd aan de hand van huisbezoeken, begeleidingen, opvolging van individuele Roma-dossiers en lectuur. Koen Geurts van de Dienst Woonwagenbewoners en Roma van het Regionaal Integratiecentrum Foyer nam het opzoekings- en het grootste deel van het redactiewerk voor zijn rekening. Aan allen die hun medewerking hebben verleend zijn we hartelijk dank verschuldigd: in de eerste plaats alle Roma-families die werden betrokken bij het onderzoek, de OCMW s van Brussel Begijnhof, Brussel St. Rochus, Brussel

18 TOELICHTING Blaes, Schaarbeek en Molenbeek, de Jeugdbrigades van Brussel-West en Brussel-Elsene, de 11 scholen in Schaarbeek, Molenbeek, Brussel, Vorst, St. Gillis en Anderlecht, verschillende medewerkers van het CAW Archipel Welkom, van Kind & Gezin en van het Consultatiebureau in de Foyer, van de Dienst Interculturele Bemiddeling van Foyer, de Maisons Médicales 35, Marolles, Quart Monde en Artsen zonder Grenzen, Buurthuis Bonnevie, ATD Quart Monde, Solidarité Socialiste, de Sociale Dienst van het St. Pieters Ziekenhuis, het Roemeens-Cultureel Huis Arthis en de leden van de Roma-vrouwengroep, het CGVS Cedoca Afdelingen Oost-Europa en Balkan, Fedasil Dienst Dispatching, de Regularisatiecommissie, de Directie Statistiek van het BHG, het Klein Kasteeltje, het Comité d Union du Peuple Rom, het platform van Kinderrechtenorganisaties Code, Pagasa, het Regionaal Overleg Roma Aangelegenheden, Nasci, verschillende medewerkers van de juridische en andere diensten van de Foyer, ERIO, Sireas, de gemeentes die cijfers uit het bevolkingsregister ter beschikking stelden, Kim Janssens (Schoolopbouwwerk VGC), Ann Huybrechs (Ondersteuningsteam allochtone jeugdbijstand Antwerpen), Léon Tambour, Wolf Bruggen, Toon Machiels en alle leden van de Collegagroep Woonwagenwerk, Annuska Bento (Dienst Woonwagenbewoners en Roma van Foyer), Johan Leman (voorzitter van Foyer), Christian Paris, Muriel Renaut, Sabine Roblet (Kind & Gezin) en iedereen die werd gecontacteerd voor een telefonisch gesprek. 17

19 DE DIENST WOONWAGENBEWONERS EN ROMA: WIE ZIJN WIJ? 18 Sinds 2003 werd de Dienst Woonwagenbewoners en Roma van het Regionaal Integratiecentrum Foyer vanuit de Vlaamse Gemeenschap gemandateerd om in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest te werken met Woonwagenbewoners en Roma. De Dienst is een Steunpunt Roma en Woonwagenbewoners, een tweedelijns referentiepunt waartoe diensten, individuen, en organisaties zich kunnen richten om een antwoord te krijgen op vragen over deze groepen. Tevens worden reguliere diensten die met Roma en Woonwagenbewoners te maken hebben actief geïnformeerd en ondersteund met het oog op een toegankelijkere dienstverlening aan de hand van vormingen en samenwerkingsverbanden. De Dienst is ook een eerstelijns referentiepunt waartoe Roma en Woonwagenbewoners zich kunnen richten met diverse vragen. De twee bemiddelaars van de dienst volgen zelf alzo een heel aantal individuele dossiers op, vaak in directe samenwerking met andere diensten (Dienst Jeugdbescherming, CAW Archipel Welkom, scholen enz ). Een andere taak is het informeren en sensibiliseren van deze doelgroepen over hun rechten en plichten en het stimuleren van schooldeelname en integratie. Bovendien coördineert de Dienst een structureel overleg van verschillende Brusselse instanties en organisaties om een gezamenlijke aanpak te bekomen voor een betere scholarisatie van Roma-kinderen. Daarnaast neemt het de coordinatie waar van het RORA (Regionaal Overleg Roma-Aangelegenheden), waarin verschillende organisaties die met Roma werken ervaringen uitwisselen en een signaalfunctie bekleden. Bovendien leidt de Dienst de Roma-Raad, een bijeenkomst van Roma-sleutelfiguren uit het Brusselse, die dienst doet als denktank betreffende actuele thematieken en nieuwe initiatieven. Daarnaast verzorgt de Dienst de postbehandeling van Woonwagenbewoners ingeschreven op het referentieadres in Anderlecht en stimuleert het een terreinenbeleid voor woonwagenbewoners in het Brusselse.

20 INLEIDING INLEIDING: GESCHIEDENIS, SITUATIE IN HET LAND VAN HERKOMST, MIGRATIE, AANTALLEN Na de val van het IJzeren Gordijn in 1989 en de economische crisis die erop volgt, komt er vanuit Oost-Europa een massale migratie op gang. Hieronder bevinden zich eveneens heel wat mensen van Roma-origine. Om de drijfveren te kennen van hun zoektocht naar nieuwe toekomstperspectieven is het nodig om de historische context van de 20 ste eeuw te verkennen, maar ook de voorafgaande geschiedenis van de Zigeuners vanaf hun intrede in Europa tien eeuwen geleden. 1. Korte geschiedenis van de Zigeuners Alhoewel het stereotype van de Zigeuners als een rondtrekkend volk onjuist is aangezien naar schatting minstens 95% van de Zigeuners sinds lang gesedentariseerd zijn, toch kenmerken migratiegolven de geschiedenis van de Zigeuners in Europa. In een poging om zich te beschermen tegen agressie en discriminatie en om in hun levensbehoeften te kunnen voorzien, trekken Zigeuners op verschillende momenten van de geschiedenis van de ene plaats naar de andere. Een kleine minderheid van hen blijft uiteindelijk nomadisch of semi-nomadisch, anderen nestelden zich op een vaste plaats. Zij die een nomadische levenswijze onderhouden, worden door plaatselijke wetten vaak gedwongen om zich te sedentariseren. Dit terwijl op andere plaatsen restrictieve wetten en repressie voortdurend diegenen verjagen die zich willen settelen. Omwille van het feit dat ze zich door deze vroegere ervaringen niet identificeren met het land waarin ze wonen, weinig duurzame banden smeden met de omringende maatschappij en een wantrouwen koesteren tegenover instellingen en sociale structuur, kunnen zij al vlugger beslissen om andere oorden op te zoeken, tenminste als er voldoende middelen zijn. In wetenschappelijke kringen is er een consensus dat de Zigeuners Noord- Indië verlaten hebben rond het jaar 1000 (Machiels 2002). In de 13 de eeuw worden ze voor het eerst gesignaleerd in Griekenland en de Balkan. Een eeuw 19

21 20 later begint hun verspreiding naar Oost-Europa en daarna naar West-Europa. In Brussel worden ze voor het eerst gezien in Oorspronkelijk worden ze goed onthaald. Ze presenteren zich als pelgrims uit Klein-Egypte (in Griekenland) die in opdracht van de paus een zevenjarige boetetocht ondernemen. Deze Egyptiers worden later de Gypsies of Gitans genoemd. Er wordt verondersteld dat zij de voorouders waren van de huidige Manoesjen en Sinti, die men terugvindt op woonwagenterreinen (o.a. in Anderlecht en Neder-over-Heembeek) en in huizen. Vanaf de 15 de eeuw zijn ze steeds minder welkom. Ze worden als lastposten aanzien en repressie begint. Tussen de 16 de en de 18 de eeuw worden ze vogelvrij verklaard en in gans West-Europa worden er zelfs heidenjachten op hen georganiseerd als volksvermaak. De Zigeuners sluiten de rangen en komen enkel nog naar buiten om geld te verdienen. Hier wordt het begin gesmeed van een culturele identiteit die gebaseerd is op de tegenstelling tussen de Zigeuners en de burgers (gadjé), een houding die samengevat wordt in het Zigeunerspreekwoord (gesprek met Romakenner Christian Paris, mei 2004): Rom romenca, gadjé gadjenca, de Zigeuners bij de Zigeuners, de burgers bij de burgers. Vanaf het begin van de 15 de eeuw worden de Zigeuners aan slavernij onderworpen in Roemenië (Walachije en Moldavië). Ze moeten op het veld werken voor kloosters, edelen of voor de staat. Vandaar dat er momenteel dichtbij kloosters nog steeds Roma-dorpen bestaan. Wanneer de slavernij wordt opgeheven in 1856 heeft er een tweede grote migratiegolf plaats van voornamelijk Vlach-Zigeuners (uit Walachije). Dit zijn de voorouders van de nomadische West-Europese Rom-Zigeuners, momenteel woonachtig in woonwagens (o.a. op enkele privé-terreinen in Anderlecht en Haren). Pas vanaf 1933 worden ze ingeschreven in het vreemdelingenregister. De Duitse overheerser voert in 1941 de Zigeunerkaart in. Deze wordt pas in 1975 afgeschaft, en pas vanaf de jaren 90 kunnen ze beschikken over een referentieadres en een volwaardige Belgische identiteitskaart. Tijdens WO II heeft de massaalste uitroeiing van Zigeuners plaats. Men schat het aantal Zigeunerslachtoffers van de Holocaust op (Frazer 1994). Een getal waarover meestal gezwegen wordt als het over de gaskamers

22 INLEIDING gaat, en een misdrijf waarvoor nauwelijks compensatie werd verkregen. Na WO II willen de geïnstalleerde communistische regimes in Oost-Europa de Roma- Zigeuners vestigen en assimileren. Een verbod wordt ingesteld op nomadisme, op hun Romanes-taal en sommige tradities. Daarom vangt vanaf de tweede helft van de 20 ste eeuw de derde grote migratie aan. De grenzen van het Westen zijn echter dicht en enkel Joegoslaven raken binnen (Tambour 1997). Op het eerste Wereld Roma Congres in 1971 in Londen werd de algemene naam voor het volk gekozen: ROMA. Ook werden de officiële vlag en hymne Djelem, Djelem gekozen. Het is over de Roma (-migranten) uit Oost-Europa (en dus niet over de Belgische Rom ) dat dit onderzoek gaat. Na de val van het communisme komt de massale migratie pas echt op gang via Hongarije, Oostenrijk en Duitsland naar zowat alle Westerse landen. In België bereikt deze migratie een piek rond het jaar 2000 (ICMPD 2001). Vaak komen eerst enkelingen op prospectie, daarna laten ze andere familieleden overkomen. De meeste van deze migranten trachten het statuut van vluchteling te verkrijgen omwille van nijpende structurele discriminatie en een uitzichtloze socio-economische situatie in hun land van herkomst. Behalve voor oorlogsvluchtelingen uit ex-joegoslavië blijkt het verkrijgen van een vluchtelingenstatuut op basis van de Conventie van Genève zeer moeilijk te zijn, en velen blijven dan uiteindelijk ook zonder geldige verblijfsdocumenten. De regels om een geldig verblijfsstatuut te verkrijgen worden echter geleidelijk aan verstrengd. Bijgevolg bevindt de grote meerderheid van Roma zich in West- Europa in een zeer precaire verblijfssituatie. Als allergrootste minderheid van Europa bevinden de meeste Roma van de derde migratie zich momenteel nog steeds in de marge van de maatschappij. Enkel door middel van hun zelf ontwikkelde overlevingsstrategieën slagen ze erin zich als groep te handhaven Situatie in landen van herkomst: Oost-Europa INVLOED VAN HET COMMUNISTISCHE SYSTEEM OP DE OOST-EUROPESE ROMA In zekere zin hield de installering van het communisme in Oost-Europa een opluchting voor de Roma in (Tambour 1997). Door het gelijkheidsprincipe

23 werden Roma opgenomen in het systeem. De meerderheid werd tewerkgesteld in staatsbedrijven, men had toegang tot onderwijs en gezondheidszorg enz. Nochtans was dit eveneens een periode van inbreuk op de Roma-cultuur. Het systeem voerde een verplichte assimilatie door met o.a. een verbod op de Romanes-taal. Roma werden verplicht gesedentariseerd en geografisch verspreid naar de plaatsen waar er handarbeid nodig was. Ze werden gestigmatiseerd met een vermelding van Zigeuner op hun paspoort. In vele landen werd de aanwezigheid van Roma geminimaliseerd door de autoriteiten en officiële cijfers verlaagden hun aantal tot een fractie van het reële aantal (ICMPD 2001). Uiteindelijk bleef de toegang tot onderwijs in vele landen beperkt en werden talrijke kinderen naar scholen voor mentaal gehandicapten gestuurd. Op een uitzondering in Joegoslavië na werden politieke Roma-organisaties niet toegelaten. 22 HET POSTCOMMUNISTISCHE TIJDPERK Na 1989 had in de ex-communistische landen een sociale en economische instorting plaats. Dit bracht ingrijpende veranderingen teweeg in het leven van de ganse bevolking. De economie werd geherstructureerd en een enorme werkloosheid was het gevolg. Roma waren de eersten die hun werk verloren en degenen aan wie de nefaste gevolgen zich het felst deden gevoelen. Traditionele manieren van inkomensverwerving waren ze ondertussen verleerd of waren niet meer concurrentieel in een modern tijdperk. Sommigen profiteerden ervan om eigen commerciële activiteiten te ontwikkelen, maar kregen later te maken met zware concurrentie van anderen. Deze socio-economische crisis hield aan en de levenssituatie van de bevolking verslechterde verder. Hierdoor namen gevoelens van nationalisme toe. Landen als Roemenië, Slowakije, Tsjechië, Servië en Kroatië die al vóór de val van het communisme werden gekenmerkt door een extreme houding tegenover Roma, kenden een sterke toename van discriminatie (Laederich 2003). Racistische gedragingen en uitspraken werden steeds meer aanvaard. Dit gold ook voor landen als Bulgarije en Albanië waar Roma tevoren nochtans redelijk met rust werden gelaten. Niet alleen in ex-joegoslavië, waar het extreem nationalisme uitmondde in oorlogen, maar ook in landen als Roemenië en Slowakije

24 INLEIDING verwierven extremistische partijen hun plaats in de politiek. In Roemenië richtte dit extremisme vooral zijn pijlen op de Hongaarse minderheid en de Roma. Eén van de vele gevolgen hiervan is dat zelfs gekwalificeerde Roma niet aan werk geraken. Structurele discriminatie en racistisch geweld zijn eveneens schering en inslag. Tijdens de oorlogen in ex-joegoslavië waren Roma het slachtoffer van alle strijdende partijen. Etnische zuiveringen hadden plaats in Bosnië en Kroatië, maar vooral in Kosovo. HUIDIGE SITUATIE Momenteel hebben Roma in Oost-Europa met tal van problemen te maken. In Kosovo is het aantal Roma door de oorlog gereduceerd van tot (Laederich 2003). Roma wonen er bijna uitsluitend nog in enclaves die vaak beschermd moeten worden door de KFOR-macht tegen aanvallen van extreemnationalistische Albanezen. Hier, alsmede in Bosnië werden officiële registers gezuiverd van sporen van Roma. Geboorteregisters en grondregisters van Roma zijn verdwenen. In Bosnië kunnen Roma onmogelijk nog terug naar de gecreëerde etnische zones, waardoor velen apatride 4 geworden zijn in eigen land. In Servië-Montenegro werden Roma die als bondgenoten van de Kosovaren werden beschouwd, verdreven uit hun woningen om plaats te maken voor Servische vluchtelingen. Ze wonen er nu in illegale getto s, die af en toe door bulldozers met de grond worden gelijkgemaakt zonder dat een alternatief wordt geboden (Laederich 2003). In Roemenië, Bulgarije en Albanië heerst armoede en werkloosheid. Zowel laaggekwalificeerden als Roma met een kwalificatie maken weinig kans op werk en zijn overgeleverd aan sociale bijstand die in deze landen vaak belabberd is. Openlijke discriminatie is dagelijkse kost, vooral in Roemenië en Slowakije (ERRC 2004). De meeste rapporten erkennen dat de belangrijkste problemen voor een groot deel van de Oost-Europese Roma-populatie vergelijkbaar zijn, maar niet evenredig verdeeld over de verschillende Roma-groepen. Dit zijn o.a. lage scholingsgraad, hoge werkloosheid, slechte huisvesting, discriminatie door de 23 4 apatride: staatloos

25 24 meerderheidsgroepen, een zeer zwakke vertegenwoordiging in nationale parlementen en een gebrek aan landeigendom of kapitaal dat hun productiviteit zou kunnen verbeteren. Hierbij worden het verdwijnen van typische Romaberoepen, de economische hervormingen na 1989 en de lage scholingsgraad gezien als de belangrijkste redenen voor werkloosheid (ICMPD 2001). Zeer velen leven in een uitzichtloze situatie in de marge van de samenleving. Volgens de Wereldbank sterven er vijf keer meer kinderen bij Roma dan bij niet-roma en leven Roma gemiddeld 15 jaar minder lang. Men constateert dat de weinige Roma die aan werk geraken gemakkelijker uit de vicieuze cirkel raken. Voor dezen valt de nataliteit terug op het gemiddelde van de andere bevolkingsgroepen. Een onderlaag van verpauperde Roma blijft uiteindelijk over. De meesten proberen zich uit de slag te trekken met eigen overlevingsstrategieën. Sommigen ontwikkelen o.a. bedelactiviteiten, anderen begeven zich in criminele milieus, nog anderen migreren. Toch is het belangrijk te beseffen dat ondanks de grote aantallen Roma die in zeer moeilijke omstandigheden leven, er slechts een relatief kleine en heterogene minderheid migreert, omwille van diverse redenen en met diverse achtergronden. Toen de Oost-Europese landen tot de EU wilden toetreden, schoot de rest van Europa wakker. Men werd plots geconfronteerd met de grootste etnische minderheid in Europa die tegelijk in de meest marginale positie verkeerde (Laederich 2003). De EU maakte van de sociale integratie van de Roma-bevolking een belangrijke voorwaarde voor toetreding. Ondertussen hebben al heel wat kandidaat-lidstaten en recentelijk toegetreden landen positieve stappen ondernomen om het lot van en de houding tegenover Roma in hun land te verbeteren. Wetten zijn aangenomen om Roma de kansen te geven die ze verdienen (bijv. toegang tot de universiteit, tot politieke mandaten,...). In een aantal Oost-Europese landen is een lichte vooruitgang merkbaar in de strijd tegen discriminatie van en geweld tegen Roma (gesprekken met CGVS-researcher Peter Wenger, voorjaar 2004). Zo hebben groepen van skinheads geen vrij spel meer en zal de politie moeten ingrijpen bij geweldpleging op Roma. Op het terrein worden echter heel wat initiatieven gedwarsboomd door niet-coöperatieve lokale autoriteiten die verantwoordelijk zijn voor o.a. huisvesting- en

26 INLEIDING onderwijsprojecten. Zowel vooroordelen als electorale redenen spelen hierin mee. Aangezien het hier gaat om culturele verschillen en eeuwenoude vooroordelen, zal het zeker enkele generaties duren vooraleer de houding tegenover Roma zal verbeteren. In 2005 lanceerden acht Oost-Europese landen 5 het Decennium van de Romainclusie. Het initiatief heeft als doelstelling om de sociale inclusie van Roma te versnellen door met nationale actieplannen en structurele acties discriminatie te bestrijden en te streven voor gelijke rechten en toegang tot basisdiensten zoals gezondheid, onderwijs, sociale en juridische bijstand. Het project wordt gesponsord door de EU, het United Nations Development Programme (UNDP), de Wereldbank en het George Soros Open Society Institute. SITUATIE IN ROEMENIË Er leven op dit moment nog ongeveer Roma in Roemenië, althans volgens de officiële cijfers. Verschillende schattingen over een aantal van minstens 2 miljoen beantwoorden meer aan de realiteit, o.a. omdat velen zich niet als Roma willen uitgeven. De Roma kunnen verdeeld worden in een 40-tal verschillende groepen. De belangrijkste groepen zijn de Calderari (nomaden en ijzersmeden), de Lautari (gevestigde Zigeuners en muzikanten) en Hongaarstalige Zigeuners die in Roemenië dubbel gediscrimineerd worden (Bos 2001). De meeste Roma wonen op vaste plaatsen maar enkele groepen trekken vooral in de zomer nog rond. In het algemeen stevent de Roemeense samenleving echter af op een duale maatschappij van rijken en armen. Eveneens zeer vele gewone Roemenen hebben het moeilijk om het hoofd boven water te houden. Voor Roma is de maatschappelijke positie na de revolutie van 1989 enkel nog verslechterd. Roma kunnen dan gelijke rechten bekomen hebben, toch is bijv. de werkloosheid onder hen gigantisch en worden ze als hoofdschuldigen beschouwd van de sterk gestegen misdaadcijfers, hetgeen negatieve gevoelens enkel maar aanwakkert. Cijfers die trouwens op geen enkele wijze onderbouwd kunnen worden (Bos 2001) Bulgarije, Hongarije, Kroatië, Tsjechië, Macedonië, Roemenië, Slowakije, Servië en Montenegro

27 De verhouding tussen de Roma en de autochtone Roemenen is van tijd tot tijd zeer gespannen en er is regelmatig sprake van vechtpartijen en brandstichtingen (Amnesty International 2004). Ondanks het feit dat er de voorbije jaren wetten werden goedgekeurd over de bescherming van etnische minderheden en over het verbod op discriminatie, ondervinden Roma heel wat problemen met maatschappelijke instellingen, administratie en lokale autoriteiten. De extreem gespannen situatie tussen Roma en lokale autoriteiten was in augustus 2004 te zien in een BBC-reportage over Roma in een Roemeens dorp. De reporters maakten een wandeling met een Roma-man doorheen het dorp. Deze wees een plaats aan waar enkele jaren geleden verschillende Roma-huizen werden platgebrand door de plaatselijke bevolking. Plotseling stopte een jeep langs hen met gierende remmen. De chauffeur bleek de burgemeester te zijn. Hij stapte op de reporter af en zei tot grote consternatie van het gezelschap prompt op dreigende toon: Als je niet stopt met filmen overrijd ik je!. Een ander voorbeeld is dat van een extreem-rechtse burgemeester die in het voorjaar 2004 publiekelijk verklaarde dat alle Roma in concentratie-kampen moeten opgesloten worden (gesprek met CGVS-researcher Peter Wenger, voorjaar 2004). 26 De EU en verschillende internationale organisaties hebben reeds veel geld gepompt in allerlei projecten ter promotie van de sociale integratie van Roma. Wegens de enorme corruptie komt echter naar schatting slechts 30% van de middelen op de juiste plaats terecht. (Gesprek met Roma-kenner Cristian Paris, mei 2004) MIGRATIE Alle EU-gastlanden rapporteren dat Roma meestal als asielverhaal naar voor brengen: geweld door groepen skinheads, armoede, gebrek aan bescherming tegen agressie vanuit extreem rechtse hoek, werkloosheid soms ondanks hoge kwalificaties, openbare discriminatie door de meerderheidsgroepen, lastigvallen door de lokale politie en gebrek aan gelijke onderwijskansen. (ICMPD 2001)

28 INLEIDING De Roemeense Roma in Brussel klagen vooral over vroegere repressie door de politie omwille van hun Roma-origine, maar ook omwille van hun christelijke godsdienst (pinksterbeweging). Ze liepen gebukt onder het stigma van Zigeuner waarmee ze voortdurend werden geconfronteerd bij hun contact met Roemenen, instellingen, de school, het ziekenhuis enz. Wonen in België is voor de meesten in eerste instantie een opluchting na een leven van dagelijkse discriminatie en pesterijen in Roemenië. De vrijheid en menselijkheid die men hier geniet, het feit dat men niet voortdurend door de politie wordt lastig gevallen, de gelijkwaardigheid waarmee kinderen op school worden behandeld, zijn allemaal redenen die door hen worden aangehaald waarom ze een verblijf in België verkiezen boven een terugkeer naar de hel zoals een oud vrouwtje het beschreef. Zelfs als men daarvoor verplicht is om minder te eten en hier te leven zonder wettig verblijfsstatuut. Alzo tracht men in West-Europa vaste voet aan wal te krijgen om een nieuw leven op te bouwen en om toekomstkansen te creëren, naar eigen zeggen vooral voor hun kinderen. Samengevat kan gesteld worden dat deze mensen een maatschappelijk toekomstperspectief zoeken, weg uit de situatie van acute (kans)armoede die grotendeels te wijten is aan eeuwenlange marginalisatie en structurele discriminatie tegenover Roma. Van nu af zullen in de tekst meermaals namen genoemd worden. Deze namen zijn echter fictieve namen, al staan ze voor reële personen. Wij doen dit uit respect voor de privacy van deze mensen. We vroegen rechten aan de burgemeester maar deze weigerde ons te spreken. Isaac was ziek van Ze konden ons niet uitstaan en we werden steeds als het vuil van de straat gezien. We kregen racistische reacties. Niemand van de kinderen werd ontvangen op school. In België zijn ze voor de eerste keer naar school gegaan. Van als we onze rechten zijn gaan opvragen, kwam er geregeld politie over de vloer. Ik werd gezocht. Ze vroegen me waarom ik naar het gemeentehuis ging. Ik zei dat ik op zoek was naar de mensenrechten. Er werd gedreigd met slagen en verwondingen. Ik werd verdacht. Als er werd gestolen dan werd ik als dader aangeduid. Ik kreeg schrik en vertrok uit het land. Als ik met de kinderen naar de medische 27

29 controle ging, wilden ze me geen medicamenten geven, geen onderzoek doen. Er werd geen rekening gehouden met ons: op school, gemeentehuis, dokter, Ik wil een betere toekomst voor mijn kinderen. In Roemenië is dat niet mogelijk zonder geld. (Calin, één van de vaders) 28 De hierboven beschreven redenen zijn factoren die een sterke invloed hebben gehad op de migraties van Roma van de laatste jaren. Een deel van deze migraties gebeurt onder de vorm van een asielaanvraag, aangezien er nauwelijks alternatieven voor handen zijn om een wettig statuut te bekomen. De Roma die asiel aanvragen kan men volgens het ICMPD-rapport indelen in drie groepen: Roma die in hun gemeente rechtstreeks te lijden hadden onder open discriminatie en geweld, vaak uitgaande van plaatselijke autoriteiten. Soms krijgen ze asiel, maar dit zijn uitzonderingen. Roma met iets meer middelen die aan de hand van een asielaanvraag hun economische situatie wensen te verbeteren. Ze reizen vaak in min of meer georganiseerd verband. Deze Roma kunnen in grote getale (bv /week) verschijnen gedurende verschillende weken of maanden. Roma die migreren ten gevolge van een combinatie van factoren. Vaak werden ze slecht geïnformeerd of lieten ze zich misleiden door onrealistische verhalen over het paradijs dat hen te wachten stond in het Westen. Meestal zijn ze erg ontgoocheld wanneer ze merken dat hun kansen om een verblijfsvergunning te verkrijgen bijzonder klein zijn. Bij hun terugkeer naar hun herkomstland is hun situatie slechter dan tevoren aangezien ze hun hebben en houden hebben geïnvesteerd in hun vertrek en hiervoor grote schulden hebben aangegaan. Deze mensen zijn vaak zeer coöperatief in hun repatriëring en keren meestal niet meer terug in het asiel-systeem. Aan de eerste categorie wordt asiel geweigerd met het argument dat alle kandidaat-lidstaten de nodige democratische en wettelijke structuren bezit-

30 INLEIDING ten om Roma te ondersteunen. Volgens de gastlanden weegt de situatie in de thuislanden niet op tegen de noodzaak voor bescherming door een andere staat. Zelfs als geargumenteerd wordt dat de staat geen voldoende bescherming biedt of dat Roma worden gediscrimineerd, wordt dit niet beschouwd als vervolging door de staat. De migratie van de tweede en van de derde categorie gebeurt hoofdzakelijk uit economische redenen, hetgeen geen gelegitimeerde basis is voor asiel volgens de Conventie van Genève. De meer welgestelde Roma die asiel aanvragen zouden juist die mensen kunnen zijn die in hun regio van herkomst een belangrijke rol zouden kunnen spelen in de verbetering van de situatie van de armere Roma door bijv. hun kennis en middelen te investeren in plaatselijke activiteiten die werkgelegenheid zouden kunnen creëren. Bovendien draagt deze vorm van migratie bij tot de stigmatisering van alle Roma-asielzoekers en tot de negatieve stereotypering van Roma in de EU. Toch is het zo dat zonder de recente grote aantallen van Roma-asielzoekers, de situatie van de Roma-populatie in Europa nooit zo n internationale aandacht gekregen zou hebben. 3. Aantal Roma in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest AANTALLEN Overheden in Oost-Europa deden er in het verleden alles aan om het officiële aantal van Roma in hun land te minimaliseren. Omwille van het sterke sociale stigma willen heel wat Roma zichzelf ook niet registreren als zijnde van Roma-origine. Anderen zijn er gewoon helemaal niet geregistreerd. In West- Europese landen bestaat er geen officiële etnische registratie. Ondanks deze belemmeringen wordt de totale Roma-populatie geschat op miljoen verspreid over de hele wereld. Bij benadering wonen er 7-9 miljoen in Europa, waarvan 6 miljoen in Centraal en Oost-Europa (ICMPD 2001). Een idee krijgen van aantallen over een volk dat in België nergens etnisch geregistreerd wordt, waarvan het grootste deel geen wettig verblijfsstatuut heeft, waarvan het aantal fluctueert in de tijd (afhankelijk van seizoen, politiek klimaat, regularisatie-mogelijkheden elders, ), en dat een relatief grote mobiliteit vertoont, is geen simpele opdracht. In 1995 schatte de Minority 29

31 Rights Group International het aantal op 10 à (Minority Rights Group International 1995). Volgens het Vlaams Minderhedencentrum was dit aantal in 2003 gestegen tot een tal Roma alleen al in Vlaanderen en Brussel. Voor het BHG zelf schatte het VMC dit op Onderliggende studie tracht op een systematische manier dit aantal na te trekken. Voor het Brussels Hoofdstedelijke Gewest, leveren officiële cijfers ons maar een klein deel van het totale plaatje. Om een omvattender beeld te krijgen over aantallen in het Brusselse Gewest, moet men zich te velde begeven. WELKE OFFICIËLE CIJFERS ZIJN ER? 30 KANDIDAAT-VLUCHTELINGEN IN ASIELPROCEDURE: WACHTREGISTER Het wachtregister blijkt uiteindelijk de enige officiële bron te zijn die (mits schatting) een klein puzzelstukje kan bijdragen aan de cijfer-puzzel van het aantal Roma in het BHG... Het bekomen van gegevens uit het wachtregister per gemeente van het BHG was echter geen sinecure. DVZ en Rijksregister verwezen beide naar elkaar. Na heel wat rondbellen kon het Rijksregister dan toch cijfers ter beschikking stellen, samen met een prijskaartje. Daarom werd geopteerd om alle Brusselse gemeentes aan te schrijven. Slechts zes gemeentes deden de moeite om te antwoorden. Gegevens over het bevolkingsregister konden ze gemakkelijk geven, maar geen enkele gemeente (behalve Jette) verschafte inlichtingen over het wachtregister. Ondertussen had de Directie Studie en Statistiek van het BHG zich geëngageerd om het wachtregister aan te vragen aan het Rijksregister en de kost op zich te nemen. Zo bekwamen we uiteindelijk toch nog deze gegevens. HOE MOETEN WE HET WACHTREGISTER INTERPRETEREN? Om principiële redenen bestaat er in België geen etnische registratie. Het CGVS kan wel aan de hand van de interviews die van asielzoekers worden afgenomen, per nationaliteit een ruwe schatting geven over hoeveel % asielzoekers Roma zijn (wordt niet statistisch bijgehouden). Ook de Dienst Dispatching van

32 INLEIDING Fedasil heeft een zicht op deze percentages. De beide schattingen bleken gelijklopend te zijn. De schattingen van de IOM waren eveneens van gelijke orde (zie hoofdstuk over verblijfsstatuten). Deze percentages moeten nog ruim worden geïnterpreteerd aangezien niet alle Roma hun etnische origine prijs willen geven (terwijl anderen zich als Roma uitgeven in de hoop meer kans te maken). De meeste Roma worden niet erkend als politiek vluchteling en zouden dus uit het wachtregister moeten verdwijnen. In praktijk worden uitgeprocedeerden pas geschrapt wanneer men vermoedt dat ze uit het land zijn weggetrokken. In vele gevallen is het echter onmogelijk om te weten of ze zich nu nog effectief in het land bevinden of niet. Velen blijven dus nog een tijdje hangen in het wachtregister en worden geschrapt wanneer geconstateerd wordt dat ze zich niet meer op hun adres bevinden. Volgens meerdere schattingen blijven echter drie vierde van de niet-erkende vluchtelingen meerdere jaren in het land (al dan niet in beroep bij de RvS). Vele uitgeprocedeerde Roma (bijv. Roemeense) verkiezen trouwens zonder wettig verblijf in België te blijven in plaats van terug te keren naar hun land van herkomst. Het wachtregister geeft dus een overschatting van het aantal kandidaat-vluchtelingen, en geeft geen informatie over het aandeel uitgeprocedeerden. Sommige mensen die niet naar het opvangcentrum gaan waarnaar ze werden doorverwezen, laten het in de ontvankelijkheidfase na om zich in te schrijven in de gemeente waar ze effectief verblijven. Hun adres in het wachtregister (code 001 en 020) blijft dan dat van het CGVS in 1000 Brussel. Zo zal het Brusselse wachtregister steeds een overschatting zijn van de mensen die er effectief wonen, en in andere gemeentes een lichte onderschatting. 31 ERKENDE VLUCHTELINGEN De vreemdelingen- en bevolkingsregisters zijn beschikbaar per gemeente. Om van deze registers af te leiden welk gedeelte per nationaliteit van Romaorigine is, is zeer moeilijk gebleken. Daarbij komt nog dat er al heel wat Roma, o.a. veel Macedonische de Belgische nationaliteit hebben verkregen en dus niet meer onder hun oorspronkelijke nationaliteit geregistreerd staan. Het totaal aantal erkende vluchtelingen per nationaliteit in België is wel op te

33 maken uit de gegevens van het CGVS voor de laatste tien jaar (zie hoofdstuk over verblijfsstatuten), maar dit zegt niets over het aantal dat in het BHG vertoeft. GEREGULARISEERDEN De gegevens van de Regularisatiecommissie (zie hoofdstuk over verblijfsstatuten) geven het aantal dossiers voor gans België weer die in de federale campagne van 2000 werden geregulariseerd. Dit zegt echter niets over hun aandeel in het BHG. Het aandeel van Roma hierin is volgens de DVZ onmogelijk te schatten, laat staan het % hiervan dat zich in het BHG bevindt. Volgens het Bureau Art. 9 3 van de DVZ en verschillende gemeentes is het statistisch onmogelijk aantallen weer te geven van hoeveel mensen per nationaliteit uiteindelijk werden geregulariseerd via deze procedure. Wel wordt geschat dat 4% van de aanvragen uiteindelijk worden geregulariseerd. VOLGMIGRANTEN Omwille van het feit dat alle hierboven opgenoemde cijfers te weinig informatie verschaften over aantallen Roma, werd niet nagetrokken of over volgmigranten statistische cijfers konden worden bekomen. 32 MENSEN ZONDER WETTIG VERBLIJF In deze categorie vinden we de aanvragers van regularisatie, uitgeprocedeerden en clandestienen. Hierover zijn geen officiële gegevens beschikbaar. Tevens is er een enorm verloop, afhankelijk van het politiek klimaat, het seizoen enz. NIET-OFFICIËLE CIJFERS Omwille van het ontbreken van officiële cijfergegevens is men dus voornamelijk aangewezen op schattingen via bevoorrechte getuigen en lokale diensten. In het onderzoek waren dit o.a.: Sleutelfiguren uit het Roma-milieu, OCMW s, Medische diensten (Maisons Médicales, Kind & Gezin), Scholen, Straathoekwerkers, In het volgende hoofdstuk wordt uitgelegd hoe een schatting van het aantal Roma in het BHG uiteindelijk bekomen werd.

34 VERBLIJFSSITUATIE HOOFDSTUK 1. VERBLIJFSSITUATIE, VERSPREIDING, HERKOMST EN AANTAL IN BRUSSEL Na een druppelsgewijze komst van een aantal Roma-families uit ex-joegoslavië vanaf de jaren 60 en uit Roemenië vanaf de jaren 80, kende Brussel vanaf de jaren 90 een sterke migratiegolf van voornamelijk Roemeense, ex-joegoslavische en Bulgaarse Roma. De aanwezige Roma-groepen vormen niet zomaar één gemeenschap. Er heerst een grote verscheidenheid die bepaald wordt door nationaliteit, regio van afkomst, traditionaliteit van het milieu van herkomst, verblijfsduur in België, socio-economische situatie enz. De mate van onderling contact wordt voornamelijk bepaald door familiebanden, door dorp en regio van afkomst, en (in mindere mate) door nationaliteit. Tussen de verschillende nationaliteiten is er zeer weinig contact, tenzij via netwerken van informele arbeid. Hieronder worden de in Brussel aanwezige groepen in het kort voorgesteld en hun verblijfssituatie uit de doeken gedaan. 1. Algemene verblijfssituatie van Roma De weg die Roma afleggen om een verblijfsstatuut te bekomen is er één met zeer veel kronkels. De meesten doen een asielaanvraag, maar raken na korte of lange tijd uitgeprocedeerd. De problemen waarmee Roma te maken hebben voldoen volgens de West-Europese asielinstanties namelijk niet aan de criteria van de Conventie van Genève om als vluchteling erkend te worden (tenzij ze uit vroegere oorlogsgebieden zoals ex-joegoslavië en Kosovo komen). Momenteel vragen Roma dan ook niet meer zo massaal asiel aan als eind van de jaren 90. Vroeg of laat zitten de meesten dus zonder wettelijke verblijfsdocumenten. Sommigen keren terug naar hun land van herkomst, o.a. vrijwillig met de IOM (Internationale Organisatie voor Migratie), anderen vertrekken naar een ander West-Europees land. De meesten willen niet meer terug en er rest hen enkel nog een regularisatie aan te vragen op basis van Art. 9 3 van de vreemdelingenwet, 33

35 omwille van humanitaire redenen. De kans op regularisatie is zeer klein, maar niet onbestaande. De Roma die een vast statuut hebben, en dit is een minderheid, hebben dit meestal bekomen door de regularisatiecampagne van januari Hoe strenger de procedures zijn om een wettig verblijf te bekomen, hoe meer mensen er uiteindelijk zonder wettig verblijf zitten, en hoe meer er zijn die onwettig ofwel clandestien in het land verblijven. Deze groep groeit dan ook geleidelijk aan. De meeste Roma zitten dus opgezadeld met een onzekere verblijfssituatie, één van de grootste oorzaken van hun vaak zeer moeilijke socio-economische situatie in België. Met de toetreding van een aantal Oost-Europese landen met veel Roma tot de EU (zoals Slowakije en Hongarije sinds mei 2004, Roemenië en Bulgarije vanaf 1/1/2007) verandert er in principe niet erg veel. Reizen binnen Europa wordt voor hen gemakkelijker, maar het bekomen van een langdurig wettelijk verblijf blijft moeilijk. Enkel voor een aantal knelpuntberoepen kan een arbeidskaart B worden aangevraagd en een tijdelijk verblijf. Repatriëringen omwille van onwettig verblijf gebeurt echter niet voor EU-lidstaten. 2. Roma uit Roemenië 34 KORTE MIGRATIEGESCHIEDENIS VAN ROEMEENSE ROMA Veruit de grootste groep (twee derde) van Roma in Brussel komt uit Roemenië. Reeds na de val van het communisme onderneemt een grote groep Roemenen (waaronder ook Roma) de trek naar het Westen. De enige manier om wettelijk in het land te blijven is via een asielaanvraag. Als men merkt dat asielaanvragen meestal worden afgewezen, kiezen steeds meer Roemenen voor de clandestiene weg om in het zwart te kunnen werken. Anderen komen de grens over met een toeristenvisum. In januari 2000 laten heel wat Roemenen (ook Roma) die al een aantal jaren in België verblijven hun verblijf regulariseren tijdens de federale regularisatiecampagne. Het aantal Roma in het Brusselse Gewest blijft ondertussen aangroeien. Op 1/1/2002 wordt het toeristenvisum afgeschaft en komen ook andere groepen Roma naar België. Ze komen werken als muzikant, in de renovatie, als bedelaars enz. Na de wettelijk toegestane pe-