GEAVANCEERDE INSTRUMENTATIE SPEERPUNT VAN DE KENNISINSTELLINGEN IN AMSTERDAM

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "GEAVANCEERDE INSTRUMENTATIE SPEERPUNT VAN DE KENNISINSTELLINGEN IN AMSTERDAM"

Transcriptie

1 GEAVANCEERDE INSTRUMENTATIE SPEERPUNT VAN DE KENNISINSTELLINGEN IN AMSTERDAM

2 Inhoudsopgave 3 Samenvatting en conclusies 6 Inleiding 9 Geavanceerde instrumentatie in de AMA 14 De maatschappelijke betekenis van geavanceerde instrumentatie 16 Een instrumentatiestrategie voor de AMA 20 Bijlage I Expertise en geavanceerde instrumentatie per instelling in de AMA 31 Bijlage II Kentallen KvK op Hoogwaardige maakindustrie in de AMA 31 Lijst van afkortingen 2

3 Geavanceerde instrumentatie Samenvatting en conclusies Samenvatting Plattegrond AMA. Bron: Amsterdam Metropolitan Area Kennis gedijt in een omgeving waar voldoende intellectuele massa en diversiteit is om nieuwe inzichten te stimuleren en cross-disciplinaire ontmoetingen mogelijk te maken. Dat is onder meer het geval in de Amsterdam Metropolitan Area (AMA), waar zich de grootste concentratie van academisch bètaonderwijs en -onderzoek in Nederland bevindt, één van de grootste van Europa. Naast de bètafaculteiten van VU en UvA, binnenkort samen te voegen in de Amsterdam Faculty of Science (AFS), zijn er drie van de acht NWO-instituten (AMOLF, CWI, en Nikhef, allen op Amsterdam Science Park) gevestigd. SRON, het NWO-instituut voor wetenschappelijk Ruimteonderzoek, is van plan zich eveneens op Amsterdam Science Park te vestigen. Het zal daarmee het vierde NWO-instituut van wereldfaam zijn dat bijdraagt aan de reputatie van de AMA als mondiale hot-spot op het gebied van bètakennis en -kunde. Het Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium (NLR) 3

4 completeert dit palet met lucht- en ruimtevaarttechnologie. Het is die concentratie van wetenschap en technologie, die SRON ertoe heeft gebracht zijn keuze op Amsterdam te doen vallen. De synergie van excellent wetenschappelijk onderzoek en innovatieve hoogwaardige instrumentatie maakt dat de kennisinstellingen over grote expertise en uitgebreide faciliteiten beschikken op het gebied van ontwerp, ontwikkeling en productie van geavanceerde instrumentatie, gedreven door de zeer ambitieuze eisen van het wetenschappelijk onderzoek. Het leidt tot een unieke concentratie van expertise en infrastructuur op het gebied van hightech instrumentatie. Amsterdam versterkt met de komst van SRON ook zijn positie als bruggenhoofd naar internationale big science organisaties, zoals ESA en CERN, die in Europa een aanjager zijn van hoogwaardige technologie. De komst van SRON is een belangrijke aanleiding om de potentie die de AMA heeft op het gebied van hoogwaardige instrumentele techniek beter zichtbaar te maken en te benutten. Dit versterkt haar eigen wetenschappelijke ambities, de interactie met het bedrijfsleven en het techniekonderwijs. Een aantal recente (mogelijke) ontwikkelingen (SRON, ASML, ECN, TNO) onderstrepen de belangrijke wervende kracht van een techniekprofiel voor de regio, naast de huidige wetenschap- en ICT-profielen. De kennisinstellingen in de AMA hebben alle ingrediënten in huis om een belangrijke bijdrage te leveren aan de economische sterkte van de regio met als belangrijkste: het ontwikkelen en aantrekken van (internationaal) talent, een onderwijsaanbod dat daarop is toegesneden en een cultuur van internationaal gevoede excellentie en cross-disciplinaire innovatie. In dit document wordt beschreven hoe SRON en de huidige kennisinstellingen in Amsterdam uitvoering willen geven aan hun intentie om hoogwaardige innovatieve instrumentatie een speerpunt te doen zijn van de AMA. Ze willen dit doen door: hun expertise en infrastructuur een grotere zichtbaarheid te geven; de effectiviteit en reikwijdte ervan te vergroten door meer coördinatie en onderlinge afstemming; het exploreren van de mogelijkheden van grotere expertise-uitwisseling; betere toegankelijkheid voor externe (commerciële) partijen; het ontwikkelen van opleidingen die de aanwezige instrumentatiekwaliteit vertalen naar het ontwikkelen van talent (op academisch niveau, in doorlopende trajecten tussen hbo en wo en in topvakscholen op mbo-niveau). Hoogwaardige innovatieve instrumentele technologie heeft in de AMA tot nu toe betrekkelijk weinig aandacht gekregen, in tegenstelling tot bijvoorbeeld ICT en de creatieve industrie. Maar net als in Berlijn en in New York dringt het besef door dat ook die technologie een onmisbaar element is in een gezonde regionale economie. 4

5 Conclusies en aanbevelingen De synergie van excellent wetenschappelijk onderzoek en innovatieve hoogwaardige instrumentatie bij de kennisinstellingen in de Amsterdam Metropolitan Area (AMA) heeft geleid tot een grote concentratie van expertise en instrumentele faciliteiten op het gebied van ontwerp, ontwikkeling en productie van hightech instrumentatie. Die kwaliteit op het gebied van hoogwaardige innovatieve instrumentele technologie heeft tot nu toe betrekkelijk weinig aandacht gekregen. Ondanks het feit, dat de kennisinstellingen alle ingrediënten in huis hebben om hiermee bij te dragen (en dat gedeeltelijk al doen) aan de economische sterkte van Nederland en de regio. Dat geldt voor het ontwikkelen en aantrekken van (internationaal) talent, een daarop toegesneden onderwijsaanbod en een cultuur van internationaal gevoede excellentie en cross-disciplinaire innovatie. Het is van belang deze regionale potentie te versterken. Een dergelijke ambitie sluit aan bij het huidige Europees (EFRO), nationaal (Topsector HTSM, NWO, Techniekpact) en regionaal (Masterplan Techniek, Kansen voor West) beleid. Het sluit ook aan bij de doelstellingen die in het recente Techniekpact werden geformuleerd. Om die ambitie te realiseren willen de kennisinstellingen de volgende strategische doelen nastreven: 1 Het organiseren van de samenwerking binnen een platform dat alle technische afdelingen met geavanceerde instrumentatie in de AMA omvat. Er is reeds sprake van informeel overleg, zowel binnen de AMA, de Nederlandse universiteiten als, via een roadmap advanced instrumentation, binnen de NWO instituten. Een organisatorisch platform dat verder gaat dan informeel overleg is in de AMA echter wenselijk, onder meer ten behoeve van: a Betere afstemming, samenwerking en coördinatie van complementaire technische faciliteiten, van onder- en overbezetting van apparatuur en van nieuwe instrumenten, faciliteiten en infrastructuur. b Invullen van de Human Capital agenda op verschillende beleids- en onderwijsniveaus, onder meer door het formuleren en implementeren van een gezamenlijk human capital beleid en dito stagebeleid. 2 Vertaling van de geavanceerde instrumentatiekwaliteit in de AMA naar het onderwijs, daarmee beantwoordend aan de arbeidsmarktvraag. Vanuit de beoogde samenwerking tussen de technische afdelingen wordt gepleit voor het realiseren van een continue output van nieuw opgeleid personeel in de keten mbo, hbo, wo. Dit sluit aan op zowel nationale al lokale initiatieven. In aansluiting hierop: a Het identificeren van lacunes in opleidings- en doorstromingsprofielen. b Het mogelijk maken om vanuit de hbo-techniekopleidingen in Amsterdam te kunnen doorstromen naar een eenjarige wo-masteropleiding Techniek. c Het uitvoeren van een haalbaarheidstudie naar een Amsterdamse Instrumentmakerschool (mbo) in samenwerking met het ROC van Amsterdam. d Een centrale inventarisatie (in afstemming met het beroepsonderwijs) van stage-, afstudeer- en opleidingsplaatsen binnen instrumentatiegerichte R&D-instellingen en bedrijven in de AMA. 3 Het realiseren van een duurzamere relatie met het innovatieve bedrijfsleven, door de uitwisseling van kennis over en marketing van geavanceerde instrumentatie te verankeren. Teneinde het bedrijfsleven meer te betrekken bij de valorisatie van kennis en kunde op het gebied van geavanceerde instrumentatie, dient overwogen te worden hoe dat proces organisatorisch kan worden ondersteund. Het vormen van een aparte entiteit (bijvoorbeeld een Advanced Instrumentation N.V. ) zou een optie kunnen zijn, met als doelstellingen: a een gemeenschappelijke centrale loketfunctie naar externe partijen. b een activiteitenbureau voor het positioneren en vermarkten van instrumentatiekennis namens de Amsterdam Faculty of Science (AFS), de NWO instituten en mogelijk de HvA naar de internationale wetenschap en het bedrijfsleven. 4 Uitlokken van nieuwe investeringen op het gebied van geavanceerde instrumentatie Het vergroten van de aantrekkingskracht voor vestiging van bedrijven en onderzoeksgroepen door: a Het versterken van de onderzoeksinfrastructuur. b Het inventariseren en kwantificeren van eisen en wensen bij nieuwe onderzoeksactiviteiten en (waar opportuun) het formuleren van een gezamenlijk aanschaf- en beheerbeleid van faciliteiten en infrastructuur, mede op basis van vigerend beleid en roadmaps. Door gezamenlijk afstemming kunnen sommige investeringen efficiënter worden gedaan (bijvoorbeeld bouw en gebruik van clean room faciliteiten, opslag van voorraad, of korting op inkoop) en kunnen door bundeling publieke en private investeerders effectiever worden aangetrokken. Met het realiseren van deze doelstellingen wordt een belangrijke strategische bijdrage geleverd aan de positie van de AMA als centrum van hoogwaardige technologie, zowel op het gebied van opleidingsmogelijkheden als werkgelegenheid. 5

6 Inleiding Kennis gedijt in een omgeving waar voldoende intellectuele massa en diversiteit is om nieuwe inzichten te stimuleren en cross-disciplinaire ontmoetingen mogelijk te maken. Dat is onder meer het geval in de Amsterdam Metropolitan Area (AMA), waar zich de grootste concentratie van universitair bètaonderwijs en -onderzoek in Nederland bevindt. Amsterdam is daarmee een van de toonaangevende centra van grensverleggend bètaonderzoek in Europa. Naast de, binnenkort in de Amsterdam Faculty of Science (AFS) samen te voegen bètafaculteiten van VU en UvA, zijn de NWO instituten AMOLF, CWI, Nikhef en de hoofdvestiging van het NLR onderdeel van die concentratie van excellentie. Samen bestrijken de Amsterdamse kennisinstellingen de volle breedte van de bètawetenschappen: biologie, levenswetenschappen, aardwetenschappen, chemie, natuurkunde, wiskunde en informatica. Uitmuntende fundamentele kennis leidt tot strategisch onderzoek en vervolgens tot toepassingen die inhoud geven aan de kenniseconomie. Fundamenteel onderzoek dat aan de toppen van onze kennis raakt, drijft ook de ontwikkeling van geavanceerde technologie. De AMA, met daarin Amsterdam Science Park en de Zuid-as als belangrijke kennisconcentraties, bestrijkt deze gehele keten. Het NLR voegt daar op de lucht- en ruimtevaart gerichte technologie aan toe. De synergie van excellent wetenschappelijk onderzoek en innovatieve hoogwaardige instrumentatie maakt dat de kennisinstellingen over grote expertise en uitgebreide faciliteiten beschikken op het gebied van ontwerp, ontwikkeling en productie van geavanceerde instrumentatie. Het zijn die kwaliteiten die een belangrijke factor zijn voor SRON om zich op het Amsterdam Science Park te willen vestigen. De komst van SRON, met expertise op het gebied van het ruimteonderzoek, geeft daarom niet alleen een extra impuls aan de kennis, waarmee Amsterdam zich profileert, maar ook aan het, op zich al sterke, instrumentatieprofiel. De stad heeft die kwaliteit tot nu toe onvoldoende belicht. Ze presenteert zich wel als centrum van wetenschap en ICT maar niet van hoogwaardige instrumentele techniek. Dat wordt nog belangrijker als SRON zijn palet van competenties toevoegt. Er ontstaat dan een unieke - gedreven door de zeer ambitieuze eisen van het wetenschappelijk onderzoek - concentratie van expertise op het gebied van hightech instrumentatie. Amsterdam versterkt daarmee ook zijn positie als bruggenhoofd naar internationale big science organisaties, zoals ESA en CERN, die in Europa een gangmaker zijn voor de ontwikkeling van hoogwaardige technologie. Het is in het Nederlandse en regionale belang om deze potentie op het gebied van de ontwikkeling van hoogwaardige instrumentele techniek beter te benutten. De economische sterkte van een regio wordt door een aantal factoren bepaald, zoals: de aanwezigheid van een reservoir van just in time talent; de kwaliteit van het onderwijs dat daarin moet voorzien; de aantrekkelijkheid van de regio voor het aantrekken van buitenlands talent; een breed spectrum van kennis en bedrijvigheid en goede onderlinge interacties daartussen zodat innovatie wordt bevorderd; een samenleving die innovatie koestert en stimuleert. Wat betreft wetenschap en technologie scoort de AMA op veel punten goed. Het onderwijs en de kennis staan op hoog niveau; de aantrekkelijkheid van de stad voor buitenlands talent is groot. Maar er zijn ook lacunes. Het belang van innovatieve technologie voor de regionale economie en de potentie waarover de regio beschikt om dit beter te benutten zijn onderbelicht. Het aantal bèta- en techniekstudenten schiet - en dat geldt voor heel Nederland - aanzienlijk te kort om aan de vraag naar arbeidskrachten te kunnen voldoen. Dat geldt nog meer als de innovatiepotentie ten volle zou worden benut. De Amsterdam Econcomic Board (AEB) wil bijdragen aan het versterken van de Nederlandse Topsectoren op de punten: aantrekken internationale hoofdkantoren, Creatieve Industrie, Logistiek, Life Sciences en Tuinbouw (Greenport Aalsmeer). De AEB zet daarbij sterk in op het verbreden en intensiveren van samenwerkingsinitiatieven tussen onderwijs en bedrijfsleven. Niet alleen is die samenwerking een potentiële bron van innovatie, maar het getuigt ook van het belang van goed opgeleid personeel als voorwaarde voor bedrijven om zich in de AMA te vestigen. Menselijk kapitaal is immers één van de meest cruciale concurrentiefactoren tussen landen, regio s en steden. De betekenis van hoogwaardige instrumentele techniek in de regio is door de AEB tot op heden onderbelicht. Dat is onterecht en ongewenst. Met haar instrumentatieinfrastructuur en kennis heeft de AMA een, ook internationaal gezien, zeer sterke expertisebasis als voedingsbodem. Ze is in belangrijke mate betrokken bij projecten die aansluiten bij de Topsector HTSM, zoals beschreven in het concept van de Roadmap Advanced Instrumentation. Die activiteiten vinden plaats zowel in het kader van Europese c.q. wereldwijd gefinancierde Big Science initiatieven, als grootschalige projecten binnen NWO s Roadmap for large scale research facilities en aan private spin-off voortkomend uit innovatief 6

7 wetenschappelijk onderzoek. Een onderwaardering van harde techniek was er ook in een aantal andere regio s. New York en Berlijn zijn daar voorbeelden van. Ook daar dringt echter het besef door dat de innovatieve maakindustrie een onmisbaar element is in een gezonde regionale economie en een essentieel onderdeel is bij het adresseren van vele maatschappelijke vragen. De instrumentatie-expertise van de kennisinstellingen wordt gedreven door de zeer hoge eisen van frontlijnwetenschap. Enerzijds leidt dat tot de ontwikkeling van uiterst geavanceerde technologie. Anderzijds leidt die gerichtheid op specifieke onderzoeksvragen tot een relatief geringe expertiseoverdracht over de grenzen van de instellingen heen. Het is een van de redenen waarom hightech instrumentatie in Amsterdam onder de beleidsradars is gebleven. De politiek, de maatschappij en de industrie zijn zich nog onvoldoende bewust van het feit dat de instrumentatie en expertise in de AMA het niveau heeft van die van een Technische Universiteit. Dat potentieel verdient het om beter geëxploiteerd te worden. Het geringe besef van de omvang en kwaliteit van hoogwaardige instrumentele technologie in de regio is mede te wijten aan het feit dat de Amsterdamse kennisinstellingen hun krachten onvoldoende gebundeld hebben en in hun externe communicatie onvoldoende aandacht hebben gevestigd op wat er aan potentie ligt. Met het in deze notitie uitgewerkte initiatief willen de kennisinstellingen deze situatie corrigeren. Een gezamenlijke presentatie en profilering leidt tot een betere ontsluiting voor de (internationale) wetenschap en industrie. Het geeft ook de aanzet tot het aantrekken van externe hightech werkgevers (industrieën als ASML en instituten als ECN, TNO, etc) naar Amsterdam. Een betere aanhechting van de technologie-expertise aan het onderwijs leidt tot voeding van het reservoir van technisch talent. De mogelijke verhuizing van SRON naar Amsterdam is een extra reden om technologie en instrumentatie een prominentere rol te geven bij het profileren van de Amsterdamse wetenschap. De nevenstaande tabel illustreert het gewicht van bèta en techniek in de AMA in vergelijking met de drie technische universiteiten in Nederland. SRON maakt de gevoeligste stralingssensoren ter wereld. Het instituut ontwikkelt nu de supercamera SAFARI. Deze spectrometer moet aan boord komen van SPICA, de Japanse infraroodtelescoop die na 2022 de lucht in gaat. Foto: SRON Wetenschappelijke staf incl. promovendi Studenten AFS AUC 600 AMOLF 120 Nikhef 200 CWI 160 Totaal TUD TUE UT Het besef dat de wetenschap met zijn vraag naar geavanceerde instrumentatie een stimulerende rol kan spelen bij de ontwikkeling van innovatieve technologie, heeft de NWO-instituten en TNO ertoe gebracht hun visie daarover neer te leggen in een concept roadmap voor de Topsector HTSM. Een belangrijk deel van de technologische expertise, die in deze roadmap wordt genoemd, met wetenschap als drijvende kracht, bevindt zich in Amsterdam. Dit rechtvaardigt een afzonderlijke discussie binnen de AMA over de vraag hoe instrumentatie maatschappelijk beter kan worden benut. 7

8 In dit strategiedocument beschrijven de gezamenlijke kennisinstellingen hoe ze willen komen tot versterking van het instrumentatieprofiel en hoe ze dit willen inzetten voor de regionale innovatieve economie. Voorlopig is er voor gekozen de reikwijdte van het begrip instrumentatie te beperken tot de harde instrumentatie: het ontwerp en de productie van instrumenten. De elementen van de daarop toegesneden instrumentatiestrategie zijn: 1 Een gemeenschappelijk uitdragen van het instrumentatieprofiel naar het (internationale) bedrijfsleven en daarmee het versterken van de aantrekkingskracht voor het vestigen van nieuwe onderzoeksactiviteiten. 2 Gecoördineerde samenwerking met het bedrijfsleven, teneinde de aantrekkingskracht van bedrijven voor de AMA te bevorderen en daarmee vestiging in de AMA (dicht bij de instrumentatie-infrastructuur) aantrekkelijk te maken. 3 Het stimuleren van valorisatie in de vorm van commerciële (spin-off) bedrijvigheid. 4 Verbetering van de aansluiting van bestaande en nieuwe opleidingen in de AMA op het instrumentatieprofiel. 5 Doorstroming van technisch talent naar het bedrijfsleven. 6 Gezamenlijke invulling van ambities en wensen die leiden tot (vervolg)investeringen en het gezamenlijk beheren van nieuwe instrumentatie c.q. (lab) infrastructuur in de AMA. Dit document: geeft een globale inventarisatie van expertise, instrumentele faciliteiten en grootschalige wetenschappelijke apparatuur; geeft aan hoe bundeling en coördinatie van krachten kan leiden tot grotere slagkracht en grotere efficiency; schetst de interactie tussen instrumentatievraag en -aanbod en het bedrijfsleven; illustreert de potentie voor spin-off bedrijvigheid en de vestiging van technologiebedrijven in de regio; en doet suggesties voor techniekopleidingen in de keten tussen mbo en wo. De instellingen sluiten daarbij aan op de ambities van zowel nationale als regionale overheden: opleiden en aantrekken van talent, met nadruk op techniek; excellentie en gateway naar de internationale top; uitstraling naar de maatschappelijke en economische belangen van land en regio. Er is daarbij van uitgegaan dat SRON zich op afzienbare termijn in Amsterdam Science Park zal vestigen. Technici van SRON bouwen aan de moleculenjager HIFI. Het ruimteinstrument zou tussen 2009 en 2013 met zijn meetresultaten ervoor zorgen dat we het spoor van water in het heelal beter kunnen volgen, met name in de cyclus van ineenstortende wolken tot planeetstelsels. Foto: SRON 8

9 Geavanceerde Instrumentatie in de AMA Het begrip instrumentatie kent in de context van deze notitie de volgende drie elementen: het ontwerpen, ontwikkelen en maken van instrumenten, in het bijzonder voor toepassing in wetenschappelijke opstellingen. Het aantal technisch medewerkers van mbo tot wo-niveau is de belangrijkste indicator voor de schaal van de activiteiten; de infrastructuur die gebruikt wordt voor ontwerp, fabricage en uitrusting van instrumenten; faciliteiten die noodzakelijk zijn om de instrumentele activiteiten mogelijk te maken, zoals clean rooms e.d. De instrumenten van SRON moeten de extreme omstandigheden in de ruimte kunnen doorstaan. Foto: SRON Acroniem Instrumentatiecentrum AMA fte Instrumentatie AMOLF FOM-Instituut voor Atoom- en 50 Molecuulfysica Nikhef Nationaal Instituut voor 80 subatomaire fysica AFS Amsterdam Faculty of Science 145 Arbeidsplaatsen SRON Netherlands Institute for Space Research 75 Het rijke palet aan onderzoeksinstituten maakt van de Metropoolregio Amsterdam (AMA) een bruisend knooppunt van aantrekkelijk onderwijs, vooraanstaand onderzoek en kennisintensieve bedrijvigheid. Ontwerp en productie van hoogwaardige technologie vindt onder andere plaats op Amsterdam Science Park, aan de Zuid-as, zowel bij kennisinstellingen als bedrijven. Het gaat daarbij om vele arbeidsplaatsen. Alleen bij de kennisinstellingen zijn al circa fte specifiek toe te schrijven aan werkzaamheden op het gebied van geavanceerde instrumentatie. Bij NLR gaat het om ongeveer 60 fte. Met de komst van de hoofdvestiging van SRON naar het Science Park komen er in de regio ongeveer 75 fte bij. Deze aantallen zijn moeilijk te vergelijken met de absolute omvang van de werkgelegenheid in de AMA zoals geschat op basis van gegevens van de Kamer van Koophandel Amsterdam (zie Bijlage III). Inclusief overhead en ondersteuning leidt die (voorzichtige) analyse voor het thema Hightech tot een schatting van omstreeks arbeidsplaatsen, bijna 10% van alle hightech werkgelegenheid en, met ruim bedrijven, bijna 16% van alle hightech bedrijven in Nederland. Niettemin blijkt uit deze gegevens dat de betekenis van de hightech activiteiten in de regio zeer groot is. 1 definitief als inventarisatie/matrix compleet is NLR Nationaal Lucht- & Ruimtevaartlaboratorium 60 Totaal 410 De belangrijkste instrumentatiecentra van de (toekomstige) Amsterdamse kennisinstellingen. Instrumentatie-infrastructuur en -expertise De kennisinstellingen beschikken over een uitgebreide en vaak zeer gespecialiseerde infrastructuur en daaraan gekoppelde expertise. Voor de afzonderlijke centra wordt een meer gedetailleerde beschrijving hiervan in Bijlage I gegeven. Het is belangrijk op te merken dat in het kader van de vorming van de Amsterdam Faculty of Science de technische afdelingen van VU en UvA worden samengevoegd, daarmee één groot technisch expertisecentrum vormend voor de nieuwe bètafaculteit. Het voornemen is een belangrijk deel van die afdelingen, in het bijzonder ook LaserLaB Amsterdam, op Science Park te vestigen in de onmiddellijke nabijheid van de technische afdelingen van AMOLF, Nikhef en straks SRON. a) AMOLF AMOLF is één van de drie in Amsterdam Science Park gevestigde onderzoeksinstituten van de Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie (FOM), zelf weer dochterorganisatie van NWO. Het instituut richt zich op fundamenteel, fysisch georiënteerd onderzoek op de nanoschaal, binnen de thema s biofysica, nanofotonica en fotovoltaics. Een derde van het onderzoek vindt plaats in 9

10 In het nieuwe gebouw van AMOLF werken ongeveer tweehonderd mensen. Centrale onderzoeksthema s zijn biofysica, nanofotonica en fotovoltaics. Foto: AMOLF samenwerking met industriële partners. Het instituut heeft ongeveer tweehonderd werknemers. AMOLF heeft recent een nieuw laboratoriumgebouw betrokken met daarin een uitstekende, state of the art labinfrastructuur, met nanofabricage, lithografie, (ultrafast) spectroscopie en microscopie als de centrale technieken. AMOLF beschikt over een goed opgeleid technisch ondersteunend team van twintig onderzoekstechnici en twintig werkplaatstechnici. Fabricageprecisie vindt plaats tot op micrometerniveau. Elektronici ontwikkelen instrumentatie met hoogfrequente techniek, microcontrollers, analoge systemen en geavanceerde embedded applicaties. b) Nikhef Het Nikhef is het nationaal instituut voor subatomaire fysica. Op het Nikhef wordt onderzoek gedaan op het gebied van de deeltjesfysica en de astrodeeltjesfysica. Bij de technische afdelingen van Nikhef werken ongeveer tachtig mensen. Zij ondersteunen de wetenschappelijke projecten waarin Nikhef participeert, op CERN en andere internationale laboratoria, met ontwerp en bouw van (onderdelen van) detectoren, uitlees- en besturingssystemen en computer- en netwerkinfrastructuren. Dat gebeurt in nauwe samenwerking tussen fysici, werktuigbouwkundigen, instrumentmakers, elektronici en ICT ers. De detectoren van Nikhef vinden hun weg diep onder de grond (bijvoorbeeld ATLAS op CERN bij Genève), in de woestijn (Auger project, Argentinië), in de ruimte (AMS) of enkele kilometers diep in de zee (Antares, Km3Net). Vaak gaat het om detectorelementen op nanoschaal waaruit detectorsystemen worden geassembleerd die zelf weer onderdeel zijn van een zeer uitgebreide (over kilometers verspreide) of zeer grote (duizenden m 3 en dichtgepakte) detectoropstelling. De detectoren moeten vaak tegelijkertijd zo transparant mogelijk zijn voor de te detecteren deeltjes. De kern van de ATLAS-dector bij CERN (Zwitserland/Frankrijk) is mede bedacht en ontwikkeld door het Nederlandse Nikhef. Met ATLAS werd het Higgsdeeltje gevonden. Foto: CERN 10

11 Om te controleren of alle schakelingen en koppelingen muurvast zitten, werd HIFI aan de triltest onderworpen. Foto: SRON In het LaserLab werken onderzoekers van de VU, de UvA, het AMC en het VUmc samen. Leven en energie staan centraal. Foto: VU c) SRON Het instrumentatieonderzoek van SRON is gericht op het verleggen van technisch-wetenschappelijke grenzen. Nieuwe technologie bepaalt immers in belangrijke mate de mogelijkheden voor nieuw wetenschappelijk onderzoek. Door in de technologische voorhoede te staan, worden voor het Nederlandse ruimteonderzoek kansen gecreëerd om als Principal Investigator (PI) een sterke positie te verwerven in de wetenschappelijke benutting van ruimtemissies. De instrumentatieactiviteiten richten zich op enabling technology en space engineering. De daarvoor beschikbare expertise omvat daarom de ontwikkeling van geavanceerde sensoren en hun uitlezing, de ontwikkeling van innovatieve instrumentconcepten en engineeringkennis en -vaardigheden op het gebied van mechanica (sub-kelvin), analoge en digitale elektronica. Dit alles met als randvoorwaarde dat de aan boord van satellieten geplaatste instrumenten de extreme omstandigheden in de ruimte kunnen doorstaan. SRON heeft mede daarom een gespecialiseerde afdeling voor Product Assurance and Quality Assurance (PA/QA). Met deze expertises heeft SRON wereldwijd een grote reputatie opgebouwd. Circa 150 personeelsleden komen als gevolg van de verhuizing in Amsterdam te werken. Daarnaast telt SRON gemiddeld vijftig gastmedewerkers, stagiaires, etc. Van de medewerkers richt de helft zich op instrumentenontwikkeling. SRON is in omvang vergelijkbaar met de drie andere instituten in Amsterdam (Nikhef, AMOLF en CWI). d) Vrije Universiteit Amsterdam (VU) Vrije Universiteit Amsterdam (VU) - Afdeling Aardwetenschappen De Afdeling Aardwetenschappen van de Faculteit Aarden Levenswetenschappen bezit een groot aantal specialistische laboratoria die gebruikt worden voor onderwijs en onderzoek. Daarnaast werkt de Afdeling Aardwetenschappen veel samen met de petrochemische industrie en de (grond)watersector. Er zijn fysische laboratoria voor sedimentanalyse, minerale scheidingstechnieken en tektoniek. Er zijn chemische laboratoria voor microanalyse, geochemische analyse en massaspectrometrie. Vrije Universiteit Amsterdam (VU) - Institute for Lasers, Life and Biophotonics Amsterdam LaserLaB Amsterdam is een samenwerkingsverband waarin onderzoeksgroepen van VU, UvA, AMC en VUmc nauw samenwerken. Het instituut doet baanbrekend onderzoek gebaseerd op de wisselwerking van licht met materie. Bij LaserLaB Amsterdam zijn bijna honderd onderzoekers betrokken. Het onderzoek van LaserLaB Amsterdam richt zich op twee maatschappelijke thema s: Leven en Energie. Er worden nieuwe optische technieken en instrumenten ontwikkeld en toegepast om de interacties tussen eiwitten, DNA, cellen en weefsel te bestuderen. Met deze kennis worden nieuwe diagnostische en therapeutische toepassingen mogelijk gemaakt. Ook wordt het proces van fotosynthese bestudeerd met als doel efficiëntere zonnecellen of biofuels te ontwikkelen. In de labs zijn geavanceerde spectroscopische en microscopische opstellingen aanwezig, atomic force microscopen en ondersteunende biochemische labfaciliteiten. LaserLaB Amsterdam is onderdeel van LASERLAB-Europe, een consortium van de 27 grote lasercentra in Europa. 11

12 Vrije Universiteit Amsterdam (VU) - Technische ondersteuning De technische ondersteuning voor VU Bèta (FEW & FALW) is geconcentreerd in twee afdelingen: Elektronica Bèta VU en Fijnmechanische Instrumentatie Bèta VU. Er wordt ondersteuning geleverd aan onderzoek en onderwijs in de vorm van ontwikkeling, service en advies. Door de diversiteit van onderzoek en onderwijs hebben beide afdelingen een brede technische expertise. In nauwe samenwerking met wetenschappers van onder andere LaserLaB, VIRGO (met Nikhef), Aardwetenschappen en Neurowetenschappen worden onderscheidende instrumenten en software ontwikkeld. e) UvA - Faculteit der Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica De instrumentele faciliteiten van de Faculteit der Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica (FNWI) zijn deels centraal gepositioneerd, deels ondergebracht bij de afzonderlijke onderzoeksinstituten van de faculteit. De belangrijkste centrale voorziening is het Technologie Centrum (TC). Het TC biedt technische ondersteuning aan het onderzoek en onderwijs. Daarnaast fungeert het als help- en servicedesk en technisch adviesbureau. De expertise van het TC ligt in het ontwikkelen, aanpassen en vervaardigen van unieke technologisch hoogstaande apparatuur en opstellingen. Voorbeelden hiervan zijn bewegende constructies in hoog-vacuümtechniek, vergaande miniaturisering van meetapparatuur, draadloze laagvermogen verbindingen en snelschakelende hoogvermogen, golflengte specifieke, led-lampen. Verder heeft het TC geavanceerde apparatuur ontwikkeld voor wetenschappelijk onderzoek in een zwaartekrachtvrije omgeving (MIR, spaceshuttle en ISS) zoals extreem nauwkeurige thermostaten met bijbehorende meet- en regelapparatuur. Het TC beschikt over fijnmechanische faciliteiten voor metalen en kunststoffen en het is een van de weinige technische centra met een eigen glasblazerij. De omvang van het TC is circa 20 fte. Elk van de experimentele onderzoeksinstituten van de FNWI beschikt over op het eigen onderzoek toegespitste, instrumentele faciliteiten die door het TC zijn gebouwd en/of worden onderhouden. In het bijzonder het Van der Waals-Zeeman laboratorium voor experimentele natuurkunde beschikt over veel geavanceerde instrumentatie en laboratoria voor chemisch-fysische preparaties, testen en metingen en over diverse optische/ microscopie faciliteiten. Het Van der Waals-Zeeman laboratorium voor experimentele natuurkunde. Foto: UvA f) NLR Het Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium (NLR) zet zijn technologie-expertise in voor de lucht- en ruimtevaart. Op het laatste gebied bestaat al regelmatige samenwerking met SRON. De komst van SRON zal die samenwerking verder bevorderen. De werkzaamheden van het NLR beslaan het volledige spectrum van Research, Development, Test & Evaluation (RDT&E), waaronder alle belangrijke onderzoeksstadia; van validatie, verificatie en kwalificatie tot evaluatie. Hiermee versterkt het NLR de innovatiekracht, het concurrentievermogen en de effectiviteit van overheid en bedrijfsleven. Het NLR ondersteunt met zijn ruimtevaartprojecten zowel Europese (ESA, EDA, EC) als nationale (Netherlands Space Office, Defensie) ambities op het gebied van milieu, veiligheid en wetenschap. Het ontwikkelt, test en introduceert technische innovaties en afgeleide toepassingen van ruimtevaarttechnologie en stelt daarnaast zijn kennis en kunde ter beschikking aan overheidsinstanties ter ondersteuning van beleidsvorming. Ze doet dat in 12

13 De aerodynamische eigenschappen van instrumenten, satellieten en raketten worden getest in windtunnels. De technici bouwen eerst een miniatuurversie van het instrument. In de windtunnel kunnen ze zien hoe lucht langs het voorwerp stroomt. Foto: DNW samenwerking met kennisinstellingen (zoals SRON), de Nederlandse ruimtevaartindustrie en grote Europese hoofdaannemers. Het NLR beschikt over brede kennis en ruime ervaring op systeemniveau van ruimtevaartsystemen, met bijbehorende gespecialiseerde faciliteiten op het gebied van ruimteoperaties, aerodynamische en mechanische belastingen, warmtehuishouding, elektronica, constructies, materialen, modellering en simulatie. Het NLR beschikt over faciliteiten om de robuustheid en functionaliteit van ruimtevaart(sub)systemen onder extreme omstandigheden te testen, zoals een thermisch vacuümkamer en apparatuur voor trillings-, schok- en EMI /EMC testen. Daarnaast heeft het NLR een clean room voor de assemblage en integratie van satelliet(sub) systemen. Ook beschikt het NLR over een aantal windtunnels. Ruimtevaarttoepassingen vereisen het gebruik van lichte en toch sterke materialen. Het NLR heeft daarvoor een uitstekend uitgerust composietenlaboratorium beschikbaar. Bij het NLR werken ongeveer 650 mensen, verdeeld over een locatie in Amsterdam en in Marknesse, Flevoland. Bedrijven Er is een groot aantal bedrijven in de AMA werkzaam in de hoogwaardige maak- of service-industrie. In het verlengde van de R&D activiteiten van de kennisinstellingen zijn diverse spin-off bedrijfjes opgezet. Voorbeelden zijn: Sensiflex BV (voor CERN toegepaste uitlijntechniek); Amsterdam Scientific Instruments (commercialisering van op Medipix gebaseerde fotondetectietechnologie); Omics2Image (ontwikkeling en verkoop van bio-imaging apparatuur); Acacia Water (innovatie en vernieuwing in duurzaam (grond)waterbeheer); Optics11 (Atomic Force Microscope systemen en optische sensoren); Synaptologics (technologie op het gebied van neurosciences). Een gezamenlijke participatiepartij van de FOM-instituten AMOLF en Nikhef, genaamd P2IP b.v. (Particle Physics inside Products) beoogt het valorisatieproces voor ontwikkelingen binnen hun instituten te stimuleren en te begeleiden. Eenzelfde opdracht hebben de Technology Transfer Offices van de universiteiten. Het NLR heeft het initiatief genomen voor het Geomatics Business Park (GBP), een broedplaats voor verschillende kleine en middelgrote bedrijven op het gebied van geomatica, waarin aardobservatie met behulp van satellieten een belangrijke rol speelt. Onderwijs Ook in het onderwijs neemt techniek een belangrijke plaats in. Er zijn talloze opleidingen, zowel op hbo als mbo-niveau,die mede inspelen op de arbeidsvraag in de regio. Het aantal techniekstudenten (werktuigbouw, aviation, elektronica) aan de HvA is meer dan De opleiding Research Instrumentmaker van ROC Amsterdam telt 50 leerlingen op een totaal van 800 leerlingen Nieuwe Technologie (Metaal) en Elektrotechniek. Die opleidingen zijn niet in staat om aan de vraag naar technici te voldoen. Zowel bedrijfsleven als kennisinstellingen hebben moeite om vacatures op een goede manier te vullen. Dit is een nationaal probleem. 13

14 De maatschappelijke betekenis van geavanceerde instrumentatie In het wetenschappelijk onderzoek is instrumentatie in eerste instantie bedoeld om experimentele grenzen te doorbreken en zo toegang te krijgen tot nieuwe, vaak onverwachte kennis. Maar de extreme eisen die het onderzoek stelt, leiden vaak tot uiterst belangrijke maatschappelijk en economisch exploiteerbare toepassingen. De geschiedenis van de experimentele wetenschap geeft daarvan vele voorbeelden. Wetenschapsgedreven instrumentatie is daarom een potentieel belangrijke bron van economische groei. Dit geldt niet alleen voor de zeer grootschalige wetenschappelijke experimenten zoals die met grote deeltjesversnellers, waar het Nikhef bij betrokken is, of de satellietinstrumenten waar SRON en NLR Nederlandse ankerpunten voor zijn, maar ook voor het kleinschaliger onderzoek zoals dat bij AMOLF of de bètafaculteiten van de universiteiten wordt gedaan. Het leidt tot bijdragen, soms in het kader van grote internationale consortia, aan belangrijke baanbrekende technologische ontwikkelingen en in een aantal gevallen tot nieuwe diensten en producten voor industriële partners of spin-offs. De instrumenten produceren ook in steeds grotere hoeveelheden digitale gegevens en dat heeft geleid tot een nieuwe wetenschappelijke loot, die van e-science. De snel groeiende betekenis van Big Data in economie en samenleving is daarvan een afgeleide. Met CWI, het NleSC en SURFSara is de AMA uitstekend gepositioneerd om in de verbinding tussen wetenschap, technologie en Big Data een leidende rol te spelen. Hieronder noemen we een aantal voorbeelden. De eisen aan de immense deeltjesversnellers, die in het Europese onderzoekscentrum CERN zijn gebouwd, hebben geleid tot een breed spectrum van nieuwe technologieën, zoals grootschalige supergeleiding, versnellertechnologie voor zeer intense lichtbronnen, lithografische toepassingen, medische (oncologische) toepassingen en geodetische instrumenten en methodes. De technologie, die ontwikkeld is voor de deeltjesdetectoren heeft geleid tot röntgendetectors voor medische toepassingen, zeer precieze uitlijnsystemen, snelle elektronische beslissingsystemen en beveiligingsdetectors. Op het gebied van computertechnologie zijn het world wide web, grid computing en escience op grond van de eisen van de deeltjesfysica-experimenten ontstaan en ontwikkeld. Een van de grootste internetknooppunten ter wereld, de Amsterdam Internet Exchange (AMS-IX), is een directe afgeleide van de initiatieven om in een vroeg stadium, vanuit Amsterdam Science Park, snelle gegevensverbindingen met CERN te realiseren. Bij het ruimteonderzoek is er zowel maatschappelijke en economische impact bij het exploiteren van informatie die met satellietinstrumenten wordt vergaard, als bij de ontwikkeling van de instrumenten zelf. Wat het eerste punt betreft, gaat het onder meer om het cruciale maatschappelijke probleem van klimaatverandering en de vraag hoe dit te mitigeren of te adapteren, om toepassingen van remote sensing bij grondgebruik, om watermanagement, en om aspecten van veiligheid. Bij de instrumentele ontwikkelingen gaat het om nieuwe uiterst gevoelige sensoren en om zeer lichte en robuuste mechanische constructies. AMOLF heeft een lange reputatie op het gebied van fundamenteel strategisch onderzoek. Een bekend vroeg voorbeeld is het onderzoek aan ultracentrifuges, dat aan de basis stond van URENCO, het bedrijf dat met succes centrifuges gebruikt voor de scheiding van uraniumisotopen. AMOLF kent een breed palet aan onderzoekslijnen: nanofotonica, moleculaire biofysica, systeembiofysica, fotovoltaïca. Een overzicht van innovatieve projecten binnen die onderzoekslijnen met een grote valorisatiepotentie is te vinden in het document: Science and Innovation 2. Ze omvatten onder meer de 2 boekje_science_innovation.pdf 14

15 Bij veel van de valorisatieprojecten is er sprake van interacties en samenwerking met de industrie. Dat geldt voor zowel grote industriële bedrijven als Philips en DSM als het MKB. De instrumentele ontwikkelingen hebben ook geleid tot een aantal spin-off bedrijfjes. Enkele voorbeelden worden in dit document kort beschreven. Ook in huidige en toekomstige wetenschappelijke uitdagingen mag verwacht worden dat de R&D-activiteiten van de kennisinstellingen een belangrijke drijvende kracht zijn voor technologische innovatie. In de eerdergenoemde Roadmap Advanced Instrumentation (waaraan AMOLF, CWI, Nikhef en SRON hebben bijgedragen) worden de volgende generieke uitdagingen genoemd: Metrology: optica, sensoren (detectoren en microgolftechnologie), micro-elektronica en nano-fotonica; Packaging en Data Acquisition: geavanceerde fijnmechanica, precisietechnologie, elektronica en robotica); Information infrastructure & Big Data Handling; Dankzij aardobservatiesatellieten komen onderzoekers meer te weten over het klimaat op aarde. Foto: SRON ontwikkeling van nieuwe zonneceltechnologie, nieuwe LED-technologie, nanomicroscopen, massaspectrometrie, optische metamaterialen, moleculaire histologie en kunstmatige (biologische) cellen. In het VU LaserLaB wordt gewerkt aan een laserverbinding via glasvezelkabels die gps-signalen zo nauwkeurig maken dat gps-ontvangers tot op de centimeter nauwkeurig worden. Van het LaserLaB aan de Vrije Universiteit Amsterdam gaat sinds kort een laserstraal naar het Kernfysisch Versneller Instituut (KVI) in Groningen die, is de verwachting, gps-satellieten over een paar jaar deels overbodig maakt. Er is dan maar één extreem stabiele atoomklok in een lab nodig die tijdsignalen verstuurt. LaserLaB en KVI bouwen daarom momenteel een atoomklok die tienduizend keer nauwkeuriger zal worden dan de huidige gps-klokken. In de toekomst kunnen goedkope zendertjes die gekoppeld zijn aan dat netwerk het signaal daarna versturen over korte afstand naar automobilisten en andere gebruikers. Met dit als leidraad worden vijf prioriteitsgebieden genoemd: optische instrumentatie; technologie van sensorsystemen; precisietechnologie; micro-electronica en nanofotonica (op maat en geschikt voor extreme omstandigheden); ICT-infrastructuren en datamanagement en interpretatie-instrumenten voor Big Data. De voorgaande samenvatting en de voorbeelden in de tekst illustreren dat het gewicht van de Amsterdamse kennisinstellingen bij al deze onderwerpen groot is. De technische ondersteuning bij de UvA bedient het brede veld van de bètawetenschappen, van biologie tot chemie en fysica. Het doet dit onder meer op het gebied van duurzame chemie, ledsystemen voor de horticultuur en miniaturisering voor locatiebepaling van trekvogels. 15

16 Een instrumentatiestrategie voor de AMA Kenmerk van instrumentatie-expertise in de AMA is dat ze wordt gedreven vanuit de zeer veeleisende doelstellingen van het wetenschappelijk onderzoek. De instrumentatie wordt ontwikkeld voor specifieke onderzoeksgroepen/activiteiten. Er is daardoor maar beperkte interactie over de grenzen van de kennisinstellingen heen. Niettemin zou bundeling, samenwerking, coördinatie en afstemming van investeringen en van aanbod (in termen van mensen, machines, instrumentatie, faciliteiten, trainingen en traineeships), de slagkracht en efficiency van de instrumentatieactiviteiten in de AMA verder kunnen vergroten. Dat vereist een organisatorische verankering. Daarnaast is het wenselijk dat de aanwezige en nog verder uit te breiden expertise ingezet wordt in het kader van talentontwikkeling. Deze initiatieven moeten ertoe leiden dat geavanceerde instrumentatie een prominente rol krijgt in het innovatiebeleid van de AMA. De elementen in de strategie die hiertoe moeten leiden zijn: Een grotere zichtbaarheid van het instrumentatieprofiel van de kennisinstellingen in de AMA naar het (internationale) bedrijfsleven, de wetenschap en de overheid. Een organisatorisch kader dat leidt tot meer coördinatie, uitwisseling van expertise, betere benutting van complementaire faciliteiten etc. Gecoördineerde samenwerking met het bedrijfsleven, teneinde de aantrekkingskracht van bedrijven voor de AMA te bevorderen en daarmee vestiging in de AMA (dicht bij de instrumentatie-infrastructuur) aantrekkelijk te maken. Het stimuleren van valorisatie in de vorm van commerciële (spin-off) bedrijvigheid. Verbetering van de aansluiting van bestaande en nieuwe opleidingen in de AMA op het instrumentatieprofiel. Doorstroming van technisch talent naar het bedrijfsleven. Een AMA-instrumentatieplatform Als eerste stap om die doelstellingen te realiseren zullen de instellingen een instrumentatieplatform vormen. Het moet op het niveau van instituutsmanagers/afdelingshoofden zorgen voor onderlinge afstemming op het gebied van apparatuur en faciliteiten, efficiëntere inzet van expertise en middelen, structureren van de interactie met externe partijen. Kerntaken van het platform zullen zijn: Het inventariseren en coördineren van gezamenlijke eisen en wensen rondom het investeren in nieuwe instrumenten, faciliteiten en expertise. Het inventariseren en coördineren van expertises, die aanwezig zijn bij de instellingen. Het bijdragen aan de beeldvorming van instrumentatie als regionale sterkte, zodat dit, waar relevant, de kansen vergroot op honorering van voorstellen bij onder meer OCW, NWO (Big Science / STW), HTSM (Roadmap Advanced Instrumentation). Het faciliteren van informatie en toegang tot regionale publieke, politieke en private netwerken ten behoeve van de vestiging van hightech bedrijven en nieuwe filialen van kennisinstellingen in de AMA. Het inventariseren en coördineren van stage-, afstudeer-, en opleidingsplaatsen op het gebied van instrumentatie in de AMA. Het identificeren van lacunes in opleidings- en doorstromingsprofielen (vmbo, mbo, hbo, wo). Structurering interactie met externe partijen Een onderwerp dat aandacht vraagt, is hoe de interactie tussen kennisinstellingen en externe partijen en met name het bedrijfsleven effectiever kan worden georganiseerd, daarmee bijdragend aan de hightech kwaliteiten van de AMA. De meest vergaande optie zou zijn een aparte entiteit te vormen (bijvoorbeeld een Advanced Instrumentation N.V. ). Doelstelling van een dergelijke entiteit zou zijn een gemeenschappelijke interface te hebben naar externe partijen. Voor het opzetten daarvan kan worden voortgebouwd op de ervaringen van de kennisinstellingen met publiekpublieke en publiek-private samenwerkingen. Kerntaak van een dergelijke Advanced Instrumentation entiteit is het vormen van een centraal aanspreekpunt en activiteitenbureau voor het positioneren en vermarkten van instrumentatiekennis van de Amsterdam Faculty of Science (AFS), de NWO-instituten en mogelijk de HvA naar de internationale wetenschap en het bedrijfsleven. Met deze initiatieven worden de volgende effecten beoogd: Een versterking van de (internationale) positie van de AMA als een zwaartepunt van geavanceerde Instrumentatie; Aantrekken en behouden van technisch talent op het gebied van Geavanceerde Instrumentatie in de AMA (faciliteren naar c.q. aanjagen van nieuwe opleidingen, research en werkgelegenheid); Creëren van economisch positieve effecten in de AMA door: - Het coördineren van grootschalige (al dan niet gezamenlijke) investeringen in nieuwe instrumentatie en faciliteiten in de AMA. Er is een enorm kapitaal aan (onderzoek)infrastructuur opgebouwd, in de ordegrootte van honderden miljoenen euro s. 16

17 De komende jaren zijn er wederom belangrijke grote onderzoeken en technische doorbraken voorzien, waartoe opnieuw in de geavanceerde instrumentatie en (lab)faciliteiten in de AMA moet worden geïnvesteerd. Coördinatie kan bijvoorbeeld tot significante schaalvoordelen leiden. - Van Kennis naar Kunde naar Kassa: het realiseren van spin-off bedrijven vanuit de onderzoeksinstellingen naar de AMA, onder meer via de valorisatieprogramma s van NWO/FOM en de bestaande juridische joint venture structuren van de onderzoeksinstellingen (bijvoorbeeld Nikhef s en AMOLF s gezamenlijke participatiemaatschappij P2IP B.V. Particle Physics Inside Products ). - Bijdragen aan het uitlokken van nieuwe investeringen in Amsterdam Science Park, zowel door de gevestigde instellingen als door nieuwe externe partijen. Het langetermijneffect van gecoördineerde, thematische hightech investeringen heeft aantoonbaar structurele gevolgen voor de economie van Amsterdam. Decennia aan investeringen in R&D naar gebruik van netwerktechnologie heeft geleid tot de AMS-IX en heeft Amsterdam gepositioneerd als één van de belangrijkste internetknooppunten in de wereld. De AMA en Amsterdam Science Park in het bijzonder blijven hierdoor onverminderd aantrekkelijk voor de vestiging van nieuwe datacenters. Intensivering van de samenwerking met o.a. (internationale) bedrijven, naast de al bestaande samenwerking met (internationale) wetenschappelijke onderzoeksgroepen en organisaties. Daarbij ook versterken van de makelaarsrol die de instellingen kunnen hebben bij de interactie van het bedrijfsleven met belangrijke Europese onderzoeksorganisaties. Samenwerking tussen wetenschappers en onderzoekers uit het bedrijfsleven, onder meer in de vorm van contract research in opdracht van bedrijven, dan wel onderzoek aan en ontwikkeling van instrumentatie voor eigen rekening en risico van samenwerkingspartners. Faciliteren van IP-frameworks ten behoeve van publiekprivate samenwerkingsprojecten. Het onderwijs Onderwijs is een belangrijke component van elk innovatiebeleid. Op het gebied van instrumentele techniek brengt de omvang en kwaliteit van de in Amsterdam aanwezige expertise de regio in de De onderwijs- en kennisinstellingen binnen de AMA willen nog meer met elkaar samenwerken. Goed onderwijs is belangrijk om aan de vraag naar geschoold personeel te voldoen. Foto: ROCvA internationale voorhoede. Maar die positie vertaalt zich nog niet in het onderwijsaanbod in de AMA. Er zijn weliswaar techniekopleidingen in de gehele keten van het beroepsonderwijs, van mbo tot hbo, maar technisch onderwijs op wo-niveau is er alleen maar in indirecte zin. Verbindingen tussen mbo, hbo en de techniekvraag van het wetenschappelijke onderzoek is er maar in beperkte mate, in het bijzonder via stages. Met een betere techniekprofilering en structurele samenwerking tussen onderwijs- en kennisinstellingen op het gebied van instrumentele techniek, zowel inhoudelijk als in termen van zichtbaarheid naar het afnemend veld, ontstaat een imago van de AMA als centrum van techniek. Dat leidt daarmee tot de gewenste aanzuigende werking van bèta-gedreven talent en dito bedrijven. Een aantal recente (mogelijke) ontwikkelingen onderstrepen de belangrijke wervende kracht van een techniekprofiel naast een wetenschap- en ICT-profiel voor de regio. Het zal er ook toe leiden dat de aantrekkingskracht van de regio op studenten en jonge onderzoekers met een technologie-interesse wordt vergroot. Daarmee wordt op termijn een bijdrage geleverd aan de vraag naar hoog opgeleid menselijk kapitaal in sectoren waar op dit ogenblik sprake is van een groot landelijk tekort en als gevolg daarvan belemmeringen voor hoogwaardige economische groei. Om hierin verbetering te brengen is er behoefte aan een sterkere coördinatie tussen onderwijsinstellingen, een daarop aansluitende organisatie en nadere afstemming op behoefteprofielen c.q. specificaties van de hightech industrie die zich hier in de AMA zou kunnen vestigen (o.a. ASML, ECN, TNO). Daarmee wordt tevens aangesloten op het beleid dat de AMA heeft geformuleerd in het Masterplan Techniek: Verhoogde instroom in aantrekkelijke en innovatieve leerroutes VMBO-MBO-HBO Techniek 17

18 en het nationale beleid dat recent in het Techniekpact is geformuleerd. In het Masterplan werken bedrijfsleven, beroepsonderwijs en overheid in de Amsterdamse regio op lange termijn en structureel als gelijkwaardige partners samen aan het verhogen van de instroom en gekwalificeerde uitstroom in het technisch vmbo en mbo en hbo. Vanuit het perspectief van de in dit document verwoorde ambitie worden initiatieven voorzien langs de volgende lijnen: 1 Op het niveau van het wo zal aandacht worden besteed aan opleidingen die zich richten op het verbinden van instrumentatiekennis aan wetenschappelijke toepassingen, zoals ruimteonderzoek, deeltjesfysica en biomedisch onderzoek. Het heeft als karakteristiek hoogwaardige instrumentele techniek, die gedreven wordt door de veeleisende uitdagingen van topwetenschappelijk onderzoek. Op het niveau van het wo legt het daarmee een ander accent dan in de meeste techniekopleidingen van de technische universiteiten. 2 Voor geselecteerde studenten van techniekopleidingen aan een hbo-instelling zullen aansluitende professionele masteropleidingen worden ontwikkeld. Deze zullen in principe eenjarig zijn, met researchinstrumentatie als een belangrijk aandachtsgebied. Op dit ogenblik heeft het domein Techniek van de HvA afspraken met de Technische Universiteit Delft voor dergelijke doorlooptrajecten voor geselecteerde studenten. Voor de HvA zou het aantrekkelijk zijn om zijn studenten mogelijkheden in Amsterdam aan te kunnen bieden. Professionele masters zijn vooral belangrijk voor de doelgroep van vwo ers, die steeds meer het hbo als vervolgopleiding kiezen. Vanuit het bedrijfsleven is de vraag groot, zonder dat het echt specifieke eisen aan de opleidingen zelf stelt. Tot het domein techniek van de HvA behoren ook enkele onderzoeksgroepen. Een daarvan is de groep Cleantech. De UvA host momenteel, naast een mboelektrotechnicus en een mbo-instrumentmaker, in het kader van het daarbij aansluitende honoursprogramma, twee HvA-elektronici als stagiair, die na de stage mogelijk een vaste aanstelling krijgen. Bij de HvA host ook het bedrijfsleven op dit ogenblik enkele honoursprogramma s, de belangstelling voor afgestudeerden illustrerend. De conclusie dat dit soort masteropleidingen en stages in een behoefte voorziet wordt ook aangetoond door een paar professionele masters en stages die de UvA aanbiedt op het gebied van ICT en elektronica. Die blijken aan een significante vraag te voldoen. De kwaliteit van de afgestudeerde instrumentmakers is uitstekend. Het bedrijfsleven zit te springen om gekwalifieerd personeel. De opleidingen zouden meer studenten willen aannemen maar de capaciteit ontbreekt. Foto: ROCvA 3 Hoogwaardige techniek vereist zeer goede technici ook op mbo-niveau. Een vakschool met een zeer grote reputatie is de Leidse instrumentmakers School (LiS). Ze biedt instrumentmakeropleidingen aan op mbo-4- niveau. De LiS telt een 200-tal studenten. Aan de vraag, zowel van bedrijfsleven als van publieke en semipublieke R&D organisaties, kan niet worden voldaan. Tegelijkertijd heeft de LiS een capaciteitsprobleem. Het kan niet alle belangstellenden opnemen. Het ROC Amsterdam heeft een opleiding researchinstrument- 18

19 maker met een beperkt aantal (50) studenten, op een totaal van 420 studenten Elektrotechniek, 450 studenten Installatietechniek, en 290 studenten Metaaltechniek. De kwaliteit van de afgestudeerde instrumentmakers is uitstekend, maar de kwantiteit is gering, zeker gezien de wens van het bedrijfsleven. Het leidt tot de vraag of, in goede samenwerking met de kennisinstellingen in Amsterdam, een Amsterdamse Instrumentmaker School moet worden opgezet, hetzij in nauwe samenwerking met de LiS of als een zelfstandige vakschool. De uitwerking van deze intentie sluit aan bij de grootstedelijke ambities die Amsterdam heeft uitgesproken in zijn Masterplan Techniek. 4 De kennisinstellingen bieden reeds de mogelijkheid aan mbo- en hbo-studenten om het praktische deel van hun studie in de vorm van een stage c.q. afstudeerproject te realiseren. Een centrale inventarisatie en afstemming met het beroepsonderwijs van stageplaatsen binnen instrumentatiegerichte R&D-instellingen en bedrijven in de AMA, zal instroom en behoud van technici in een hightech omgeving sterk bevorderen. Het profileren van alle opleidingen binnen de vakgebieden van instrumentatie geeft verdere invulling aan de Human capital agenda van het Topsector HTSM. Dit initiatief sluit met name aan bij Actieperspectief 1: Vergroten van de instroom en Actieperspectief 2: Vergroten van de participatie van bedrijven in het onderwijs. Concept road map voor toekomstige instrumentatie en faciliteiten Het coördineren van grootschalige (al dan niet gezamenlijke) investeringen in nieuwe instrumentatie en faciliteiten in de AMA kan leiden tot significante schaalvoordelen. Op basis van een eerste inventarisatie is inzicht gekregen in de behoefte aan nieuwe onderzoeksinfrastructuur in de AMA: Beoogde nieuwe wetenschappelijke infrastructuur in de AMA General purpose instrumenten in nieuwe clean rooms Detector assembly lab: bump-bonding, stealth / laser dicing, 3D microscope, X-ray inspection machine, gold wire bonding, micro-chip lab: focussed ion beam, meetapparatuur om chips te karakteriseren Composiet (materiaal) lab Mechanica: draadvonken, laserlassen, lasersnijden, vacuümsolderen en draai- freescombinaties. Elektronica: ASIC-ontwikkeling, optische technieken, photonic integrated circuits, nano-positionering, low power datatransporttechnieken, EMC-testen. Glas: waterjet voor metaal en glas, vacuümoven, CNC ultrasoon frees-boormachine voor koudglas, vacuümklok voor optische coatings op glas. - Gezamenlijk Instrumenten Magazijn. - Gezamenlijk inkoop van componenten, faciliteiten, of diensten (i.e. huren ruimtes van Thales). - Gezamenlijk EMC/Akoestische meetruimte en instrumentarium (o.a. Kooi van Faraday). - PCB freesmachine en CAD/CAM faciliteit (van SRON) voor gezamenlijk gebruik. - (Clean room) SMD assemblage faciliteiten en expertise van SRON inzetten voor cluster van instituten op science park. - Een gezamenlijke faciliteit van Klimaat/Test/Cycle Ovens en Kasten. - Gezamenlijk Chemische & Radioactieve stoffen opslag/ afval en verwerking faciliteiten. - Heliumcompressieinstallatie (UvA). Belanghebbenden SRON Nikhef UvA SRON Nikhef Nikhef NLR UvA UvA VU Nikhef UvA ALLEN 19

20 Bijlage I: Expertise en geavanceerde instrumentatie per instelling in de AMA Het begrip instrumentatie kent in de context van deze notitie de volgende drie elementen: 1 het ontwerpen, ontwikkelen en maken van instrumenten, in het algemeen voor toepassing in wetenschappelijke opstellingen. Het aantal technisch medewerkers van mbo- tot wo-niveau is de belangrijkste indicator voor de schaal van de activiteiten; 2 de omvang en kwaliteit van de instrumentele infrastructuur die gebruikt wordt voor ontwerp, fabricage en uitrusting van instrumenten; 3 instrumentele faciliteiten die noodzakelijk zijn om de instrumentele activiteiten mogelijk te maken zoals clean rooms. 20

Gravitatiegolven & Technology Transfer

Gravitatiegolven & Technology Transfer Gravitatiegolven & Technology Transfer Nikhef onderzoekers spelen een leidende rol in het onderzoek naar gravitatiegolven. Deze minuscule rimpelingen in ruimte-tijd vereisen naast complexe data analyse

Nadere informatie

Topsectoren. Hoe & Waarom

Topsectoren. Hoe & Waarom Topsectoren Hoe & Waarom 1 Index Waarom de topsectorenaanpak? 3 Wat is het internationale belang? 4 Hoe werken de topsectoren samen? 5 Wat is de rol voor het MKB in de topsectoren? 6 Wat is de rol van

Nadere informatie

HAN en duurzame energie

HAN en duurzame energie Beroepsonderwijs tijdens de energie transitie HAN en duurzame energie Van buiten naar binnen. Tinus Hammink programma-manager SEECE Hogeschool van Arnhem en Nijmegen HBO en topsectoren; keuze van HAN 1.

Nadere informatie

Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland

Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland Samenvatting Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland 2014-2020 Inzet op innovatie en een koolstofarme economie In het Europa van 2020 wil Noord-Nederland zich ontwikkelen en profileren als een regio

Nadere informatie

TO BOLDLY GO WHERE NO ONE HAS GONE BEFORE... EEN NIEUWE KOERS IN HET WETENSCHAPPELIJK RUIMTEONDERZOEK

TO BOLDLY GO WHERE NO ONE HAS GONE BEFORE... EEN NIEUWE KOERS IN HET WETENSCHAPPELIJK RUIMTEONDERZOEK TO BOLDLY GO WHERE NO ONE HAS GONE BEFORE... EEN NIEUWE KOERS IN HET WETENSCHAPPELIJK RUIMTEONDERZOEK De nieuwe strategie van SRON... De ruimte: de laatste grens. Dit is de nieuwe langetermijnstrategie

Nadere informatie

Topsectoren aanpak en de Nederlandse Defensie & Veiligheid gerelateerde industrie. Samen naar de top!

Topsectoren aanpak en de Nederlandse Defensie & Veiligheid gerelateerde industrie. Samen naar de top! Ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie Topsectoren aanpak en de Nederlandse Defensie & Veiligheid gerelateerde industrie Samen naar de top! Drs. G.M. Landheer Directeur Topsectoren en Industriebeleid

Nadere informatie

WELKOM BIJ SURF MBO TREEDT TOE TOT SURF

WELKOM BIJ SURF MBO TREEDT TOE TOT SURF WELKOM BIJ SURF MBO TREEDT TOE TOT SURF Paul Rullmann, vz SURF Barneveld, 18 september 2014 Grensverleggende ICT-innovaties In SURF werken hoger onderwijsen onderzoeksinstellingen samen aan de verbetering

Nadere informatie

Holland High Tech High Tech Solutions for Global Challenges Topsector High Tech Systemen en Materialen

Holland High Tech High Tech Solutions for Global Challenges Topsector High Tech Systemen en Materialen Holland High Tech High Tech Solutions for Global Challenges Topsector High Tech Systemen en Materialen Amandus Lundqvist Voorzitter Topteam HTSM 21 maart 2014 Topteam HTSM advies toename private én publieke

Nadere informatie

innovaphone case study

innovaphone case study innovaphone case study ARCNL en AMOLF kiezen met het oog op geplande uitbreidingen flexibele IP telefonie en UC oplossing van innovaphone ARCNL en AMOLF: Eind 2014 nam het Advanced Research Center for

Nadere informatie

Bijlage 2. Human Capital Agenda s

Bijlage 2. Human Capital Agenda s Bijlage 2 Capital s De topsectoren gaan een human (onderwijs en scholing) voor de langere termijn opstellen en zullen onderwijsinstellingen hierbij betrekken. De s bevatten o.a. een analyse van de behoefte

Nadere informatie

Bètasamenwerking UvA en VU Karen Maex, Peter van Tienderen, Hubertus Irth & Gert Grift Overzicht van aanpak en stand van zaken van de samenwerking

Bètasamenwerking UvA en VU Karen Maex, Peter van Tienderen, Hubertus Irth & Gert Grift Overzicht van aanpak en stand van zaken van de samenwerking Bètasamenwerking UvA en VU Karen Maex, Peter van Tienderen, Hubertus Irth & Gert Grift Overzicht van aanpak en stand van zaken van de samenwerking FNWI- FEW/FALW, versie april 2015 Eén gedeeld uitgangspunt

Nadere informatie

Techniekpact Twente: wat is dat ook alweer? Waarom een techniekpact in Twente? Programmalijnen

Techniekpact Twente: wat is dat ook alweer? Waarom een techniekpact in Twente? Programmalijnen Jaarverslag 2016 Techniekpact Twente: wat is dat ook alweer? Techniekpact Twente klinkt steeds meer mensen bekend in de oren. Maar wat is het ook alweer? Techniekpact Twente is een uitvoeringsprogramma

Nadere informatie

Kenmerkend voor ruimtevaart is de succesvolle samenwerking van bedrijfsleven, universiteiten & kennisinstituten en overheid: de gouden driehoek.

Kenmerkend voor ruimtevaart is de succesvolle samenwerking van bedrijfsleven, universiteiten & kennisinstituten en overheid: de gouden driehoek. 00 Ruimtevaart in Nederland en in Europa - Kort resume van de Nederlandse positie. Aandacht voor de komende Ministersconferentie van de European Space Agency (ESA) In december 2014 vindt de ESA Ministersconferentie

Nadere informatie

Campus Zeeland Investeren in economische structuurversterking in de Zuidwestelijke Delta

Campus Zeeland Investeren in economische structuurversterking in de Zuidwestelijke Delta Campus Zeeland Investeren in economische structuurversterking in de Zuidwestelijke Delta BZW Bijeenkomst Middelburg, 4 april 2017 Inhoudsopgave 1. Campus Zeeland 2. Bèta College 3. Kennis & Innovatie Netwerken

Nadere informatie

Campus Zeeland Investeren in economische structuurversterking in de Zuidwestelijke Delta

Campus Zeeland Investeren in economische structuurversterking in de Zuidwestelijke Delta Campus Zeeland Investeren in economische structuurversterking in de Zuidwestelijke Delta Bijpraten Raadsleden Vlissingen, 10 april 2017 Agenda > Welkom: Harry van der Maas (voorzitter stuurgroep) > Stand

Nadere informatie

Het wat hoe en waarom van Fotonica

Het wat hoe en waarom van Fotonica Het wat hoe en waarom van Fotonica Ron van der Kolk, Directeur PhotonicsNL Fotonica: Toekomst of een kans voor nu? Definitie van Fotonica Fotonica is de technologie die zich richt op het opwekken, transporteren

Nadere informatie

Een Smart Industry is een industrie met (productie)faciliteiten die een maximale flexibiliteit realiseren met betrekking tot:

Een Smart Industry is een industrie met (productie)faciliteiten die een maximale flexibiliteit realiseren met betrekking tot: Jac. Gofers 16 april 2015 1 Smart Industry Een Smart Industry is een industrie met (productie)faciliteiten die een maximale flexibiliteit realiseren met betrekking tot: de productvraag (specificaties,

Nadere informatie

Achterhoek 2020 Tom van der Horst, TNO 28 januari 2015 1

Achterhoek 2020 Tom van der Horst, TNO 28 januari 2015 1 Achterhoek 2020 Tom van der Horst, TNO 28 januari 2015 1 Dutch industry fit for the future?! onze wereld verandert en dus ook onze industrie. met impact op economie en samenleving smart industry agenda

Nadere informatie

DE INDUSTRIE: MOTOR VAN VERNIEUWING. Drie acties voor een nieuw Kabinet. Manifest 2017

DE INDUSTRIE: MOTOR VAN VERNIEUWING. Drie acties voor een nieuw Kabinet. Manifest 2017 DE INDUSTRIE: Drie acties voor een nieuw Kabinet MOTOR VAN Manifest 2017 VERNIEUWING Nederlandse industriële bedrijven behoren tot de top van de wereld. We zijn wereldmarktleider in chipmachines en medische

Nadere informatie

Arbeidsmarktagenda 21

Arbeidsmarktagenda 21 Arbeidsmarktagenda 21 Topsectoren en de HCA Voor de twee agrarische topsectoren is een Human Capital Agenda opgesteld met als doel, de aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt te verbeteren, zowel

Nadere informatie

Pieter Duisenberg Voorzitter Vereniging van Universiteiten

Pieter Duisenberg Voorzitter Vereniging van Universiteiten Pieter Duisenberg Voorzitter Vereniging van Universiteiten Universitaire bachelor- en masteropleidingen HOOP-gebieden Techniek, Natuur & Landbouw (oktober 2017) HOOP-gebied Techniek Opleiding TUD TUE UT

Nadere informatie

Contextschets Techniek

Contextschets Techniek Contextschets Techniek Nationaal Techniekpact 2020... 2 Welke activiteiten ondernemen de hbo-instellingen?... 2 Welke activiteiten ondernemen de universiteiten?... 3 Welke activiteiten onderneemt de 3TU?...

Nadere informatie

NATIONALE COALITIE DIGITALE DUURZAAMHEID BEGINSELVERKLARING. CONCEPT 4 juni 2007 DE UITDAGING

NATIONALE COALITIE DIGITALE DUURZAAMHEID BEGINSELVERKLARING. CONCEPT 4 juni 2007 DE UITDAGING NATIONALE COALITIE DIGITALE DUURZAAMHEID BEGINSELVERKLARING CONCEPT 4 juni 2007 DE UITDAGING Versterking van de wetenschap en een betere benutting van de resultaten zijn een onmisbare basis, als Nederland

Nadere informatie

Nederland: de Maritieme Wereldtop

Nederland: de Maritieme Wereldtop 1 Nederland: de Maritieme Wereldtop Veilig, duurzaam en economisch sterk Maritiem Cluster in de Topsector Water: Innovatiecontract en Topconsortium Kennis en Innovatie V2.0, Samenvatting, 23 december 2011

Nadere informatie

Persbericht. Brabant investeert in zonne-energie

Persbericht. Brabant investeert in zonne-energie Persbericht Dit is een gezamenlijk bericht van ECN, TNO, TU/e en het Holst Centre (Solliance), Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie (FOM), Knowledge and Innovation Community (KIC) InnoEnergy

Nadere informatie

Economic Board regio Zwolle Kennis delen, krachten bundelen en allianties vormen

Economic Board regio Zwolle Kennis delen, krachten bundelen en allianties vormen Economic Board regio Zwolle 2016-2020 Kennis delen, krachten bundelen en allianties vormen Regio Zwolle: om trots op te zijn Aantal kenmerken van de regio Zwolle Zeer strategische ligging 20% regionaal

Nadere informatie

Het creëren van een innovatieklimaat

Het creëren van een innovatieklimaat Het creëren van een innovatieklimaat Bertholt Leeftink Directeur- Generaal Bedrijfsleven & Innovatie Inhoud 1. Waarom bedrijven- en topsectorenbeleid? 2. Verdienvermogen en oplossingen voor maatschappelijke

Nadere informatie

Aanvraag beoordeling macrodoelmatigheid International Bachelor of Bioscience. Leiden, 17 januari 2017

Aanvraag beoordeling macrodoelmatigheid International Bachelor of Bioscience. Leiden, 17 januari 2017 Aanvraag beoordeling macrodoelmatigheid International Bachelor of Bioscience Leiden, 17 januari 2017 Samenvatting aanvraag Algemeen Soort aanvraag (kruis aan wat van toepassing is): Naam instelling Contactpersoon/contactpersonen

Nadere informatie

Voor vakmensen voor de toekomst

Voor vakmensen voor de toekomst Voor vakmensen voor de toekomst D66 Gelderland wil een klimaatneutrale en toekomstbestendige provincie zijn. Dat betekent windmolens plaatsen, zonneweides aanleggen en elk huis in Gelderland energieneutraal

Nadere informatie

Innoveren in de topsectoren chemie en energie. InnovatieLink biedt MKB ers praktische oplossingen en ondersteuning

Innoveren in de topsectoren chemie en energie. InnovatieLink biedt MKB ers praktische oplossingen en ondersteuning Innoveren in de topsectoren chemie en energie InnovatieLink biedt MKB ers praktische oplossingen en ondersteuning Om innovaties in de topsectoren chemie en energie kansrijker te maken helpt InnovatieLink

Nadere informatie

DE IMPACT VAN SAMENWERKING

DE IMPACT VAN SAMENWERKING DE IMPACT VAN SAMENWERKING Ir. Marcel Kloosterman 16 mei 2017 Programma Ontwikkelingen Voorbeelden van samenwerking IXA Polifysiek Amsterdam Data Science Playgrounds Projectaanvraag Smart Culture Leerpunten

Nadere informatie

DOC en EZ-innovatiebeleid: dat moet (kunnen) passen. Luuk Klomp Plv directeur Innovatie en Kennis. 19 oktober 2016

DOC en EZ-innovatiebeleid: dat moet (kunnen) passen. Luuk Klomp Plv directeur Innovatie en Kennis. 19 oktober 2016 DOC en EZ-innovatiebeleid: dat moet (kunnen) passen Luuk Klomp Plv directeur Innovatie en Kennis 19 oktober 2016 Beleidsthema s en doelen innovatie 1 Generiek spoor: ruimte voor ondernemers Doelen: NL

Nadere informatie

Advanced Instrumentation: boordevol kansen. Big Science Industriedag 7 oktober 2015 Hans Priem

Advanced Instrumentation: boordevol kansen. Big Science Industriedag 7 oktober 2015 Hans Priem Advanced Instrumentation: boordevol kansen Big Science Industriedag 7 oktober 2015 Hans Priem boordevol kansen Big Science Industriedag 7 oktober 2015 Hans Priem Introductie Roadmap Advanced Instrumentation

Nadere informatie

Bundeling FALW en SILS Neurosciences

Bundeling FALW en SILS Neurosciences Bundeling FALW en SILS Neurosciences FALW Neurosciences (Vumc not incl) 80 WP/OBP in 4 groepen Swammerdam Institute for Life Sciences (SILS) Programme Neurosciences 60 WP/OBP in 4 groepen Lange termijn

Nadere informatie

Topsector HTSM. Innovatie Contract LRN Subthema (Aero)space

Topsector HTSM. Innovatie Contract LRN Subthema (Aero)space Topsector HTSM Innovatie Contract LRN Subthema (Aero)space Netwerkmeeting NSO 28-10-2011 1 Inhoud HTSM en LRN Wat is een innovatiecontract? Hoe ziet de organisatie eruit? Hoe gaat de werking in de Gouden

Nadere informatie

convenant A bijdragen HighTIF

convenant A bijdragen HighTIF convenant A bijdragen HighTIF De ondergetekenden: de initiatiefnemers van de HighTech Instrumentatie Faciliteit (HighTIF) vastgoedpropositie: De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek,

Nadere informatie

Krachten bundelen, kennis delen en allianties vormen

Krachten bundelen, kennis delen en allianties vormen The Next Step: Coalition of the Willing Krachten bundelen, kennis delen en allianties vormen The Next Step: Coalition of the Willing Krachten bundelen, kennis delen en allianties vormen Een regio om trots

Nadere informatie

Bijlage 1 Programma- en actielijnen Pieken

Bijlage 1 Programma- en actielijnen Pieken Bijlage 1 Programma- en actielijnen Pieken Inhoud: A. Energie B. Water C. Sensortechnologie D. Agribusiness E. Life Science A. Energie Onder energie wordt verstaan: handel en distributie van aardgas, brandstoffen,

Nadere informatie

uitgroeien tot een Vlaamse, Europese en internationale topregio met economische creativiteit als concept voor meer welvaart en welzijn in de regio.

uitgroeien tot een Vlaamse, Europese en internationale topregio met economische creativiteit als concept voor meer welvaart en welzijn in de regio. Flanders Smart Hub 1. Waarom dit project? 2. Wie maakt deel uit van dit project? 3. Vanwaar komt de naam? 4. Het vertrekpunt van het project 5. Actiedomeinen 6. Wat zijn onze doelstellingen? 7. Logistiek

Nadere informatie

CIV SMART TECHNOLOGY

CIV SMART TECHNOLOGY CIV SMART TECHNOLOGY Uitgebreide managementsamenvatting Plan van Aanpak Centrum voor Innovatief Vakmanschap Smart Technology Ten behoeve van subsidie aanvraag Regionaal Investeringsfonds door de partners

Nadere informatie

Samenwerkingsagenda Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en de Provincie Gelderland

Samenwerkingsagenda Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en de Provincie Gelderland en de Provincie Gelderland 22 maart 2016 Overwegende dat: De provincie Gelderland veel waarde hecht aan de aanwezigheid van onderwijs/kennisinstellingen in haar Provincie. Uiteraard in hun functie van

Nadere informatie

Advanced Instrumentation. Hans van Gageldonk, Henk Hoevers, Gerard Cornet. 10 Oktober 2012

Advanced Instrumentation. Hans van Gageldonk, Henk Hoevers, Gerard Cornet. 10 Oktober 2012 Advanced Instrumentation Hans van Gageldonk, Henk Hoevers, Gerard Cornet 10 Oktober 2012 Agenda Wat is Advanced Instrumentation? Hoe past Advanced Instrumentation in de keten van fundamenteel onderzoek

Nadere informatie

Energizing the city: Almere energy axis

Energizing the city: Almere energy axis Inhoud Energizing the city: Almere energy axis... 3 Van Noord/West naar Zuid/Ooost... 4 Energie die stroomt door de as... 5 Focus on knowledge & education... 6 Focus on innovation & experiments... 7 Focus

Nadere informatie

DELPHI CONSORTIUM, een business model voor strategisch- fundamenteel wetenschappelijk onderzoek

DELPHI CONSORTIUM, een business model voor strategisch- fundamenteel wetenschappelijk onderzoek CONSORTIUM, een business model voor strategisch- fundamenteel wetenschappelijk onderzoek Voor universiteiten zijn er een aantal interessante mogelijkheden om een prominente rol te spelen in het innovatieproces.

Nadere informatie

Logistieke uitdagingen en kansen binnen Horizon 2020

Logistieke uitdagingen en kansen binnen Horizon 2020 Logistieke uitdagingen en kansen binnen Horizon 2020 Martin Bakker, november 2013 Samenvatting Het nieuwe kaderprogramma voor onderzoek & innovatie van de Europese Unie, Horizon 2020, geeft een breed scala

Nadere informatie

Transformatie naar een slimme, datagedreven tuinbouw

Transformatie naar een slimme, datagedreven tuinbouw Transformatie naar een slimme, datagedreven tuinbouw de rol van onderzoek 19 oktober 2017, prof.dr.ir. Jack van der Vorst, lid concernraad Wageningen University & Research Wereldwijde uitdagingen land-

Nadere informatie

Doel Doel van het programma VvW:

Doel Doel van het programma VvW: Doel Doel van het programma VvW: Een strategie en bijbehorende actielijnen opleveren en (laten) uitvoeren ten behoeve van de gewenste economische structuurversterking van de Vierkant voor Werk regio. Dit

Nadere informatie

DE GOUDEN KIEM Prijs voor de beste chemische start-up 2014. Oproep voor het nomineren van kandidaten voor

DE GOUDEN KIEM Prijs voor de beste chemische start-up 2014. Oproep voor het nomineren van kandidaten voor 1 Chemische Wetenschappen TKI Nieuwe Chemische Innovaties 14 NCI 45A Oproep voor nominaties Gouden KIEM-competitie versie 13-6-20 Oproep voor het nomineren van kandidaten voor DE GOUDEN KIEM Prijs voor

Nadere informatie

Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland

Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland Samenvatting Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland 2014-2020 Inzet op innovatie en een koolstofarme economie oktober 2014 In het Europa van 2020 wil Noord-Nederland zich ontwikkelen en profileren

Nadere informatie

28 mei Uitlokken en honoreren

28 mei Uitlokken en honoreren Verslag debat over interdisciplinariteit in het bètadomein 28 mei 2015 Uitlokken en honoreren Hoe schep je voorwaarden voor interdisciplinariteit? Met deze woorden leidde Decaan Karen Maex het debat in.

Nadere informatie

The Netherlands of 2040. www.nl2040.nl

The Netherlands of 2040. www.nl2040.nl The Netherlands of 2040 www.nl2040.nl 1 Tijden veranderen 2 Tijden veranderen 3 Nieuwe CPB scenario studie Vraag Waarmee verdienen we ons brood in 2040? Aanpak Scenario s, geven inzicht in onzekerheid

Nadere informatie

Economische kracht van de maritieme sector in de Zuidvleugel (van tweede Maasvlakte tot Gorinchem) verder versterken door inzet op vier lijnen:

Economische kracht van de maritieme sector in de Zuidvleugel (van tweede Maasvlakte tot Gorinchem) verder versterken door inzet op vier lijnen: Bijlage 1B behorend bij Voortgangsrapportage vragen Economie door gemeenten MKB: overzicht initiatieven MKB-kennisinstellingen Naam project Maritime Delta Economische kracht van de maritieme sector in

Nadere informatie

Toelichting op de NWO-bijdrage Topsectoren

Toelichting op de NWO-bijdrage Topsectoren Toelichting op de NWO-bijdrage Topsectoren 2016-2017 Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Inhoudsopgave Toelichting op de NWO-bijdrage Topsectoren 2016-2017 1 Inleiding en werkwijze

Nadere informatie

Campus Zeeland. Regiobijeenkomst Zeeuws Vlaanderen. 22 juni 2017

Campus Zeeland. Regiobijeenkomst Zeeuws Vlaanderen. 22 juni 2017 Campus Zeeland Regiobijeenkomst Zeeuws Vlaanderen 22 juni 2017 1 Agenda 1. Campus Zeeland 2. Bèta College 3. Kennis & Innovatie Netwerken 4. Versterken hele onderwijskolom 5. Financiering 6. Conclusies

Nadere informatie

Tilburg University 2020 Toekomstbeeld. College van Bestuur, april 2013

Tilburg University 2020 Toekomstbeeld. College van Bestuur, april 2013 Tilburg University 2020 Toekomstbeeld College van Bestuur, april 2013 Strategie in dialoog met stakeholders Open voor iedere inbreng die de strategie sterker maakt Proces met respect en waardering voor

Nadere informatie

Europese EFRO-subsidies voor innovatie en CO 2 -reductie

Europese EFRO-subsidies voor innovatie en CO 2 -reductie Europese EFRO-subsidies voor innovatie en CO 2 -reductie Europese EFRO-subsidies voor innovatie en CO 2 -reductie Via het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) stimuleert Europa de regionale

Nadere informatie

studenten die gekozen hebben voor een studie aan deze Universiteit.

studenten die gekozen hebben voor een studie aan deze Universiteit. Dames en heren, Graag heet ik u van harte welkom bij de opening van het Academisch Jaar 2013/2014. Met uw aanwezigheid vandaag geeft u nog eens blijk van uw bijzondere verbondenheid aan deze Universiteit,

Nadere informatie

Datum: Adviserend

Datum: Adviserend Oplegvel 1. Onderwerp Versterken techniekonderwijs Holland Rijnland 2. Rol van het Platformtaak volgens gemeente samenwerkingsorgaan Holland Rijnland 3. Regionaal belang Het cofinancieringsfonds Holland

Nadere informatie

LESSEN UIT DE AUTOMOTIVE

LESSEN UIT DE AUTOMOTIVE LESSEN UIT DE AUTOMOTIVE ir. drs. Jan Wouters VGN 14-10- 16 CONTENT Automotive Industry Dynamisch Speelveld Hoe spelen we daarop in? Focus onderwijs / triple helix 1 AUTOMOTIVE INDUSTRIE Themagebieden

Nadere informatie

Aanpak arbeidsmarkt Zuidoost-Nederland 2016-2020. Illustratie regionaal arbeidsmarkt dashboard. Inleiding

Aanpak arbeidsmarkt Zuidoost-Nederland 2016-2020. Illustratie regionaal arbeidsmarkt dashboard. Inleiding Aanpak arbeidsmarkt Zuidoost-Nederland 2016-2020 Illustratie regionaal arbeidsmarkt dashboard. Inleiding Wil Zuidoost-Nederland als top innovatie regio in de wereld meetellen, dan zal er voldoende en goed

Nadere informatie

Propositiedocument. Business Cluster Semiconductors. - aanbevelingen -

Propositiedocument. Business Cluster Semiconductors. - aanbevelingen - Propositiedocument Business Cluster Semiconductors - aanbevelingen - Uitgevoerd in opdracht van: Business Cluster Semiconductors Nijmegen, februari 2012 Aanbevelingen A Veranker en versterk de toppen (circuits,

Nadere informatie

Kadernotitie professionalisering

Kadernotitie professionalisering Kadernotitie professionalisering 2015-2020 Colofon Uitgave : ZAAM interconfessioneel voortgezet onderwijs Voorgenomen besluit College van Bestuur : 31 maart 2015 Instemming GMR : 24 april 2015 Vastgesteld

Nadere informatie

Linco Nieuwenhuyzen Adviseur Strategie Brainport Development

Linco Nieuwenhuyzen Adviseur Strategie Brainport Development Linco Nieuwenhuyzen Adviseur Strategie Brainport Development Brainport Development ontwikkelingsmaatschappij nieuwe stijl Bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheid Strategie-ontwikkeling-uitvoering

Nadere informatie

Innovatieplatform Twente S a m e n w e r k e n a a n i n n o v a t i e

Innovatieplatform Twente S a m e n w e r k e n a a n i n n o v a t i e Innovatieplatform Twente S a m e n w e r k e n a a n i n n o v a t i e Twente is een innovatieve regio die nationaal en internationaal sterk in opkomst is. Daarom is op initiatief van de provincie Overijssel

Nadere informatie

Excellente partnerschappen binnen Europa: de KIC s

Excellente partnerschappen binnen Europa: de KIC s Excellente partnerschappen binnen Europa: de KIC s Martin Bakker, 18 februari 2014 Eind 2014 gaan twee nieuwe Europese samenwerkingsverbanden van start. Verspreid over Europa zullen universiteiten, kennisinstellingen,

Nadere informatie

PS2011MME05-1. Ontwerp-besluit pag. 3

PS2011MME05-1. Ontwerp-besluit pag. 3 PS2011MME05-1 College van Gedeputeerde Staten statenvoorstel Datum : 30-08-2011 Nummer PS: PS2011MME05 Afdeling : ECM Commissie : MME Registratienummer : 8096D8F2 Portefeuillehouder : Van Lunteren Titel

Nadere informatie

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA Den Haag

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA Den Haag a 1 > Retouradres Postbus 16375 2500 BJ Den Haag De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA Den Haag Rijnstraat 50 Den Haag Postbus 16375 2500 BJ Den Haag www.rijksoverheid.nl

Nadere informatie

Topsectoren en de Samenwerkingsagenda EZ-provincies-MKB

Topsectoren en de Samenwerkingsagenda EZ-provincies-MKB High Tech Systems & Materials Life Sciences & Health Agro-Food Logistiek BEDRIJVEN Water Topsectoren en de Samenwerkingsagenda EZ-provincies-MKB Creatieve Industrie Energie Meer geld en betere dienstverlening

Nadere informatie

Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s

Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s In een globaliserende economie moeten regio s en ondernemingen internationaal concurreren. Internationalisatie draagt bij tot de economische

Nadere informatie

Business Cluster Semiconductors East Netherlands

Business Cluster Semiconductors East Netherlands Business Cluster Semiconductors East Netherlands Ledenbijeenkomst 2 november 2010 Roel Fonville Supported by Roel Fonville Ruim 30 jaar Philips: 20 jaar Philips Components & Semiconductors Ontwikkelaar

Nadere informatie

Uw business case voor energiebesparing TKI-ISPT. RvT maart 2013

Uw business case voor energiebesparing TKI-ISPT. RvT maart 2013 Uw business case voor energiebesparing TKI-ISPT RvT maart 2013 Het topsectorenbeleid Overheid, Rijksdient voor ondernemend Nederland Tenders voor Demo, pilot en Early adapter projecten Topcluster voor

Nadere informatie

Samenvatting - Nederlands

Samenvatting - Nederlands Samenvatting - Nederlands Deze studie beschrijft aspecten van het Braziliaanse Kennis en Innovatiesysteem die van invloed zijn op de Nederlands-Braziliaanse samenwerking op het gebied van onderzoek, technologie

Nadere informatie

Utrecht Science Park. directeur-bestuurder

Utrecht Science Park. directeur-bestuurder Utrecht Science Park directeur-bestuurder Profiel met betrekking tot de positie 'directeur-bestuurder' bij Utrecht Science Park te Utrecht Algemeen Utrecht Science Park (USP) staat voor: onderwijs, onderzoek,

Nadere informatie

Visiedocument Expertisenetwerk Kinder- en Jeugdpsychiatrie (EKJP)

Visiedocument Expertisenetwerk Kinder- en Jeugdpsychiatrie (EKJP) Visiedocument Expertisenetwerk Kinder- en Jeugdpsychiatrie (EKJP) I/ Inleiding Het aantal kinderen en jongeren met ernstige psychische problemen is goed bekend. Zowel in Nederland als in andere landen

Nadere informatie

Science. De nieuwe bètabrede bacheloropleiding van de Radboud Universiteit Nijmegen

Science. De nieuwe bètabrede bacheloropleiding van de Radboud Universiteit Nijmegen Science De nieuwe bètabrede bacheloropleiding van de Radboud Universiteit Nijmegen Waarom een brede natuurwetenschappelijke opleiding? Je krijgt een brede natuurwetenschappelijke basis met vakken uit de

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2015 2016 32 637 Bedrijfslevenbeleid Nr. 204 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den Haag,

Nadere informatie

Nationale DenkTank 2014 Big Data Academy

Nationale DenkTank 2014 Big Data Academy Big Data Academy Achtergrond en uitwerking Big Data Academy (BDA) Management Summary Oplossing [Twintig] deelnemers waarvan [80%] masterstudenten en PhD s en[20%] werknemers die voldoen aan de voorkenniseisen

Nadere informatie

Bedrijvendag 15 november 2018

Bedrijvendag 15 november 2018 Bedrijvendag 15 november 2018 De kracht van Delft De Haagse Hogeschool Delft is een nevenvestiging van de hoofdlocatie in Den Haag. Onze bedrijvendagen bieden een platform waarop u gemakkelijk 1-op-1 in

Nadere informatie

Twice - Catalyst gebouw, TU Eindhoven - Eindhoven

Twice - Catalyst gebouw, TU Eindhoven - Eindhoven Twice - Catalyst gebouw, TU Eindhoven - Eindhoven Contactpersoon Adresgegevens van Oijen De Lismortel 31 06 24356458 5612AR Eindhoven j.vanoijen@brainportdevelopm Nederland ent.nl www.labforrent.nl Bedrijfsinformatie

Nadere informatie

De schakel tussen universiteit en markt

De schakel tussen universiteit en markt De schakel tussen universiteit en markt Erasmus MC Dr. Molewaterplein 50 3015 GE Rotterdam (010) 704 0 704 www.erasmusmc.nl Erasmus MC Incubator Rotterdam Rotterdam Science Tower, Marconistraat 16 3029

Nadere informatie

14 december 2011 Amandus Lundqvist voorzitter topteam HTSM

14 december 2011 Amandus Lundqvist voorzitter topteam HTSM 14 december 2011 Amandus Lundqvist voorzitter topteam HTSM Topteam HTSM: advies Toename private èn publieke R&D investeringen in HTSM Herkenbaar en attractief technisch vakonderwijs Overheid als innovatieve

Nadere informatie

Economic Board regio Zwolle Kennis delen, krachten bundelen en allianties vormen

Economic Board regio Zwolle Kennis delen, krachten bundelen en allianties vormen Economic Board regio Zwolle 2016-2020 Kennis delen, krachten bundelen en allianties vormen Regio Zwolle: om trots op te zijn Focus op de toekomst: 2020 Aantal kenmerken van de Regio Zwolle Zeer strategische

Nadere informatie

Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland Inzet op innovatie en een koolstofarme economie

Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland Inzet op innovatie en een koolstofarme economie Samenvatting Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland 2014-2020 Inzet op innovatie en een koolstofarme economie oktober 2014 In het Europa van 2020 wil Noord-Nederland zich ontwikkelen en profileren

Nadere informatie

Instructie advertenties. NWO-instituten. Algemeen

Instructie advertenties. NWO-instituten. Algemeen Instructie advertenties 1 Instructie advertenties NWO-instituten Algemeen Voor de instituten Astron, ING, NSCR, SRON en STW is een basisontwerp voor advertenties ontwikkeld. In deze instructie wordt kort

Nadere informatie

D e n H a a g 2 mei T e l e f o o n n u m m e r E - m a i l

D e n H a a g 2 mei T e l e f o o n n u m m e r E - m a i l Aan de voorzitter en de leden van de Vaste Commissie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG B r i e f n u m m e r 19/10.186/TG/JVE O

Nadere informatie

Benodigde capaciteit, middelen, faciliteiten en infrastructuur

Benodigde capaciteit, middelen, faciliteiten en infrastructuur Elementen van een businessplan De toegevoegde waarde en doelstellingen Doelgroepen en waarde proposities Aanbod van producten en diensten Risicoanalyse en Concurrentie Speelveld / Ecosysteem Business model

Nadere informatie

Samenvatting project Blueprint - Toekomstbestendige vaardigheden voor de maritieme transportsector (Sector Skills Alliances for implementing a new

Samenvatting project Blueprint - Toekomstbestendige vaardigheden voor de maritieme transportsector (Sector Skills Alliances for implementing a new Samenvatting project Blueprint - Toekomstbestendige vaardigheden voor de maritieme transportsector (Sector Skills Alliances for implementing a new strategic approach ( Blueprint ) to sectoral cooperation

Nadere informatie

Europese EFRO-subsidies voor innovatie en CO 2 -reductie

Europese EFRO-subsidies voor innovatie en CO 2 -reductie Europese EFRO-subsidies voor innovatie en CO 2 -reductie Europese EFRO-subsidies voor innovatie en CO 2 -reductie Via het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) stimuleert Europa de regionale

Nadere informatie

FLEVO CAMPUS. Feeding the City

FLEVO CAMPUS. Feeding the City GO GREENER FLEVO CAMPUS Feeding the City In 2022 organiseert Almere de wereldtuinbouwtentoonstelling Floriade, een podium voor innovaties op het gebied van verstedelijkingsvraagstukken voor de toekomst.

Nadere informatie

MOBILITEIT MOGELIJK MAKEN

MOBILITEIT MOGELIJK MAKEN MOBILITEIT MOGELIJK MAKEN ONS DNA Op een plek die duizenden jaar terug werd gedomineerd door een ruige delta van wind, duinen en zee bevindt zich nu ons welvarende Nederland. De ontwikkeling van ons land

Nadere informatie

Schieoevers Maakt de toekomst. Ontwikkelingsscenario s met focus op synergie

Schieoevers Maakt de toekomst. Ontwikkelingsscenario s met focus op synergie Schieoevers Maakt de toekomst Ontwikkelingsscenario s met focus op synergie S C H I E O E V E R S M A A K T D E T O E K O M S T Delft nog aantrekkelijker maken, létterlijk maken. Ruimte zien, kansen creëren

Nadere informatie

Visie op Valorisatie. van onderzoeken naar ondernemen. InnoTep, Radboud Universiteit Nijmegen, 30 september 2011. Maarten van Gils

Visie op Valorisatie. van onderzoeken naar ondernemen. InnoTep, Radboud Universiteit Nijmegen, 30 september 2011. Maarten van Gils Visie op Valorisatie van onderzoeken naar ondernemen InnoTep, Radboud Universiteit Nijmegen, 30 september 2011 Maarten van Gils Agenda Persoonlijke introductie Het onderzoeken bij MICORD De overgang in

Nadere informatie

Symposium Groene chemie in de delta

Symposium Groene chemie in de delta DPI Value Centre als onderdeel van TKI SPM en het valorisatienetwerk 2.0 Symposium Groene chemie in de delta A. Brouwer, 12 November 2012 TKI Smart Polymeric Materials Topresearch in polymeren 5-10 jaar

Nadere informatie

Smart Industry 4.0. Edwin van Rensch/Eric Megens

Smart Industry 4.0. Edwin van Rensch/Eric Megens Smart Industry 4.0 Edwin van Rensch/Eric Megens Agenda o Introductie Hotraco Group o Introductie Smart Industry 4.0 o Data model Hotraco Product improvement Remote service Benchmark Additional service

Nadere informatie

Techniek College Rotterdam

Techniek College Rotterdam Samenwerking Albeda / Zadkine Op weg naar: Techniek College Rotterdam Kwartaallezing 26 november 2015 1 overview: Waarom Techniek College Rotterdam? en de weg tot nu toe. Beleid Focus op Vakmanschap van

Nadere informatie

Bedrijfsruimte op hoog niveau

Bedrijfsruimte op hoog niveau Bedrijfsruimte op hoog niveau Mercator: interactie tussen universitair toptalent en innovatieve ondernemers Mercator Science Park is als publiek-privaat initiatief ontstaan in het midden van de jaren negentig.

Nadere informatie

Diensteninnovatie: wat is dat?

Diensteninnovatie: wat is dat? Over de AWT De Adviesraad voor het Wetenschaps- en Technologiebeleid (AWT) adviseert regering en parlement over beleid voor wetenschap, technologie en innovatie De AWT adviseert gevraagd en ongevraagd.

Nadere informatie

SAMENWERKINGSARRANGEMENT LANDSDEEL NOORD PLATFORM BÈTA TECHNIEK 2014-2016

SAMENWERKINGSARRANGEMENT LANDSDEEL NOORD PLATFORM BÈTA TECHNIEK 2014-2016 SAMENWERKINGSARRANGEMENT LANDSDEEL NOORD & PLATFORM BÈTA TECHNIEK 2014-2016 --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Nadere informatie

Status Roadmap 2.0 28.10.2011 Nico van Putten / Luc Boumans

Status Roadmap 2.0 28.10.2011 Nico van Putten / Luc Boumans Status Roadmap 2.0 28.10.2011 Nico van Putten / Luc Boumans Roadmap 2.0 Aanleiding en context Status Roadmaps 2.0 Evaluatie Hoe verder? Waarom Roadmap 2.0; het budget Consequenties van het beleid en in

Nadere informatie

Factsheet Almeerse arbeidsmarkt Juni 2013

Factsheet Almeerse arbeidsmarkt Juni 2013 Factsheet Almeerse arbeidsmarkt Juni 2013 Snel een beeld van de Almeerse arbeidsmarkt Werkgevers krijgen de komende jaren in toenemende mate te maken met een tekort aan gekwalificeerde medewerkers. Zij

Nadere informatie