Stadsklas. Learning by doing

Transcriptie

1 Stadsklas. Learning by doing Stadsklas Resource City in de Binckhorst met Sabrina Lindemann en Asli Kyak Ingin als gidsen, 26 mei Foto: Trekvlietplein You learn the most from your peers: whether it s one class having an idea together, or a whole generation sharing values, we learn from each other. It s not a new idea, but it made me realise that sharing soft skills with each other depends on having a shared space. You need spaces to form groups of people, and groups of people to make education happen. Eugenie delariviere (in uncubemagazine.com / School s Out, Magazin No. 26) Inhoudelijk verslag

2 Introductie Er is in de architectuurwereld de laatste paar jaar heel veel aandacht voor bottom-up en tijdelijke projecten, alsof daarin het ei van Columbus schuilt voor de vastgelopen of sterk gewijzigde bouwpraktijk. Om bottom-up en tijdelijk daadwerkelijk het ei te laten zijn, is echter meer nodig dan alleen het omarmen ervan. De essentiële kwaliteiten van deze projecten zouden dan doorvertaald moeten worden naar de gebruikelijke (top-down) aanpak. Deze kwaliteiten zijn bijvoorbeeld het (her)gebruiken van aanwezige materialen en ruimtes, het bewust vormgeven van co-creatie, het benutten van tijd als kwaliteit, het al doende en improviserend leren van ervaringen en fouten. Door deze kwaliteiten te vertalen in vaardigheden, zou je ze ook anderen kunnen (aan)leren en zo geleidelijk de bestaande praktijk kunnen vernieuwen. Want alleen als we er in slagen om de vaardigheden die succesvolle ruimtelijke processen kenmerken, te herkennen en over te dragen, zal er iets veranderen in de praktijk. Waarmee we voorbij de hype komen die bottom-up heet en dieper doordringen tot de vragen en consequenties waarmee deze projecten gepaard gaan. Veel van deze alternatieve stedelijke projecten zijn geïnitieerd door kunstenaars of ontwerpers die niet tot de officiële bouwwereld of opdrachtgevers behoren. Of het zijn architecten en stedenbouwers die zich bewust buiten de grenzen van die bouwwereld begeven. Die onafhankelijke positie geeft ze vrijheid, maar daardoor worden ze niet altijd even serieus genomen. Vaak dienen ze een tussentijd en mogen ze hun succesverhaal vertellen tijdens symposia of tours door de stad, maar de kennis en vaardigheden die zij ontwikkeld hebben worden niet vaak benoemd, laat staan geraadpleegd (uitzonderingen daargelaten, zoals bijvoorbeeld het boek Compendium of the Civic Economy.) Om stedenbouwers iets te leren over alternatieve vormen van stedenbouw, moeten we dus niet alleen te rade gaan bij adviseurs, onderzoekers en andere stedenbouwers, maar vooral bij deze makers. Bovenstaande overwegingen leidden tot het idee van een cursus stedenbouw door niet-stedenbouwers, waarin dit soort vaardigheden de leidraad vormen. Vaardigheden die je niet perse uit boeken leert, of in een studiezaal, maar juist buiten, in de praktijk, in beweging en al pratend met vakgenoten en luisterend en kijkend naar hoe anderen te werk zijn gegaan. Kortom: in een Stadsklas. De Stadsklas is een initiatief van Stroom Den Haag (Francien van Westrenen, programmamaker architectuur) en is ontwikkeld met Willemijn Lofvers, Tim Devos en Hans Venhuizen. Deze laatste drie brachten in een eerder onderzoek naar het Ruimteveranderingsontwerp (gesubsidieerd door Stimuleringsfonds in 2013) de karakteristieken in kaart die zij filterden uit een groot aantal alternatieve stadspraktijken. Zij definieerden op basis daarvan een nieuw profiel van iemand die ruimtelijk handelt met organische intelligentie. De karakteristieken zijn doorgaans herkenbare fasen in een ruimtelijk veranderingsproces die door sturing van de Ruimtelijk Handelaar vanuit een specifieke mentaliteit gecombineerd met een eigen werkwijze gestalte krijgen. Deze karakteristieken hebben we als vaardigheden benoemd en als onderlegger voor de stadsklas gebruikt. (Zie volgende hoofdstuk voor het overzicht van de karakteristieken) In 2014 omschreven we de Stadsklas als volgt: De Stadsklas is een learning-by-doing programma over vaardigheden die nodig zijn om de stad op andere manieren tot ontwikkeling te brengen. De Stadsklas heeft een uitgesproken interactief en mobiel karakter. Gidsen uit de wereld van kunst en architectuur nemen deelnemers mee naar projecten waar zij deze vaardigheden (bewust of onbewust) hebben ontwikkeld en/of ingezet. In gesprek met elkaar worden zowel de projecten als de vaardigheden tegen het licht gehouden en in relatie gebracht met praktijken van deelnemers. De vierkoppige redactie, gevormd door Francien van Westrenen (programmamaker architectuur Stroom Den Haag), Willemijn Lofvers (architect, verbonden aan het lectoraat Future Urban Regions en promovendus aan U-Gent), Tim Devos (architect, ndvr en promovendus aan de KU Leuven) en Hans Venhuizen (kunstenaar en hoofd Inside. Master stedelijk interieur KABK Den Haag) was hoofdverantwoordelijk voor het programma en de continuïteit. De redactie is productioneel, financieel-administratief en communicatief ondersteund door Stroom Den Haag. We werkten samen met Pop-Up City als communicatie-adviseur en mediapartner. De communicatie verliep via Stroom in mailings, persberichten, architectuuragenda, website, facebook. Er is een flyer gemaakt die is verspreid onder bezoekers van het Stimuleringsfonds symposium in mei Op het Pop-Up City blog werd twee weken voorafgaand aan elke Stadsklas een interview met de betreffende gids of een artikel over het te bezoeken project gepost. (zie stadsklas/) Via de agenda s van de Architect, Ruimtevolk, Private Picks, IKCRO en agenda s van architectuurcentra in betreffende steden werden de dagen aangekondigd. Op vier van de 6 dagen is een journalist meegeweest van een architectuurblog om daarvoor een artikel te schrijven over de Stadsklas. Dat waren de Architect, gebiedsontwikkeling.nu en Ruimtevolk. Daarnaast verschenen nog posts op persoonlijke blogs van deelnemers: Stadslente, HR Trendinstituut en urban thoughts.

3 Het Ruimteveranderingsontwerp Stadsklas Resource City in de Binckhorst met Sabrina Lindemann en Asli Kyak Ingin als gidsen, 26 mei 2014, foto: Papierwarenfabriek Jero Het samenwerkingsverband bestaande uit Willemijn Lofvers, Marina van den Bergen, Hans Venhuizen en Tim Devos voerde in 2013 een vooronderzoek uit ten behoeve van het te ontwikkelen project Het Ruimteveranderingsontwerp. Gedurende het onderzoek bleek al snel dat de processen van ruimteverandering doorgaans in hoge mate worden bepaald door de personen die deze processen aansturen. Dit inzicht heeft ze er toe gebracht om de resultaten te vertalen in een profielschets van de ruimteveranderingsontwerper van de toekomst. In het begrip organische intelligentie (Antonio Gramsci, 1971) vonden ze een passende typering voor dit profiel. Antonio Gramsci beschreef het verschil tussen de traditionele en de organische intellectueel. Hij beargumenteerde dat het beeld van de intellectueel in een soort autonome positie, los van de maatschappij, een mythe is die gaandeweg werd gecreëerd. Volgens zijn theorie verdoezelt de historische continuïteit dat de positie van deze intellectuelen altijd op één of andere manier verbonden is aan sociale klassestrijd. Dat zij een onpartijdige rol spelen, is dus een illusie en zo, beargumenteert Gramsci, hebben ze een belangrijke functie in het in stand houden van bepaalde hegemoniën. Organische intellectuelen ontstaan daarentegen als reactie of antwoord op bepaalde maatschappelijke veranderingen en ontwikkelingen. Ze hebben een expliciete sociale functie en ontwikkelen bewust succesvolle (tegen)bewegingen. Organische intellectuelen nemen een directieve rol aan op basis van hun gespecialiseerde kennis. Ze dagen zo de traditionele praktijk en intellectuelen uit. Kortom, de ruimteveranderingsontwerper van de toekomst werd iemand die ruimtelijk handelt met organische intelligentie: de RHOI. Het vooronderzoek bestond uit 4 delen: 1- Vanuit quickscan van projecten waar organische intelligentie mogelijk een rol in speelde, stelden ze een voorlopig profiel op. 2- Vanuit een scan van de publicaties, manifestaties en symposia die we met ons vooronderzoek in verband zouden kunnen brengen, stelden we een klimaatschets van de actuele ruimteveranderingswereld op. 3-Met de resultaten van de quickscan en de klimaatschets stelden we het voorlopige profiel samen van het Ruimtelijk Handelen met Organische Intelligentie. Het organisch intelligente karakter van de projecten werd voornamelijk ingevuld door personen die een sturende rol bij de totstandkoming en continuering van de projecten speelden. Opvallend was dat werkwijze en mentaliteit sterk op elkaar afgestemd lijken. Het profiel werd gevormd uit 12 karakteristieken. 4- Met het overzicht van karakteristieken uit de door ons opgestelde voorlopige profielschets vergeleken we vervolgens de actuele praktijk van de opleidingen voor het ruimteveranderingsontwerp. De nadruk ligt vaak óf in het onderzoek, óf in het ontwerp, óf in het entrepreneurschap.

4 Karakteristieken / vaardigheden exploreren mentaliteit - een situatie vanuit een diversiteit aan bronnen onafhankelijk scannen op potenties werkwijze - vanuit waarneming, communicatie, studie in the real world, ter plekke. Kijken naar wat er werkelijk aan de hand is en daaruit potenties filteren transdisciplineren mentaliteit - niet louter de eigen ambities projecteren op de plek werkwijze - waarnemen en handelen door disciplines en sectoren, ongeacht de eigen achtergrond transformeren mentaliteit - niet per se streven naar de realisatie van een concreet ruimtelijk ontwerp werkwijze - voorstellen formuleren die dwars door de schalen heengaan inkaderen mentaliteit - geen placemaking, niet negeren van problemen maar gebruik maken ervan werkwijze - vanuit de waargenomen veranderingspotenties een ruimtelijke verandering benoemen, de potentie benoemen zonder een nieuwe gedaante als einddoel, de opdracht voor die verandering ontwerpen. agenderen mentaliteit - zelf op agenda plaatsen niet afhankelijk zijn van hip, de waan van de dag, wars van actualiteit kennis verspreiden voor betrokkenheid, kantelen, activisme werkwijze - de veranderingspotenties kunnen agenderen op de daarvoor geëigende plaatsen propaganderen mentaliteit - geen placemaking, alleen maar plek op de agenda, doorwrocht geheel samenhang werkwijze - de potenties weten op sterke wijze overdrachtelijk te maken, kennis verspreiden, relatie met activisme initiëren mentaliteit - ondernemen, cultureel ruimtelijk maatschappelijk actor zijn, onafhankelijk en dus niet aangestuurd van bovenaf werkwijze - veranderingsprocesontwerp, het veranderingsproces organisatorisch en financieel op gang brengen, waar nodig tijdelijk, event, katalysator, re-activeren, bronnen verbinden op onafhankelijke wijze, met wanneer noodzakelijk wisselende opdrachtgevers involveren mentaliteit - persoonlijke aanwezigheid en betrokkenheid als essentiële investering, loyaliteit bij situatie werkwijze - verder benodigde kennis, betrokkenheid en vaardigheden weten te binden aan het veranderingsproces, mensen betrekken door ze niet te vertellen wat ze moeten doen maar hoe, instanties worden betrokken maar nemen geen initiatief. sturen niet hun belang maar herkennen het, relaties met planvorming leggen of ontstaan vanzelf, maar niet vandaaruit manifesteren/controleren mentaliteit - een sleutelrol in de organisatie spelen en zelf eigenaar van het concept blijven werkwijze - plek versterken, nieuwe netwerken maken, door coöperaties, overeenkomsten, loyaliteiten en communicatie manifesteren van de verandering democratiseren mentaliteit - meer zeggenschap meer betrokkenheid en meer kwaliteit veroorzaken werkwijze - de omgeving van de veranderingssituatie bij die verandering betrekken continueren mentaliteit - zorgdragen voor continuiteit van het veranderingsproces over de grenzen van tijdelijke betrokkenheden en financiers. werkwijze - voortdurend doorzetten, volhouden, reorganiseren, reframen De karakteristieken zijn herkenbaar in verschillende bestaande praktijken en in die zin niet nieuw. De organische intelligentie schuilt in de wijze waarop deze worden uitgevoerd of veroorzaakt. En vooral in de regie op de verbinding tussen de verschillende vaardigheden. Het gaat om de keten van handelingen vanuit een organisch intelligente mentaliteit en het vermogen om indien noodzakelijk opgaven te herformuleren en opnieuw te exploreren en zo op niet-lineaire wijze tot ruimtelijke veranderingen te komen. financieren mentaliteit - geld verdienen is niet het doel maar wordt als noodzaak voortvarend en creatief aangepakt werkwijze - het veranderingsproces organisatorisch en financieel op gang brengen via onafhankelijke relatie met financiers

5 Stadsklas: opzet Stadsklas De opdracht voor de verandering in Antwerpen met Tim Devos en Koen Wynants als gidsen, 9 oktober Foto: Damwijk In de Stadsklas is het profiel van de ruimteveranderingsontwerper geactiveerd door haar te confronteren met de praktijksituatie. De Stadsklas is als het ware ingezet als een onderzoekstool om te zien of die vaardigheden als zodanig herkend worden, overgedragen kunnen worden en hoe dat het beste werkt (ook binnen het reguliere onderwijs). Ten behoeve van de Stadsklas zijn de karakteristieken vertaald en samengevat in vaardigheden die in paren van twee de onderlegger vormden voor de Stadsklasdagen. Zie schema s op volgende pagina. Het eerste schema laat zien welke vaardigheden we koppelden aan specifieke dagen: zo werden exploreren en transdisciplineren samen Hard Kijken, democratiseren en continueren kwamen samen in This is not a Project, en involveren en manifesteren leidden weer tot Plek maken Plek zijn. Het tweede schema toont een wat drukker beeld. Hierop staat aangegeven welke andere vaardigheden we gedurende de dag nog ontdekten. Aan elke set van 2 vaardigheden koppelden we een of twee gidsen en een of twee side-kicks. De gidsen leidden de deelnemers rond in, door of langs hun eigen praktijk of project. De side-kicks becommentarieerden en vulden aan vanuit hun eigen ervaring. De keuze voor de gidsen werd ingegeven door diverse overwegingen: hun specifieke werkwijze, de ontwikkelde kennis, de bijzonderheid van een project waar ze aan werken, de bereidheid om vergaarde kennis over te dragen. De meeste gidsen waren kunstenaars met een specifieke interesse in stedelijke ontwikkeling. De gidsen uit de ruimtelijke wereld hadden specifieke interesse in andere manieren van werken. De gidsen waren verantwoordelijk voor het dagprogramma dat in overleg met de redactie werd samengesteld; dus de precieze invulling, routing, vraagstelling, een eventuele opdracht en side-kick. Op de dag zelf waren de gidsen leidend, de Stadsklasredactie was deelnemer onder de deelnemers. De dagen waren vergelijkbaar in opzet. Er werd op locatie afgesproken. Na een kort welkom door de Stadsklasredactie inroduceerden de gidsen het thema en de plek. Dat gebeurde vaak door middel van een fiets-of wandeltocht. Na de lunch volgden dan de commentaren van sidekicks en/of een workshop rondom een specifieke opgave. Er werd afgesloten met een terugkoppeling op de opgave en op de vaardigheden. Drie van de vijf dagen was er een journalist aanwezig die een verslag plaatste op een blog, een aantal stadsklasdeelnemers schreven zelf een reactie of een blog (zie bijlagen). In 2014 vonden 6 Stadsklasdagen plaats: 5 excursiedagen naar 5 steden, geleid door 12 gidsen en 8 sidekicks, met 42 professionele deelnemers (stedenbouwers, ontwikkelaars, architecten, communicatie-en organisatie adviseurs, kunstenaars, ambtenaren stadsgeografen), 8 studenten (KABK Inside master stedelijk interieur, Rotterdamse Academie van Bouwkunst en Willem de Kooning Academie) en 5 journalisten; en 1 ochtend geleid door 1 gids met 8 docenten en onderwijscoordinatoren van Nederlandse ontwerpopleidingen. De deelnemers konden zich voor meerdere dagen inschrijven. Twee deelnemers deden 4 dagen mee, drie deelnemers 2 dagen, de overige deelnemers gingen 1 dag mee.

6 Schema vaardigheden en praktijken nadat de Stadsklassen hebben plaatsgevonden: elke praktijk bleek meer vaardigheden te bevatten Schema van vaardigheden en praktijken op basis waarvan de Stadsklassen zijn samengesteld

7 Stadsklas: overzicht van de dagen Stadsklas The Medium is the message in Amsterdam Noord,16 mei 2014 Foto: fietstour met Luc Haring (I love noord) The medium is the message! O.l.v. Jeroen Beekmans en Joop de Boer (Pop-Up City) en Mariska van den Berg (Urbaniahoeve) AMSTERDAM: 16 MEI 2014, uur Hoe kun je instrumenten, zoals bloggen, campagne voeren en nieuwe media, gebruiken om een gebied, thema of belang op de kaart te zetten? Met gidsen Jeroen Beekmans en Joop de Boer (Pop-Up City) en Mariska van den Berg (Urbaniahoeve) bezoeken we verschillende best practices in Amsterdam waarbij tactisch agenderen een rol speelt: Tolhuistuin, I love Noord (Luc Haring), BoloBoost (Lex de Jong) en WoW (VandeJong, Franklin de Bekker). Gidsen Mariska van den Berg schreef onlangs een boek over stedelingen die de stad naar hun hand zetten. Volgens haar is deze ontwikkeling niet perse nieuw, maar vraagt de beweging wel om vernieuwing. De vernieuwing zal gaan plaatsvinden in de manier waarop de stad vormkrijgt en vraagt dus ook om beweging aan de kant van de instituten, ontwikkelaars en overheden. Naast onderzoeker en schrijver, is Mariska ook betrokken bij Urbaniahoeve, een social design-lab voor stadslandbouw. Joop de Boer en Jeroen Beekmans berichten op hun blog Pop-Up City bijna dagelijks over kleine en grote ontwikkelingen in steden over de hele wereld. In het boek Pop-Up City: City-Making in a Fluid World dat half mei verschenen is voorzien ze deze ontwikkelingen van een bredere context. Onderwerp en plek Communicatie is altijd een onlosmakelijk deel van stedelijke ontwikkeling geweest, maar het zijn nu steeds vaker bewoners en initiatiefnemers die tactisch de media bespelen en zo hun belang op de agenda van de stad weten te krijgen. Zij hebben goed begrepen dat hoe er over gesproken wordt, minstens zo belangrijk is als waar over gesproken wordt. Door erover te schrijven en te berichten via een campagne, blog of publicatie wordt al invloed uitgeoefend en draagvlak gecreëerd. De taak voor een nieuwe generatie stedenbouwers is dan ook om deze vorm van activistisch agenderen te leren. Observaties - Voor deze manier van communiceren is geen opleiding - De rol van de überhost (de verbinder, vertegenwoordiger) is cruciaal - De koppeling tussen plek, netwerk, community en gebiedsontwikkeling - Is de manifestatie van betrokkenheid te exporteren naar andere plekken? - Een stad communiceert ook door hoe ze eruit ziet - Curatorial semantic technology - Belang van een lange termijn visie: er is geen snelle weg - Een blog dat zelf een speler wordt en als zodanig door gemeente serieus genomen wordt. En de verwarring bij deelnemers aan de Stadsklas over de vraag namens wie het blog eigenlijk spreekt. - Als ik het niet doe, doet niemand het

8 - Onafhankelijke positie: past niet binnen de bestaande modellen - Vertaling van het sociale naar het ruimtelijke - Omturnen van een moment = agenderen - Wisselrestaurant: uittesten van je ondernemerschap - 6 p s: place, partners, programme, patience, picture, passion - Handelen zonder vooropgezet doel (experimenteren en zoeken) versus het moment waarop die stip aan de horizon onontbeerlijk wordt (wens tot vestiging/bestendiging), en de rol van een goed ontwerp daarbij Reacties van deelnemers en gidsen Het idee van underground city marketing en het succes ervan heeft mijn blik verruimd op de gewone vorm van city marketing. Bij deze laatste vorm was ik al zo teleurgesteld in de vrij conventionele aanpak. Maar tegelijkertijd zie ik hoeveel tijd, energie, toewijding en creativiteit de eerste vorm vraagt. ( ) De dag heeft mij doen inzien dat ik mijn idee om te gaan bloggen moet doorzetten. De diversiteit aan deelnemers verruimt en verrijkt je eigen blik op situaties. (...) Ik zou het leuk vinden wanneer de Stadsklas behalve informatief ook je netwerk verbreed waarvan je in de toekomst gebruik kunt maken. Wat me overigens opviel tijdens het gesprek in de tuin, was dat het onderscheid in de positie waarvan uit gehandeld wordt, niet altijd werd gezien/benadrukt - terwijl dat toch veel uitmaakt zo niet cruciaal is Deelnemers Tom Haak, dir. HR (Human Resources) Trendinstituut Judith Pieters, adviseur communicatie Amsterdamse Bos, gemeente Amsterdam Martin Paasman, stedenbouwer, gemeente Den Haag Gerben Helleman, stadsgeograaf, Haag Wonen Archena Mahabir, community developer in de Bijlmer Manon den Dunnen, communicatie adviseur gedragsverandering Ricky van Lingen, landschapsarchitect, Planterra Niek Schoenmakers, student bouwkunde, schrijvend voor de Architect Wilson Wong, architect, schrijvend voor gebiedsontwikkeling.nu Artikelen en blogs (zie bijlagen) > de Architect > Gebiedsontwikkeling stadsklas-spoedcursus-stadsontwikkeling > HR Trendinstituut > Stadslente Plek maken - Plek zijn O.l.v. Jouke Sieswerda (ZUS) en Hans Karssenberg (Stipo) ROTTERDAM: 22 MEI 2014 Door persoonlijk aanwezig te zijn en je aan een plek te verbinden kun je een sleutelrol spelen bij de verandering van die plek. Maar hoe doe je dat nou precies? Jouke Sieswerda (ZUS) en Hans Karssenberg (Stipo) nemen de deelnemers een dag mee langs Schieblock, Luchtsingel en Zoho. Floor Ziegler (Noorderparkbar) is sidekick deze dag. Gidsen De hybride praktijk van architectenbureau ZUS laat zich niet laat vastpinnen op één positie. Het bureau werkt autonoom en toegepast, is pragmatisch en idealistisch, praktisch en theoretisch, politiek-strategisch en publiek-geëngageerd, werkt klein-en grootschalig en maakt zowel programma als ruimte. Stipo koppelt als publieke ontwikkelaar de eigen visie op de stad aan concrete ontwikkeling en is zo actief als speler in de stad, maar ook als adviseur en kennisontwikkelaar. Hun aanpak kenmerkt zich door een benadering van de stad als geheel en het verbinden van een ruimtelijke, sociale, economische en culturele strategie. Onderwerp en plek ZUS en Stipo werken aan de uiteinden van de Luchtsingel die zich uitstrekt vanaf het Schieblock tot op het voormalige station Hofplein. Het Schieblock is afgelopen jaren het symbool geworden van een alternatieve stedenbouw die opereert op basis van wat er is en niet op basis van een generiek model. Zoho staat model voor een thematische aanpak van leegstand en verloedering in een gebied door in te zetten op innovatie en (in dit geval) de maakindustrie: door leren, verbinden en creëren. Routes en adressen maken, denken vanuit de keten, events organiseren en programma in de plinten zijn een paar voorbeelden van strategieën die beide bureaus hanteren. Experimenteren en testen horen daar ook bij. Observaties - Handelen vanuit een (persoonlijk) gemis en dat (maatschappelijke) urgentie kunnen geven - Belang van een goede kwartiermaker: kan verbinden, is concreet, bedenkt concepten, herkent kwaliteit, is nieuwsgierig, handelt niet in eerste plaats uit eigen belang maar een maatschappelijk belang, is creatief, met oog voor sociale, economische, culturele en ruimtelijke ontwikkelingen - Naast ontwerper ook ontwikkelaar, makelaar, organisator, programmeur kunnen en willen zijn - Leerling meester model nieuw leven inblazen - Stad als informal academy - Aankoop-optie nemen op voorhand bij sluiten van tijdelijk huurcontract

9 - Pro-actief durven zijn - Wat ga je morgen als eerste doen? Reacties deelnemers en gidsen Het persoonlijke, open gesprek (dus de mentaliteit waarmee de Stadsklas is opgezet) vond ik heel bijzonder. En daarin ook onderscheidend van andere excursies of cursussen. Deelnemers Judith Pieters, adviseur communicatie Amsterdamse Bos, gemeente Amsterdam Arnout Vandenbossche, architect, buur bureau voor urbanisme (Leuven) Michiel van Balen, architect, de Hoorn (Leuven) Frank van der Wouden, communicatieadviseur, gemeente Den Haag Saskia Lambers, student Willem de Kooning Academie Liza Abrosimova, student Willem de Kooning Academie Gert Oosterhuis, stadsgeograaf, Planterra Peer Peters, afdeling stedenbouw, gemeente Den Haag Monique Wijnties, adviseur in zorgtechnologie Matthijs Klooster, architect MK architecten Andrea Celano, stedenbouwer, gemeente Rotterdam Milou Chenevert, architect Utrecht Maarten Hooijmeijer, INBO Willem Wopereis, architect, De Architect Artikelen en blogs (zie bijlagen) > de Architect ReSource City O.l.v. Sabrina Lindemann en Asli Kiyak Ingin DEN HAAG: 26 MEI 2014 Hoe kan ondernemerschap bijdragen aan de ontwikkeling van de stad en hoe kan de stad daarvoor zelf de bron zijn? Vanuit haar ervaring in de Binckhorst in Den Haag leert Sabrina Lindemann hoe je dat inhoudelijk, organisatorisch en financieel aanpakt. Ze toont ons diverse initiatieven in de Binckhorst zoals Jan de Fietsenman, de mobiele expressobar Bakkie Plor, de LunchBoxx in het voormalige Ministerie van Defensie en de Mobiele Kiosk van Denis Oudendijk. De dag eindigt met een diner te midden van de papierwaren van Jero en een lezing van Asli Kiyak Ingin. Gidsen Kunstenaar en urban curator Sabrina Lindemann nestelt zich vaak langdurig in gebieden waar ze werkt. Dat deed ze gedurende acht jaar in de Haagse wijk Transvaal, waar ze de leegstand die met de transformatie van het gebied gepaard ging, benutte voor hotelkamers en een programma over het belang van de tussentijd. Sinds twee jaar is ze gevestigd in De Besturing in de Binckhorst en maakt ze een programma gericht op duurzame ontwerpoplossingen die de economische en sociaal-culturele structuur van het gebied versterken en verrijken. Het benutten van de bestaande kwaliteiten en potenties, toevoegen van verbeeldingskracht en inzet van lokale kennis en expertise zijn daarin leidend. Op een vergelijkbare wijze heeft ontwerper en architect Asli Kyk Ingin in 2006 de wijk Sishane in Istanbul als onderwerp van een langlopend programma gemaakt. Sishane staat bekend als de wijk die zich specialiseerde in elektriciteit, licht en lampen. En net als de Binckhorst, werd ook Sishane bedreigd door projectontwikkelaars die met name geïnteresseerd waren in de locatie en het geld dat ze er konden verdienen met woningen, bedrijven, winkels en hotels. Om te laten zien welke waarde de wijk vertegenwoordigt voor de stad en hoe de specifieke kennis kan worden ingezet om het gebied van binnenuit te ontwikkelen startte Asli Kiyak Ingin in 2006 het project Made in Sishane. Het doel van Made in Sishane is om de rijkdom aan kennis en de aanwezige productie- en communicatienetwerken zichtbaar te maken en te verrijken door onder meer kunstenaars, ontwerpers en architecten te betrekken. Het project bestaat uit workshops, opdrachten en presentaties die laten zien hoe ontwerp de toekomst van het gebied mede kan vormen. Onderwerp en plek De Binckhorst is een 130 hectare groot binnenstedelijk bedrijventerrein in Den Haag. Het gebied is vooral bekend geworden door de auto-, bouw-en papierindustrie, waarvoor in de toekomstplannen van de gemeente Den Haag lange tijd geen plek meer was. Nu die plannen als gevolg van de economische crisis van tafel zijn, mag het gebied zich organisch ontwikkelen. Hoe dat precies moet, wordt al doende uitgevonden. Sabrina Lindemann ontwikkelde, samen met anderen, een aantal projecten om deze ontwikkeling vorm te geven vanuit de mogelijkheden die het gebied zelf biedt. Met het speciale bier De Binckse Belofte geeft ze smaak aan het gebied, met Autonië beziet ze de toekomst vanuit het perspectief van de auto en Resource City benut de diverse stromen in het gebied, van afval en mensen tot voedsel en verkeer. Deelnemers aan de Stadsklas krijgen niet alleen een kijkje achter de façades van dit industriegebied, ze zien ook hoe ontwikkeling op de schaal van een gebied tegelijkertijd complex en kansrijk is. Sabrina Lindemann laat zien hoe het gebied zelf de bron kan zijn voor een gebiedsonderneming en betrekt deelnemers bij de vraag wanneer een cultureel project een onderneming wordt. Observaties - Nieuwe rol: stadsvernieuwingsnomade - Principe van mistake-driven design, trial & error, loslaten en aantrekken toepassen in stad: test-site? - Tijd, plek, mensen en materialen als sturend zien - Zorgvuldig omgaan met bestaande netwerken: niet makkelijk op te bouwen (maar wel makkelijk kapot te maken ), en zeer waardevol voor ontwikkelingen. In het herkennen, ontsluiten en verduurzamen van (bestaande) netwerken ligt een rol voor de ontwerper en een kans en mogelijkheid voor ontwikkeling. - Don t show-off - Verschil tussen kunstenaar en ondernemer: de eerste

10 is niet perse geïnteresseerd in de onderneming: wanneer geef je dan iets over? Reacties deelnemers en gidsen Met veel plezier kijk ik terug op de dag waarin veel voorbeelden die een alternatieve manier belichten dan de conventionele manier waarop stedelijke ontwikkeling in elkaar lijkt te zitten. De crisis heeft ons misschien in de problemen gebracht, maar grotendeels ook de kans gegeven om ons te realiseren of het grote geld echt zo belangrijk is en of zo n adempauze misschien wel op het juiste moment is gekomen voor de stad. Deelnemers Judith Pieters, adviseur communicatie Amsterdamse Bos, gemeente Amsterdam Tom Haak, dir. HR (Human Resources) Trendinstituut Heleen Fivez, zakelijk leider Fiëbre Antwerpen Nathan de Groot, cultuurwetenschapper Daphne Smits, ruimtelijk ontwerper en sociaal geograaf, Planterra Jurian Voets, student Rotterdamse Academie van Bouwkunst Gielijn Blom, afdeling stedenbouw en planologie, gemeente Den Haag Sharmilee Mahadew, Golfstromen / Pop-Up City Monique Wijnties, adviseur zorgtechnologie Elide Mozzorecchi, student Inside KABK Emilija Juodyte, student Inside KABK Kira Soltani Schirazi, student Inside KABK Pollyane Brasilino, student Inside KABK Zacharias Antoniades, student Inside KABK Niek Schoenmakers, architect, schrijvend voor de Architect Artikelen en blogs (zie bijlagen) > de Architect > HR Trendinstituut Hard kijken O.l.v. Melle Smets, Hans Jungerius en Hans Venhuizen ARNHEM: 1 OKTOBER 2014 Hoe scan je onafhankelijk en onbevooroordeeld een situatie zonder daar meteen de eigen ambities op te projecteren? In Arnhem laten kunstenaars Hans Venhuizen, Hans Jungerius en Melle Smets deelnemers zien hoe de vaardigheiden hard kijken en jongleren met vage vondsten behulpzaam kunnen zijn bij het onderzoeken van stedelijke of regionale identiteit. Dat doen ze aan de hand van onder andere Kamp Koningsweg Noord. Gidsen Melle Smets ontwikkelde (samen met Hans Jungerius) de vaardigheid hard kijken, die hij onder meer toepaste in de Haagse Binckhorst, Leidsche Rijn en het Ghanese Suame Magazine. Met Melle mee kijken betekent dat je meer ziet dan je op het eerste gezicht voor mogelijk had gehouden: een museale wereld langs de snelweg, een dorp in een winkelcentrum, een autowerkplaats op een vuilnisbelt. De werkwijze van Hans Venhuizen is hieraan verwant, maar richt zich meer op het filteren en benoemen van zogenaamde fenomenen: zaken die de potentie hebben om een rol te spelen in het toekomstige ruimtelijke veranderingsproces. Beide kunstenaars hebben een voorliefde voor plekken en situaties waar de kwaliteiten zich niet direct opdringen. Onderwerp en plek De Koningsweg in Arnhem is zo n plek. Het is een door de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog gebouwd militair terrein dat ze vermomden als authentiek Duits dorpje. Na de oorlog bleef de militaire functie nog een tijd bewaard, en een paar jaar terug is het verkocht aan een projectontwikkelaar die er woningen wil gaan bouwen. Tot die tijd houdt Hans Jungerius van het Arnhemse kunstcollectief G.A.N.G. het gebied open met verschillende activiteiten. Observaties - Niet wat kan zijn, maar wat is - Artist impression als bron van informatie - Verhalen in hoe mensen zich ruimtes voorstellen, toeëigenen en gebruiken - Plek maken zonder planning, maar kracht en logica van het gebied volgen, zoals de high-tech werkplaats in Het Dorp waar de bewoners op eenbepaald emanier veel mobieler en aangesloten zijn op techniek dan wij - Inschakelen van verkenners om te achterhalen wat voor gebied het is Reacties deelnemers en gidsen De meerwaarde van de Stadsklas ten opzichte van bijvoorbeeld een excursiedag met de BNA of een groep architecten schuilt in de diversiteit aan deelnemers en gidsen en verhalen. Deelnemers Judith Pieters, adviseur communicatie Amsterdamse Bos, gemeente Amsterdam Mathilde Peen, stedenbouwkundige, buro room Iris de Wit, student spatial design Willem de Kooning Academie Rotterdam Kelly Legters, stedenbouw en planologie, gemeente Den Haag Vincent Okhuijzen, stedenbouw en planologie, gemeente Den Haag Matthijs Klooster, architect MK architecten Emma Westerduin, student Rotterdamse Academie van Bouwkunst