De huid is het grootste orgaan van het menselijk lichaam (gemiddeld 2 m 2 ) en weegt (inclusief onderhuids bindweefsel) tussen kilo.

Transcriptie

1 1 De huid(cutis) 1.1 Algemeen De huid is het grootste orgaan van het menselijk lichaam (gemiddeld 2 m 2 ) en weegt (inclusief onderhuids bindweefsel) tussen kilo. Functies van de huid De huid is het omhulsel dat het individu van de buitenwereld afgrenst. Door de bijzondere ligging op het grensvlak tussen binnen- en buitenwereld vervult de huid een aantal specifieke functies: - barrière tegen invloeden van buitenaf - temperatuurregulatie - vochtbalans - vitamine-d synthese - vetreserve - tastzin, pijnzin, temperatuurzin - psychosociale functie Anders gezegd, de huid biedt bescherming tegen warmte, kou en beschadiging (door zonlicht, chemische stoffen en fysische invloeden zoals zuren). Het vormt een natuurlijke barrière tegen het binnendringen van bacteriën, schimmels en virussen. Het voorkomt uitdroging en regelt de lichaamstemperatuur. De huid is stevig genoeg om ons tegen verwonding te beschermen en soepel genoeg om bewegen mogelijk te maken..

2 2 Communicatie Bovendien speelt de huid een niet onbelangrijke rol in de communicatie (psychosociale functie). Het aanraken van de huid van een ander, leert ons dat de huid slap of stevig is, warm of koud, vochtig of droog, soepel of minder elastisch, jong of oud, glad of rimpelig, etc. Door naar de huid van een ander te kijken, kan dit ons veel informatie verschaffen over niet alleen de conditie van de huid, maar ook over de gezondheidstoestand en de emotionele status van de ander. De huid wordt wel de spiegel van de ziel genoemd. Kleur Immers, de kleur van iemands huid vertelt iets over zijn of haar afkomst, zijn of haar gezondheid (lijkbleek zien), de mate van vermoeidheid (asgrauw zien, wallen onder ogen) of de hoeveelheid zon die hij of zij heeft genoten. Verandering van huidskleur zegt soms iets over de emoties die de ander op een bepaald moment heeft. Zo kan iemand bleek wegtrekken van angst of rood aanlopen van woede, verdriet of opwinding. Ook kunnen we rood worden (blozen) bij schaamte of verlegenheid. Sommige mensen krijgen rode vlekken in hun nek, bijvoorbeeld als ze een belangrijk gesprek hebben of spreken in het openbaar. Structuur Ook de verandering in de structuur van de huid, zoals het krijgen van kippenvel, zegt iets over hoe de huid reageert op bepaalde prikkels. Kippenvel wordt in eerste instantie geassocieerd met kou. Om de kou buiten te sluiten (warmte-isolatie) ontstaat er vasoconstrictie en trekken kleine haarspiertjes zich in de huid samen waardoor de huid het uiterlijk van een geplukte kip aanneemt. Het krijgen van kippenvel hangt ook nauw samen met ons gevoel. Bij hevige schrik, bepaalde irritante geluiden (krijtje op het schoolboord), bij extreme woede, maar ook wanneer we iets heel mooi vinden (muziek of een schilderij) of wanneer ons iets diep ontroert, kunnen wij kippenvel krijgen. De verandering in structuur van

3 3. Gevoel de huid in de zin van rimpels, lijnen in het gezicht en kraaienpootjes, verraden onze leeftijd. De huid bevat miljoenen gevoelszintuigen. Wanneer de huid met iets in aanraking komt of druk ervaart worden de tastzintuigen geprikkeld. We voelen wanneer een schoen klemt, een huiddruk stevig is of wanneer we worden gestreeld. Alles wat ons lichaam schade kan berokkenen wordt geregistreerd door de pijnzintuigen: een verwonding, de inwerking van bijtende stoffen, een klap. Wanneer we in een koude of warme omgeving komen of wanneer wij een warm of koud voorwerp aanraken, worden we dat gewaar door de temperatuurzintuigen. Opbouw De huid bestaat uit drie, in vorm en functie verschillende lagen. Het bovenste (=buitenste) gedeelte wordt gevormd door de opperhuid: de epidermis. Daaronder ligt de lederhuid: het corium of de dermis. Tussen de epidermis en de dermis bevindt zich de epidermale membraanzone. Deze lagen vormen de huid in engere zin. Het onderste gedeelte is het onderhuidse bindweefsel: de zogenaamde subcutis (bindweefsel is weefsel dat dient tot verbinding en steun van andere weefsels en organen). Onder de subcutis bevindt zich de vetlaag. In de huid bevinden zich ook huidaanhangsels: talgklieren, zweetklieren, haarwortels en plaatsen waar nagels worden aangemaakt, het nagelbed. Samen vormen deze componenten een dynamisch orgaan.

4 4 1. Opperhuid De opperhuid of epidermis vormt de meest oppervlakkige laag van de huid. Het is een meerlagig verhoornend plaveiselepitheel dat, evenals verschillende huidaanhangsels, zijn oorsprong vindt in het ectoderm. In de epidermis komen verschillende soorten cellen voor: keratinocyten, melanocyten, Langerhanscellen en Merkelcellen. De epidermis is uit vier lagen opgebouwd: Stratum basale, stratum spinosum, stratum granulosum en stratum corneum. 2. Lederhuid De lederhuid of dermis is een 1-3 mm dikke bindweefsellaag. Deze bestaat voornamelijk uit bindweefselcellen (fibroblasten) en bindweefselvezels die ingebed liggen in een gelachtige amorfe grondsubstantie. Aan de bovenkant van deze laag bevinden zich talloze hele kleine bloedvaatjes (haarvaatjes) en lymfevaatjes, van waaruit de bovenliggende opperhuid wordt gevoed en afvalstoffen worden afgevoerd. Meer naar onderen in de lederhuid bevindt zich een dicht vlechtwerk van grotere bloedvaten, lymfevaten en zenuwtakjes. 3. Onderhuidbindweefsel Het onderhuidse bindweefsel of subcutis bestaat voornamelijk uit hoopjes vetcellen gerangschikt in een netwerk van bindweefselschotten. De subcutis heeft een belangrijke functie als warmte-isolerende laag, maar doet ook dienst als energieopslagplaats, waterreservoir en stootkussen. 4. Tastlichaampje Tastlichaampje of corpusculum tactus. Eindorgaan van het tastzintuig, zijnde warmte-, koude-, druk- of pijnpunt. 5. Poriën Poriën zijn de openingen van zweetklieren die uitmonden op de Papillairlijnen.

5 5 6. Hoornlaag De hoornlaag of stratum corneum is de bovenste laag van de opperhuid. Deze bovenste laag zorgt ervoor dat ziekteverwekkers de huid niet binnen kunnen dringen en het voorkomt uitdroging van de huid. Naar het huidoppervlak toe wordt de hoornlaag steeds brokkeliger en worden de tussenruimten tussen de cellen steeds groter. Deze dode cellen maken zich langzaam los en worden ongemerkt afgestoten in de vorm van huidschilfers. Doordat de cellen in de basale laag zich voortdurend delen en deze uiteindelijk aan de bovenkant afschilferen, vernieuwt de opperhuid zich ongeveer één keer per maand. 7. Basale laag Het stratum basale grenst aan de dermis. Vanuit deze laag wordt de huid Continue vernieuwd. Daarom wordt het stratum basale ook wel de 'kiemlaag' genoemd. In de epidermis zijn verschillende celtypes te onderscheiden: de keratinocyten, de melanocyten, de cellen van Langerhans en de Merkel-cellen. 8. Bloedvaten De bloedvaten in de huid spelen een belangrijke rol bij de warmteregulatie. Wanneer het lichaam te warm wordt, kunnen deze bloedvaten zich verwijden, waardoor er meer warm bloed naar de huid stroomt om daar af te koelen. 9. Haar Haren evenals nagels bestaan uit dood hoornmateriaal. Een haar ontspruit uit een zakje, dat samen met een talgklier een haarfollikel vormt: het haartalgklier-complex. Met uitzondering van de lippen, de handpalmen en de voetzolen zijn er over het gehele lichaam haarfollikels te vinden. 10. Talgkliertje De talgklieren zijn verspreid over de gehele huid, behalve op de handpalmen en voetzolen. Zij liggen altijd naast een haarfollikel en monden daarin uit. Talg bestaat uit een mengsel van allerlei vettige stoffen die de huid soepel houdt en een belangrijke rol speelt in de barrièrefunctie van de huid. Gemiddeld zijn er ongeveer een kleine honderd talgklieren op ieder vierkante centimeter. 11. Haarspiertje Aan de lichaamshaar zit een haarspiertje. Wanneer dit spiertje samentrekt gaat de haar overeind staan (kippenvel). 12. Zweetklier Zweetklieren komen over het gehele lichaam voor. Er zijn twee soorten zweetklieren: de eccriene zweetklieren en de apocriene zweetklieren. De laatste zijn bij de mens rudimentair aanwezig en zijn voornamelijk bepalend voor de eigen lichaamsgeur. Eccriene zweetklieren, vooral die op de romp, spelen een rol bij de warmteregulatie. Er vindt altijd enige zweetsecretie plaats. Een verhoogde zweetsecretie kan optreden onder invloed van thermische, emotionele en gustatore prikkels. 13. Vetlaag Het onderhuidse bindweefsel of subcutis bestaat voornamelijk uit hoopjes vetcellen gerangschikt in een netwerk van bindweefselschotten. De subcutis heeft een belangrijke functie als warmte-isolerende laag, maar doet ook dienst als energieopslagplaats, waterreservoir en stootkussen. 14. Haarpapil Haarpapil of papillae pili. Uitholling onderaan het haarzakje, waarin twee haarvaatjes uitkomen. 15. Druklichaampje Met deze zintuigen kunnen drukverschillen en trillingen worden waargenomen.

6 6 Kennisvraag 1: De huid in engere zin bestaat uit A epidermis en subcutis B epidermis en dermis C dermis en vetweefsel A/C Dit antwoord is niet juist. Het goede antwoord is: Epidermis en dermis. Het bovenste (=buitenste) gedeelte van de huid wordt gevormd door de opperhuid: de epidermis. Daaronder ligt de lederhuid: de dermis. Tussen de epidermis en de dermis bevindt zich de epidermale membraanzone. Deze lagen vormen de huid in engere zin. Kennisvraag 2: Wat gebeurt er in de huid wanneer iemand het schaamrood naar de kaken stijgt? A vasoconstrictie B vasodilatatie C vasospame A/C Dit antwoord is niet juist. Het goede antwoord is: Vasodilatatie. Blozen is eigenlijk niets anders dan een tijdelijke verwijding van bloedvaten onder het huidoppervlak - vooral in het gezicht en de nek.

7 7 1.2 DE OPPERHUID (EPIDERMIS) Algemeen De epidermis vormt de meest oppervlakkige laag van de huid. Het is een meerlagig verhoornend plaveiselepitheel dat, evenals verschillende huidaanhangsels, zijn oorsprong vindt in het ectoderm. In de epidermis komen verschillende soorten cellen voor: keratinocyten, melanocyten, Langerhanscellen en Merkelcellen. De mate van cohesie tussen de afzonderlijke opperhuidcellen in de onderste lagen van de epidermis bepaalt de integriteit van de huid en is daardoor van groot belang voor de bescherming van de huid. Doorsnede van de huid Keratinocyten Van alle cellen in de epidermis komen keratinocyten verreweg het meeste voor. De keratinocyten delen zich in de onderste laag (stratum basale of stratum germinativum), differentiëren zich tot hoorncellen en schuiven vervolgens langzaam naar

8 8 het huidoppervlak, waarbij de samenhang tussen de hoorncellen afneemt en ze geleidelijk over gaan in een dode verhoornde cellaag, de hoornlaag, Doordat de cellen in de basale laag zich voortdurend delen en deze uiteindelijk aan de huidoppervlak afschilferen, vernieuwt de opperhuid zich ongeveer één keer per maand. Het vermogen tot aanmaak van nieuwe cellen in de basale laag, maakt dat de huid bij een verwonding vrij snel dichtgroeit. De opperhuid is normaal slechts enkele tienden van een millimeter dik, waarbij de hoornlaag niet meer is dan een dun vliesje. Op plaatsen waar de huid veel eelt bevat, zoals de handpalmen en voetzolen, is de hoornlaag extra dik.. Tijdens het differentiatieproces ondergaan de keratinocyten een gedaanteverandering van een kubusvormige, delende cel tot een platte met hoorn gevulde celrest. Het proces voltrekt zich in verschillende histologisch te onderscheiden lagen: Basale laag Basale laag - Stratum basale (germinativum) is de laag waar de actieve celdeling plaats vindt. Normaal gesproken deelt maar 30% van de basale keratinocyten zich; de overige basale cellen bevinden zich in een rustfase (GO-fase). Onder pathologische omstandigheden, zoals bij wondgenezing en psoriasis, wordt een groot deel van deze rustende cellen aangezet tot deling. In deze laag bevinden zich ook melanocyten. Stekellaag Stekellaag - Stratum spinosum (stekellaag) is opgebouwd uit enkele boven elkaar liggende lagen polygonale (= veelhoekige) cellen, die onderling verbonden worden door desmosomen, overbruggende structuren die verspreid voorkomen over het gehele celoppervlak, waardoor dit een stekelig aspect krijgt. Wanneer het aantal cellen van het stratum is toegenomen en deze laag is verdikt noemt men dat acanthose, voorkomend bij eczeem en psoriasis.

9 9 Korrellaag - Stratum granulosum (korrellaag) bestaat uit 2 tot 3 lagen afgeplatte cellen waarin de celkernen pyknotisch worden: er ontstaat kernverval door schrompeling en verdichting waarbij de chromatine uiteindelijk oplost. Korrellaag Deze laag ontleent zijn naam aan het voorkomen van talrijke sterk donkerpaarse korrels (granulae) in het cytoplasma van de cel. Deze in het voorstadium van hoornsubstantie verkerende (keratohyaliene) korrels bevatten hoogmoleculaire histidine-rijk eiwitten (polifillagrinen), waaruit tijdens de overgang van granulaire cel tot hoorncel, een kitstof (fillagrine) ontstaat, welke een belangrijke rol speelt bij de bundeling van keratinevezels. Een andere karakteristieke groep korrels, die in het stratum granulosum en soms ook in de bovenste lagen van het stratum spinosum wordt aangetroffen, zijn de zgn. lamellar bodies of Odland bodies. Deze lichaampjes worden in het stratum granulosum vanuit de cel in de intracellulaire ruimte gebracht. De intercellulaire ruimte wordt voor een belangrijk deel gevuld met lipiden uit deze lichaampjes. Deze vetten dragen in hoge mate bij aan barrière functie van deze laag. Deze laag ontbreekt in de lippen. Hoornlaag - Stratum corneum (hoornlaag) is vooral belangrijk als de mechanische en chemische barrière tussen binnen- en buitenwereld. De laag bestaat uit enkele lagen dode Hoornlaag afgeplatte cellen, die geheel verhoornd zijn. De cellen hebben hun kern en andere celorganellen verloren en zijn gevuld met bundels hoornstof (keratine). De ruimte tussen de cellen bevatten vooral lipiden die sterk waterafstotend de samenhang tussen hoorncellen steeds meer, waardoor zij uiteindelijk afschilferen. Een verdikking van de hoornlaag, waarbij kernloze hoorncellen samenklonteren, wordt hyperkeratose genoemd. Bij een gestoorde verhoorning ontbreekt het stratum granulosum en bevatten de loslatende hoorncellen nog kernresten. Dit heet parakeratose. Terwijl de opperhuid slechts enkele tienden van een millimeter dik is, is de hoornlaag niet meer dan een dun vliesje. Op handpalmen en voetzolen, is de hoornlaag extra dik waarbij soms sprake is van plaatselijke hyperkeratose of eeltvorming (callus). Bij de diabetische voet ontstaat callusvorming als gevolg van lang voortgezette mechanische trauma s (druk).

10 10 1. stratum corneum 2. stratum granulosum 3. stratum spinosum 4. stratum basale melanocyten melanosomen In de opperhuid bevinden zich behalve de keratinocyten ook melanocyten. Melanocyten zijn pigmentcellen die tijdens de embryonale periode van de neuraallijst naar het stratum basale zijn gemigreerd. Ze zijn dendritisch (een cel met uitlopers en/of vertakkingen) en liggen tussen de cellen van de basale cellaag. Hun belangrijkste taak is het produceren van melanosomen, pigmentkorrels die via de uitlopers naar de keratinocyten worden getransporteerd, waar zij als een parasol fungeren voor het kernmateriaal in de keratinocyt. Een enkele rijpe melanocyt voorziet op de wijze 20 tot 30 keratinocyten van melaninepigment (epidermale melanineeenheid). De mate van pigmentvorming wordt ondermeer bepaald door genetische factoren en de mate van zonexpressie. Bij een gelijkblijvend aantal melanocyten bepaalt de grootte, de hoeveelheid en de verdeling van de

11 11 melanosomen, de verschillen in huidskleur bij de verschillende rassen. Onder invloed van ultraviolette straling neemt het aantal melanocyten en het aantal melanosomen in de melanocyt toe, maar ook het aantal melanocyten in de omliggende keratinocyten. De hoeveelheid melaninepigment bepaalt voor het grootste deel de kleur van de huid. Doordat het melaninepigment in staat is ultraviolette straling te absorberen, wordt de huid beschermd tegen zonlicht. Bovendien lijken de melanocyten een ontgiftende werking te hebben op afbraakproducten van de huid die het gevolg zijn van zonexpressie. Melanocyten worden ook beïnvloed door geslachtshormonen. Een voorbeeld hiervan is de onregelmatige pigmentatie in het gezicht (melasma) van vrouwen die zwanger zijn of de pil gebruiken. 1. Langerhans cel 2. keratinocyten 3. melanocyt Epidermale melanocytaire unit Langerhanscellen Langerhanscellen zijn dendritische cellen die zich kunnen verplaatsen door de epidermis en van daaruit naar de dermis. Het zijn immunocompetente cellen afkomstig uit het beenmerg, dwz deze cellen zijn in staat om op inwerking van een antigeen te reageren met het produceren van een antistof. De cellen behoren tot een aparte groep binnen het mononucleaire fagocytensysteem. De Langerhanscellen bezitten Fc- en C3-receptoren en brengen moleculen van het MHC(HLA) klasse II tot expressie.

12 12 Aan de Fc-receptoren bindt zich een Fc-keten (het nietantigeenbindend deel) van het IgG. IgG of immunoglobuline is een antistof of antilichaam dat bestaat uit een eiwit dat door de mens worden geproduceerd als antwoord op antigenen. C3-receptoren bindt zich de complementfactor C3. Het complementsysteem bestaat uit een serie eiwitten die antistoffen "aanvullen" (complementeren) bij het vernietigen van bacteriën. De complementfactoren circuleren in het bloed in een inactieve vorm. De complementcascade wordt gestart als de eerste complementfactor, C1, een antistof tegenkomt die aan antigeen gebonden is in een antigeenantistof complex. Dan gaat elke complementfactor aan het werk door de volgende complementfactor in de reeks te activeren. Het eindproduct is een cilindervormige complementfactor, C9, die een gat maakt in het celmembraan van de doelwitcel; en dat leidt tot het doden van die cel, doordat allerlei moleculen nu de cel vrij in en uit kunnen. Complementfactor C3 neemt de centrale plaats in van het complementsysteem. Het MHC-II complex is een systeem dat slechts op sommige cellen van het immuunapparaat aanwezig is en waarvoor interactie met T-lymfocyten (= kleine witte bloedcellen afkomstig van de thymus en zijn dragers van cellulaire immuniteit) een voorwaarde is. Een belangrijke functie van deze cellen is het presenteren van lichaamsvreemde moleculen (allergenen) in de epidermis aan het immuunsysteem. Bij ondermeer het ontstaan van allergisch contact eczeem spelen de Langerhanscellen een rol bij het aanbieden van antigenen die via de epidermis in de huid zijn binnengedrongen. Epidermale basalemembraanzone De epidermale basale-membraanzone is een amorfe grenslaag tussen de epidermis en de dermis en speelt een belangrijk rol bij de aanhechting van de opperhuid aan de lederhuid. De basale keratinocyten zijn verankerd door middel van fijne filamenten aan de lagen waaruit de zone bestaat en door dikkere vezels aan het dermale compartiment. Er ontstaat hierdoor een barrière voor moleculen groter dan 40 kd. Bovendien bevat deze zone een grote hoeveelheid extracellulaire matrixeiwitten (o.a. collageen, fibronectine, proteoglycanen) die voor een deel door fibroblasten en voor een deel door keratinocyten zijn geproduceerd. Deze matrixeiwitten zorgen onder meer voor de verankering van de keratinocyten in de epidermale basale-membraanzone en spelen een rol bij de aanhechting van ontstekingscellen. Vooral fibronectine speelt een belangrijke rol in de wondgenezing. Het betekent dat de onderkant van de opperhuid en de bovenkant van de lederhuid niet vlak verloopt. De grens

13 13 wordt gevormd door de epidermale basale-membraanzone en vertoont een sterk golvend patroon met in- en uitstulpingen waardoor beide lagen via de epidermale basalemembraanzone in elkaar grijpen en de opperhuid in de lederhuid verankerd ligt. Kennisvraag 3: Wat gebeurt er in de basale laag bij een pathologische conditie als wondgenezing? A de rustende basale cellen worden tot delen aangezet B de keratinocyten migreren sneller naar het huidoppervlak C de melanocyten worden aangezet tot ontgiften van de afvalstoffen van de huid B/C Dit antwoord is niet juist. Het goede antwoord is: De rustende basale cellen worden tot delen aangezet. Normaal gesproken deelt maar 30% van de basale keratinocyten zich; de overige basale cellen bevinden zich in een rustfase (GO-fase). Onder pathologische omstandigheden, zoals bij wondgenezing en psoriasis, wordt een groot deel van deze rustende cellen aangezet tot deling. Kennisvraag 4: Hoe noemt men de afwijking die ontstaat wanneer er sprake is van proliferatie van stekelcellen en verdikking van het stratum spinosum? A psoriasis B acanthosis C chromatosis A/C Dit antwoord is niet juist. Het goede antwoord is: Acanthosis. Wanneer het aantal cellen van het stratum spinosum is toegenomen en deze laag is verdikt noemt men dat acanthose, voorkomend bij eczeem en psoriasis. Kennisvraag 5: In welke laag vindt de werkelijk verhoorning plaats? A in de basale laag B in de stekellaag C in de korrellaag D in de hoornlaag A/B/D Dit antwoord is onjuist. Het goede antwoord is: In de korrellaag. Deze laag ontleent zijn naam aan het voorkomen van talrijke sterk donkerpaarse korrels (granulae) in het cytoplasma van de cel. Deze in het voorstadium van hoornsubstantie verkerende (keratohyaliene) korrels bevatten hoogmoleculaire histidine-rijk eiwitten (polifillagrinen), waaruit tijdens de overgang van granulaire cel tot hoorncel, een kitstof (fillagrine) ontstaat, welke een belangrijke rol speelt bij de bundeling van keratinevezels.

14 14 Kennisvraag 6: Welke stof draagt in hoge mate bij tot de barrièrefunctie van het stratum corneum? Akeratine B lipiden C fillagrine D chromatine A/D/C Dit antwoord is onjuist. Het goede antwoord is: Lipiden. Een andere karakteristieke groep korrels, die het stratum granulosum en soms ook in de bovenste lagen van het stratum spinosum wordt aangetroffen, zijn de zgn. lamellar bodies of Odland bodies. Deze lichaampjes worden in het stratum granulosum vanuit cel in de intracellulaire ruimte gebracht. De intracellulaire ruimte wordt voor een belangrijk deel gevuld met lipiden uit deze lichaampjes. Deze vetten dragen in hoge mate bij aan barrière functie van deze laag. Deze laag ontbreekt in de lippen. Kennisvraag 7: Welke van de cellen in de opperhuid beschermen tegen zonlicht A epitheelcellen B melanocyten C keratinocyten A/C Dit antwoord is niet juist. Het goede antwoord is: Melanocyten. Doordat het melaninepigment in staat is ultraviolette straling te absorberen, wordt de huid beschermd tegen zonlicht. Bovendien lijken de melanocyten een ontgiftende werking te hebben op afbraakproducten van de huid die het gevolg zijn van zonexpressie. Kennisvraag 8: Wat verstaat men onder immunocompetentie van de Langerhanscellen A het vermogen zich aan eiwitten te binden. B het vermogen om zich door de epidermis te bewegen. C het vermogen allergenen aan het immuunsysteem aan te bieden. A/B Dit antwoord is niet juist. Het goede antwoord is: Het vermogen allergenen aan het immuunsysteem aan te bieden.

15 15 Algemeen 1.3 DE LEDERHUID (CUTIS/DERMIS) De lederhuid is een 1-3 mm dikke bindweefsellaag. Deze bestaat voornamelijk uit bindweefselcellen (fibroblasten) en bindweefselvezels die ingebed liggen in een gelachtige amorfe grondsubstantie. Aan de bovenkant van deze laag bevinden zich talloze hele kleine bloedvaatjes (haarvaatjes) en lymfevaatjes, van waaruit de bovenliggende opperhuid wordt gevoed en afvalstoffen worden afgevoerd. Meer naar onderen in de lederhuid bevindt zich een dicht vlechtwerk van grotere bloedvaten, lymfevaten en zenuwtakjes. Zenuwvezels besturen de werking van talg- en zweetklieren, de spiertjes rond de haren en de bloedvaatjes. De bloedvaten in de huid zijn niet alleen verantwoordelijk voor de voeding (en zuurstofvoorziening) van de huid zelf, maar ook voor het regelen van de lichaamstemperatuur. De huiddoorbloeding bepaalt in belangrijke mate de hoeveelheid warmte die aan de buitenwereld wordt afgegeven. De bindweefselvezels in de huid bepalen de rekbaarheid en de trekvastheid. Hoe ouder de huid des te minder rekbaar en trekvast deze is. In de lederhuid bevinden zich ook talrijke zenuwuiteinden die de mens tast-, pijn- en temperatuurzin verschaffen. In de dermis bevinden zich ook mestcellen, macrofagen en T- lymfocyten. (als op bladzijde 4)

16 16 In de dermis worden twee lagen onderscheiden: het stratum papillare en het stratum reticulare. Stratum papillare - Stratum papillare is de laag die meteen onder de epidermis ligt, met vingervormige uitstulpingen in de epidermis, de zogenaamde retelijsten. Tussen de retelijsten bevinden zich dermale papillen. In deze papillen lopen haarvaatjes voor de epidermale voedselvoorzieningen. Het stratum papillare omkleedt de adnexen tot in de subcutis. Het afwisselende patroon tussen retelijsten en papillen geeft de huid een even kenmerkend als individueel verschillend lijnenpatroon. Stratum reticulare Stratum reticulare is de laag die ligt tussen het stratum papillare en de subcutis en bevat meer grovere vezels zoals collageen- en elastinevezels en minder cellen. De tussenstof bestaat o.a. uit mucopolysacchariden. Fibroblasten Vezels Collageen Fibroblasten (ongedifferentieerde bindweefselcellen) komen het meest voor in de dermis. Het zijn spoelvormige, mesenchymale cellen die in staat zijn om zowel het collageen, het elastine en de moleculen van de grondsubstantie als enzymen zoals collagenase en elastase te synthetiseren. Deze bindweefselcellen spelen een belangrijke rol bij de wondgenezing. Naast de fibroblasten bevinden zich in de dermis een aanzienlijke hoeveelheid macrofagen en mestcellen. Een macrofaag is een grote mononucleaire fagocyterende cel, dwz deze cel is instaat om exogene vaste partikels als bijvoorbeeld bacteriën op te nemen en te verteren. Mestcellen bevatten vaso-actieve stoffen, zoals histamine, heparine en serotinine, die kunnen vrijkomen bij ontstekingsreacties. Rond de bloedvaten komen in de dermis T-lymfocyten voor, die afkomstig zijn uit de bloedbaan. De dermis bevat drie typen vezels: collageenvezels, elastinevezels en reticulinevezels. Collageen is een fibrillair eiwit. De fibroblast synthetiseert uit peptidenketens een oplosbare, voorloper van collageen: het procollageen, dat buiten de cel wordt gebracht. Via enzymatisch reacties worden eerst vezels gevormd om vervolgens tot collageenbundels te worden geassembleerd. Er worden verschillende typen collageen onderscheiden. Collageen type I komt het meeste voor, minder vaak het collageen type III.

17 17 Dit type wordt gezien in de foetale huid en in regenerend bindweefsel bij wondgenezing. Collageen type IV wordt vooral gezien in basale membranen. De structuur van de dermis wordt gevormd door evenwijdig aan het huidoppervlak liggende bundels collageenvezels. Deze vezels zijn bepalend voor de trekkracht van de huid en zijn in staat mechanische trekkracht op te vangen. Ook de elasticiteit van de huid wordt voor een groot deel verzorgd door de collageenvezels en in mindere mate door de elastinevezels. Elastine Elastine is een niet-fibrillair eiwit dat, in tegenstelling tot collageen het aminozuur demosine bevat. Dit aminozuur is verantwoordelijk voor de vorming van elastine uit het proelastine dat door de fibroblast wordt gesynthetiseerd en uitgescheiden. In de dermis vormen de elastinevezels een fijn netwerk, waarbij in het bovenste deel microfibrillen worden gevormd die zich verankeren in de epidermale basale-membraanzone. Op die manier dragen zij bij aan de hechting van de dermis met de epidermis. Reticuline Zenuwen Reticuline is scleroproteïne in collageenvezels van het reticulaire bindweefsel en draagt zorg voor een netvormig vezelgeraamte. In de dermis komen zowel sensibele zenuwen voor als autonome sympathische zenuwen. De sensibele zenuwen vormen een uitgebreid netwerk onder de opperhuid en rond de haarfollikels en zijn bepalend voor de tastzin, de temperatuurzin en de pijnzin. Bepaalde sensibele zenuwvezels eindigen in zgn. tastlichaampjes die dienst doen als thermoreceptoren en mechanoreceptoren. De lichaampjes van Meissner in de papillaire dermis en de lichaampjes van Pacini op de grens van dermis en subcutis zijn voorbeelden van mechanoreceptoren. Rondom de haarwortel zitten receptoren waarmee de aanraking van het haar wordt waargenomen. De sympathische zenuwvezels verzorgen de bloedvaten, de haarfollikels, de haarspiertjes en de eccriene zweetkieren.

18 18 Bloedvaten De bloedvoorziening van de huid wordt geregeld door een oppervlakkig vaatwerk op niveau van de subpapillaire dermis en een diep vaatnet op de grens van de dermis met de subcutis. Het diepe vaatbed wordt gevoed door vaten die liggen op niveau van de fasciën (bindweefselplaten). Vanuit het diepe vaatbed lopen arteriën die overgaan in arteriolen die het oppervlakkige vaatbed vormen. Op hun beurt gaan de arteriolen in de dermale papillen over in capillairen. Deze lopen tot vlak onder de epidermis en monden uit in de subpapillaire veneuze plexus. De capillairen verzorgen de voeding van de opperhuid. Naast de voeding en zuurstofvoorziening van de huid, spelen bloedvaten ook een centrale rol in de warmteregulatie van de huid. De mate van huiddoorbloeding is bepalend voor de mate van warmteafgifte door de huid aan de buitenwereld. Naast het systeem van arteriële en veneuze vaten bestaat er een wijdvertakt netwerk van afvoerende lymfvaten. 1.4 ONDERHUIDS BINDWEEFSEL (SUBCUTIS) Het onderhuidse bindweefsel bestaat voornamelijk uit hoopjes vetcellen gerangschikt in een netwerk van bindweefselschotten. De subcutis heeft een belangrijke functie als warmte-isolerende laag, maar doet ook dienst als energieopslagplaats, waterreservoir en stootkussen (mechanische functie). De verschillen in deze laag worden bepaald door plaats, geslacht en persoon.

19 19 Kennisvraag 9: Waarom is een goede doorbloeding van de huid belangrijk? A voeding, warmte regulatie en afvoer afvalstoffen B voeding, bescherming en afvoer afvalstoffen C trekvastheid, warmte regulatie en afvoer afvalstoffen B/C Dit antwoord is niet juist. Het goede antwoord is: Voeding, warmte regulatie en afvoer afvalstoffen. Naast de voeding en zuurstof-voorziening van de huid, spelen bloedvaten ook een centrale rol in de warmteregulatie van de huid. De mate van huiddoorbloeding is bepalend voor de mate van warmteafgifte door de huid aan de buitenwereld. Kennisvraag 10: Welke dermale cellen spelen een belangrijke rol bij wondgenezing? A T-lymfocyten B keratinocyten C fibroblasten A/B Dit antwoord is niet juist. Het goede antwoord is: Fibroblasten. Kennisvraag 11: Welk type dermale vezel speelt een rol bij het regenereren van bindweefsel tijdens wondgenezing? A collageen type I B collageen type III C collageen type IV A/C Dit antwoord is niet juist. Het goede antwoord is: Collageen type III. Het collageen type III wordt gezien in de foetale huid en in regenerend bindweefsel bij wondgenezing. Kennisvraag 12: Welke dermale vezel is primair bepalend voor de elasticiteit van de huid? A collageenvezel B elastinevezel C reticulinevezel B/C Dit antwoord is niet juist. Het goede antwoord is: Collageenvezel. Deze vezels zijn bepalend voor de trekkracht van de huid en zijn in staat mechanische trekkracht op te vangen. Ook de elasticiteit van de huid wordt voor een groot deel verzorgd door de collageenvezels en in mindere mate door de elastinevezels. Kennisvraag 13: Door dynamische veranderingen in de doorbloeding speelt de bloedvoorziening van de huid een centrale rol bij A de zuurstofvoorziening van de huid B de afvoer van schadelijk stoffen C de warmteregulatie van de huid

20 20 A/B Dit antwoord is niet juist. Het goede antwoord is: De warmte regulatie van de huid. De mate van huiddoorbloeding is bepalend voor de mate van warmteafgifte door de huid aan de buitenwereld. Kennisvraag 14: Welke mechanische functie heeft de subcutis? A als waterreservoir B als stootkussen C als warmte-isolatie A/C Dit antwoord is niet juist. Het goede antwoord is: Als stootkussen. De subcutis heeft een belangrijke functie als warmteisolerende laag, maar doet ook dienst als energieopslagplaats, waterreservoir en stootkussen (mechanische functie

21 TALGKLIEREN Algemeen Talgklier Talgklier De talgklieren zijn verspreid over de gehele huid, behalve op de handpalmen en voetzolen. Zij liggen altijd naast een haarfollikel en monden daarin uit. Talg bestaat uit een mengsel van allerlei vettige stoffen die de huid soepel houdt en een belangrijke rol speelt in de barrièrefunctie van de huid. Gemiddeld zijn er ongeveer een kleine honderd talgklieren op ieder vierkante centimeter. Op voor androgeen gevoelige plaatsen, zoals het midden van de borst en de rug, in het gezicht en op het behaarde hoofd loopt dit aantal talgklieren op tot duizend per cm 2. Mensen met een hoge talgproductie hebben dan ook vaak last van vet haar. De talgklier ontstaat uit epitheliale cellen die beschikbaar komen tijdens de ontwikkeling van een haarfollikel. Vanaf de 16e foetale week produceren talgklieren al talg en zullen dat blijven doen gedurende de gehele neonatale periode. Na de geboorte gaan de talgklieren in rust om pas weer in de puberteit onder invloed van androgene hormonen actief te worden. Via de ductus sebaceus mondt de talgklier uit in de uitvoergang van een haarfollikel. De talgklier is een holocriene klier. Het betekent dat tijdens de productie van talg de klier afsterft. Nieuwe talgklieren ontstaan in de directe omgeving van de afgestorven talgklier. De tijd die nodig is om de afgestorven klier te vervangen bedraagt 7,5 dag. Talg Talg of sebum bestaat uit glyceriden, wasesters, cholesterol, cholesterolesters, squalenen en vrije vetzuren. Met de lipiden die van de keratinocyten afkomstig zijn, vormt talg een vetlaag op het huidoppervlak die een belangrijke factor is in de barrièrefunctie van de huid. Daarnaast zorgt talg dat huid en haar soepel blijven, draagt bij aan een licht zure ph 6 en heeft bovendien een antimicrobieel effect.

22 ZWEETKLIEREN Algemeen Zweetklieren komen eveneens over het gehele lichaam voor. Er zijn twee soorten zweetklieren: de eccriene zweetklieren en de apocriene zweetklieren. De laatste zijn bij de mens rudimentair aanwezig en zijn voornamelijk bepalend voor de eigen lichaamsgeur. Eccriene zweetklieren, vooral die op de romp, spelen een rol bij de warmteregulatie. Er vindt altijd enige zweetsecretie plaats. Een verhoogde zweetsecretie kan optreden onder invloed van thermische, emotionele en gustatore prikkels. Eccrien zweetklier De zogenoemde eccriene zweetklieren komen over het gehele lichaam voor. Deze klier is opgebouwd uit grote heldere cellen die verantwoordelijk zijn voor de zweetsecretie en kleine donkere cellen die mucus aanmaken. Deze mucus ligt als een hydrofiele film over de uitvoergang van de zweetklier. Het secernerende deel ligt in het onderste deel van de dermis en/of bovenste deel van de subcutis. De uitvoergang loopt spiraalsgewijs door de dermis en de epidermis en eindigt direct aan het huidoppervlak. Bij de warmteregulatie, die wordt gereguleerd door de hypothalamus, zijn vooral de zweetklieren op de romp betrokken. Is er sprake van emotionele prikkels, dan spelen vooral de zweetklieren in het gezicht en de handpalmen een rol. Een verhoogde zweetsecretie als gevolg van gustatore prikkels, zoals het eten van sterk gekruid voedsel, vindt in het gezicht plaats, vooral op het voorhoofd. Apocrien De zweetklieren die in de oksels, onder de borsten en rond de geslachtsorganen zijn gelokaliseerd, de zogenoemde apocriene zweetklieren, ontstaan als deel van het haartalgkliercomplex en monden uit in de uitvoergang van de haarfollikel. Apocriene zweetklieren komen pas tot ontwikkeling in de puberteit onder invloed van androgene hormonen. In principe is apocrien zweet reukloos, maar onder invloed van huidbacteriën als de corynebacteriën, wordt dit secreet omgezet tot een product dat bepalend is voor de eigen lichaamsgeur. In het dierenrijk spelen deze klieren een belangrijke rol bij herkenning van de soort en het afbakenen van hun leefgebied. Bij de mens staat die functie niet meer op de voorgrond, maar kan de geur seksueel prikkelend zijn.

23 HAREN Algemeen Haarfollikel Haarfollikel Haren en nagels bestaan uit dood hoornmateriaal. Een haar ontspruit uit een zakje, dat samen met een talgklier een haarfollikel vormt: het haartalgkliercomplex. Met uitzondering van de lippen, de handpalmen en de voetzolen zijn er over het gehele lichaam haarfollikels te vinden. De haarfollikels ontstaan foetaal in de tiende week als uitstulping in de basale laag van de epidermis. Deze primaire haarkiem ontwikkelt zich in de richting van de dermis en duwt daarbij een hoopje mesodermale cellen voor zich uit. De mesodermale cellen ontwikkelen zich later tot een dermale papil. De epitheliale cellen aan de onderkant van de haarfollikel vormen een verdikking rond de dermale papil. Hieruit ontwikkelen zich de verschillende lagen van de haarfollikel. Drie binnenste lage vormen de haarschacht. Vier buitenste lagen (de uitwendige haarschede en drie lagen van de inwendige haarschede) liggen in de huid. De gehele haarschede wordt omgeven door een bindweefsel schede. Na 7 maanden is de aanleg van alle haarfollikels voltooid. Er zijn twee soorten haren: vellusharen en terminale haren. Vellushaar Terminaal haar Haargroei Aan het eind van de zwangerschap worden de eerste in utero gevormde lagunoharen vervangen door vellusharen. Vellusharen zijn zeer fijne, niet gepigmenteerde donshaartjes van ongeveer 2-3 mm lengte. Alleen de wimpers, de wenkbrauwen en het hoofdhaar wordt vervangen door terminale haren. Dit haar is dikker en veelal gepigmenteerd. In de puberteit veranderen, onder invloed van de geslachtshormonen, de vellusharen in de oksels en de schaamstreek in dikkere gepigmenteerde terminale haren. Bij de man ontstaat daarna ook terminale beharing in het gelaat, op de romp, de armen en benen. De haargroei heeft een cyclisch karakter. Elke haarfollikel heeft zijn eigen ritme met drie in tijdsduur wisselende perioden: een periode van groei (anagene fase), een overgangsfase (katagene fase) en een rustperiode (telogene fase) waarna het haar uitvalt. Daarna begint de haarfollikel aan een nieuwe groeicyclus. In tegenstelling tot de meeste zoogdieren lopen de cycli van de haarfollikels bij de mens niet synchroon. De mens kent geen periode waarop alle haren tegelijk uitvallen.

24 24 Op het behaarde hoofd duurt de anagene fase twee tot zes jaar. Op de rest van het lichaam is de cyclus korter. Van de tot haren op het menselijke hoofd bevindt zich 85% zich in de anagene fase, 14% in de telogene fase en 1% in de katagene fase. Hieruit blijkt dat een verlies van haren per dag normaal is. 1.8 NAGELS Nagels vormen de bekleding en bescherming van het uiteinde van de tenen en vingers. Nagels zijn evenals de haren ontstaan als instulpingen van het embryonale epitheel. De nagelplaat is een gespecialiseerde keratinestructuur. De nagel groeit uit de nagelmatrix en bestaat uit dood, verhoornd materiaal. Nagels zijn kleurloos en transparant, maar lijken roze door de bloedvaten eronder. De rand van de nagel is wit vanwege de lucht eronder. Het halvemaantje, de lunula, onderaan de nagel lijkt wit omdat het niet stevig aan het bindweefsel vastzit. Nagels groeien 0,05 tot 1,2 mm per week. Als de nagel losraakt, duurt het ca. zeven maanden voor deze weer geheel is aangegroeid. Vingernagels groeien sneller dan teennagels. Ook de nagels van afzonderlijke vingers aan eenzelfde hand groeien niet even snel. De groei is sneller in de zomer en langzamer in koude klimaten en bij sommige ziekten. 1. infundibulum 2. bindweefselschede 10. m. arrector pili 3. isthmus 9. talgklier 4.uitwendige wortelschede 7. glasmembraam 6. haarmatrix 5.dermale papil 8. apocriene zweetklier

25 25 Kennisvraag 16: Het feit dat een talgklier een holocriene klier is betekent: A dat bij de talgproductie de klier te gronde gaat B dat bij de talgproductie een nieuwe talgklier wordt gevormd C dat bij de talgproductie lipiden worden gevormd B/C Dit antwoord is niet juist. Het goede antwoord is: Dat bij de talgproductie de klier te gronde gaat. De talgklier is een holocriene klier. Het betekent dat tijdens de productie van talg de klier afsterft. Nieuwe talgklieren ontstaan in de directe omgeving van de afgestorven talgklier. De tijd die nodig is om de afgestorven klier te vervangen bedraagt 7,5 dag. Kennisvraag 17: Verhoogde zweetsecretie als gevolg van thermische prikkels is voornamelijk gelokaliseerd op A het gezicht B de handpalmen C de romp A/B Dit antwoord is niet juist. Het goede antwoord is: De romp. Kennisvraag 18: In de puberteit ontstaan in de oksels en de schaamstreek A vellusharen B terminale haren C katagene haren A/C Dit antwoord is niet juist. Het goede antwoord is: Terminale haren. Inzichtvraag 1: Wat zijn de belangrijkste functies van de huid? Noem er zes! Antwoord: - barrière tegen invloeden van buitenaf - temperatuurregulatie - vochtbalans

26 26 - vitamine-d synthese* - vetreserve - tastzin, pijnzin, temperatuurzin *Er bestaan twee vormen van vitamine D. Vitamine D2 wordt afgeleid van ergosterol in de voeding, terwijl vitamine D3 wordt afgeleid uit cholesterol via 7-dehydrocholesterol. Beide vormen van deze vitamine worden eveneens aangemaakt onder invloed van ultraviolet licht van meestal de zon. In delen van de wereld met erg weinig zonlicht bestaat echter de mogelijkheid dat het lichaam te weinig vitamine D aanmaakt. Daarom wordt vitamine D aan verschillende voedingsmiddelen toegevoegd, in Nederland bijvoorbeeld aan margarine. Een tekort aan vitamine D leidt tot de ziekte rachitis en osteoporose. De actieve vorm van de vitamine is calcitriol, dat in de nieren wordt gemaakt uit hetzij D2 of D3. Calcitriol bindt zich aan een eiwittranscriptiefactor die het tot uitdrukking van een gen reguleert. Het resultaat is het reguleren van de calcium- en fosforniveaus in botweefsel en bloed. Daarbij spelen ook een hormoon en calcitonine een rol. Omdat het niveau van de fabricage van calcitriol in het lichaam afhangt van de blootstelling aan zonlicht, hebben mensen met een donkere huid die in een klimaat met weinig zonlicht leven, snel een tekort aan vitamine D. Het feit dat mensen met een lichte huid vooral in gebieden met weinig zonlicht wonen, zou een gevolg van de evolutie kunnen zijn, omdat mensen met een lichte huid in deze gebieden minder snel bepaalde aandoeningen aan het bewegingsapparaat krijgen (bijvoorbeeld rachitis, ofwel engelse ziekte) zullen krijgen dan mensen met een donkere huid.

27 27 Een tekort aan vitamine D kan ook de volgende aandoeningen veroorzaken:osteoporose, ofwel botontkalking een aandoening waarbij de botten erg breekbaar worden. Osteomalacie, een op rachitis lijkende aandoening waarbij de botten dunner worden in volwassenen. Rachitis, ofwel engelse ziekte bij kinderen, de botten buigen door onder het gewicht tot O of X benen. Myopathie ofwel spierafwijkingen: tekort aan vitamine D leidt tot spierzwakte. Inzichtvraag 2: Welk proces dat zich overal in de epidermis afspeelt, vindt niet plaats in de lippen? Antwoord: Verhoorning. Het stratum granulosum is in de lippen afwezig: in deze laag vindt de werkelijk verhoorning plaats. Inzichtvraag 3: Melanocyten staan ook onder invloed van geslachtshormonen, hetgeen zich uit in een onregelmatige pigmentatie in het gelaat. In welke situatie kan een dergelijke onregelmatige pigmentatie ontstaan? Antwoord: Bij zwangere vrouwen of vrouwen die de pil gebruiken (melasma) Inzichtvraag 4: In welke huidlaag bevinden zich veel collageenen elastinevezels? Welke functie hebben zij respectievelijk? Antwoord: In de onderste laag van de dermis (stratum reticulare). De structuur van de dermis wordt gevormd door evenwijdig aan het huidoppervlak liggende bundels collageenvezels. Deze vezels zijn bepalend voor de trekkracht van de huid en zijn in staat mechanische trekkracht op te vangen. Ook de elasticiteit van de huid wordt voor een groot deel verzorgd door de collageenvezels en in mindere mate door de elastinevezels. In de dermis vormen de elastinevezels een fijn netwerk, waarbij in het bovenste deel microfibrillen worden gevormd die zich verankeren in de epidermale basale-membraanzone. Op die manier dragen zij bij aan de hechting van de dermis met de epidermis.

28 28 Inzichtvraag 5: Van welke type zweetklier wordt het sekreet door huidbacteriën omgezet in een product dat in hoge mate bepalend is voor de lichaamsgeur? Antwoord: De apocriene zweetklieren Inzichtvraag 6: Welke factoren zijn belangrijk voor de barrièrefunctie van het stratum corneum? Antwoord: De dikte, de integriteit en de hydratiegraad van de hoornlaag, alsmede de grootte en de aard van de stof waarmee de huid in contact komt. De penetratie van een stof neemt af naarmate het moleculair gewicht groter is. Door de aanwezigheid van lipiden in de hoornlaag zullen vetoplosbare stoffen makkelijker kunnen binnendringen dan wateroplosbare stoffen. Op plaatsen met een dunne hoornlaag zoals oogleden en scrotum zal penetratie veel groter zijn dan op plaatsen met een dikke hoornlaag zoals voetzolen en handpalmen. Het keratine in de cellen van de hoornlaag is in staat vocht op te nemen en af te geven en beheerst daardoor de vochtbalans. Met de lipiden die van de keratinocyten afkomstig zijn, vormt talg een vetlaag op het huidoppervlak die een belangrijke factor is in de barrièrefunctie van de huid. Inzichtvraag 7: Hoe wordt vermindering van warmteafgifte in de huid bereikt? Antwoord: Door vasoconstrictie, beperking van de zweetsecretie en door sympathische stimulatie van de haarspiertjes (kippenvel). Inzichtvraag 8: Welke cellen maken deel uit van het immuunsysteem van de huid? Antwoord: Keratinocyten, Langerhanscellen, macrofagen, mestcellen en infiltrerende T-lymfocyten. Keratinocyten spelen waarschijnlijk een centrale rol binnen dit immuunsysteem, omdat zij in staat blijken verschillende stimuli en een reeks aan cytokinen, waaronder groeifactoren en interleukinen en andere ontstekingsmediatoren (prostaglandinen en leukotriënen) te produceren.

29 29 Inzichtvraag 9: Vanuit welke klieren vindt bij oppervlakkige verwonding de regeneratie van het epitheel plaats? Antwoord: De talgklieren. Inzichtvraag 10: De huid speelt een belangrijke rol in het sociale contact. Een gave huid levert een positieve bijdrage aan dat contact, maar de huid kan ook op negatieve wijze als blikvanger fungeren. Wanneer? Antwoord: Door huidaandoening, door zichtbare lidtekens (brandwonden) en door automutilatie.