DE TURKSE LIFE SCIENCES AND HEALTH SECTOR

Transcriptie

1 < DE TURKSE LIFE SCIENCES AND HEALTH SECTOR Een verkenning naar de kansen en uitdagingen voor de Nederlandse innovatiegemeenschap Dennis Linn

2 Colofon Opdrachtgever Rory Nuijens Innovatieadviseur Turkije Auteur Dennis Linn Stagiair Economische Afdeling Ambassade Ankara Begeleiding Rory Nuijens Innovatieadviseur Turkije Ferda Başdoğan Economische Afdeling Ambassade Ankara Contact 2

3 Management samenvatting Dit rapport dient als een eerste verkenning van de Life Sciences & Health sector in Turkije. Het is bedoeld om verschillende relevante actoren in Nederland, maar ook in het Nederlandse economische netwerk Turkije, inzichten te verschaffen hoe en op welke onderwerpen samenwerking met Turkse partners ontwikkeld kan worden, binnen het kader van de LSH sector. Innovatie en het vergroten van de capaciteit aangaande onderzoek en ontwikkeling vormt inmiddels een belangrijk onderdeel van het Turkse economische beleid. Via de inzet op innovatie wordt getracht de middle income trap te vermijden, de afhankelijkheid van import te verkleinen en om meer toegevoegde waarde te creëren voor de Turkse economie door in te zetten op het vergroten van het exportaandeel. Daarbij zet Turkije in op het vergroten van de rol van research & development zowel op nationaal en internationaal niveau via de verdere professionalisering van het commerciële vermogen van universiteiten en het vergroten van de rol van de Turkse nationale wetenschapsraad TÜBITAK, die tevens aanspreekpunt is voor de kaderprogramma s van de Europese Unie. Eén van de focussectoren binnen het bovenstaande streven is de Turkse gezondheidssector en aanverwante domeinen. De afgelopen 10 jaar heeft de Turkse gezondheidszorg via het Health Transformation Program een indrukwekkende hervorming ondergaan, mede ingegeven door het toetredingsproces tot de Europese Unie. Daarbij is de toegankelijkheid tot zorg verbeterd, is de capaciteit van ziekenhuizen uitgebreid en zijn er meer zorgaanbieders bijgekomen. De algehele conclusie is dan ook dat de Turkse LSH sector voor Nederland aanknopingspunten biedt voor het ontwikkelen van samenwerking. Meer specifiek geldt het volgende: 1. Voor de gebieden klinische testen, stamcelonderzoek, oncologie, genomica, biomaterialen en biomedische engineering geldt dat de focus van Nederlandse samenwerking zou moeten liggen op het ontsluiten van de Turkse kennis voor de Nederlandse markt, het ontwikkelen van gezamenlijke onderzoeksprojecten waarbinnen kennispartners elkaar versterken, het verbinden van Nederlands toponderzoek op dit gebied alsmede Nederlandse innovatieve oplossingen. Naast onderzoekssamenwerking moet ook technologische samenwerking gezocht worden met het oog product- en dienstenontwikkeling. Instrumenten die dergelijke samenwerking kunnen stimuleren zijn bijvoorbeeld het organiseren van gezamenlijke seminars, R&D en technologiematchmaking, student- stafuitwisseling, gezamenlijke projecten ontwikkelen in het kader van multilaterale programma s zoals Horizon 2020, het ondersteunen van elkaars start ups 3

4 in de sector en het organiseren van sectorspecifieke missies en individuele vraagbeantwoording. Om dergelijke samenwerking te realiseren is substantiële bijdrage en investering van de sector in Nederland onontbeerlijk. 2. Voor de gebieden farmacie sector, e-health, diagnostiek en de sector medische instrumenten geldt dat er vanuit de Turkse overheid veel wordt geïnvesteerd, maar dat een directe output daarvan nog niet goed zichtbaar is. Op het gebied van e-health is er wel degelijk een indrukwekkende output, maar de geconstateerde uitdagingen in de implementatie van e-health oplossingen vergen aandacht. De farmaceutische en medische instrumenten sectoren worden door de Turkse overheid naar voren geschoven als toekomstige groeisectoren waaruit een substantiële toegevoegde waarde voor de Turkse economie moet worden gehaald. Die potentie is echter op dit moment nog niet waargemaakt. Dat biedt kansen om op het gebied van productontwikkeling, design en procestechnologie Nederlandse kennis beschikbaar te maken voor de Turkse markt. Hierbij moet wel in het achterhoofd worden gehouden dat de voornaamste Turkse drijfveer het stimuleren van de eigen export is en dat dientengevolge in het geval van samenwerking de Turkse overheid een grote mate van kennisoverdracht verwacht. Het soort activiteiten en samenwerking dat kan worden ontwikkeld, komt overeen met activiteiten zoals onder punt De sectoren medische voeding, mobiliteit, bio- en nanotechnologie bieden vooralsnog minder kansen door het ontbreken van investeringen en strategische beleidsontwikkelingen op deze terreinen. Bio- en nanotechnologie worden door de Turkse overheid wel gepositioneerd als belangrijk voor de toekomst en het is interessant om op deze terreinen toekomstige ontwikkelingen te volgen. Het is voor Nederlandse partners vooral zaak individuele excellentie te vinden op deze terreinen, bijvoorbeeld in internationale en multilaterale onderzoeksprojecten. Geconstateerd wordt dat Ankara en Izmir de centrale regio s zijn als het gaat om onderzoeksactiviteiten in de LSH sector, waarbij Istanbul met universiteiten zoals Koç Universiteit op bepaalde terreinen er tevens uitschiet, in het bijzonder als het gaat om het combineren van engineering met de LSH sector. Verder onderzoek moet zich richten op het vertalen van Turkse ontwikkelingen binnen de LSH sector naar Nederlandse thematiek zoals e-health, big data, personalized medicine, medical devices (inclusief diagnostics) en preventive health care. Hierbij moet tevens technologische diepgang gevonden worden 4

5 en moet verder onderzoek aanleiding vormen tot daadwerkelijke contacten tussen Nederlandse en Turkse organisaties actief in de LSH sector. Contact over de inhoud van dit rapport kan onderhouden worden met de Innovatieadviseur Turkije Rory Nuijens via De Innovatieadviseur staat altijd ter beschikking ten behoeve van ondersteuning bij het opzetten van bovengenoemde activiteiten, het verder duiden van samenwerkingsmogelijkheden (ook voor individuele Nederlandse partijen), het leggen van contacten en vraagbeantwoording. 5

6 Inhoudsopgave COLOFON... 2 MANAGEMENT SAMENVATTING... 3 INHOUDSOPGAVE... 6 INTRODUCTIE SITUATIESCHETS TURKIJE: DE ROL VAN INNOVATIE IN HET ECONOMISCH BELEID De staat van de Turkse economie De ontwikkeling en rol van innovatie in de Turkse economie Conclusie EEN ALGEMEEN OVERZICHT VAN DE TURKSE GEZONDHEIDSZORG Health Transformation Program Conclusie ONTWIKKELINGEN EN UITDAGINGEN IN DE TURKSE LSH SECTOR Medische Apparatuur E Health Medicijnonderzoek en de Farmaceutische industrie Biomaterialen en biomedische engineering Genomica Oncologie Stamcel onderzoek Klinische testen EEN OVERZICHT VAN DE BELANGRIJKSTE UNIVERSITEITEN EN ONDERZOEKSCENTRA Universiteiten Conclusie onderzoekscentra universiteiten VERZEKERAARS

7 Conclusie EINDCONCLUSIE Verder onderzoek ANNEX 1: ANDERE RELEVANTE ACTOREN ANNEX 2: BRONVERMELDING ANNEX 3: FACTSHEET ECONOMISCHE CIJFERSTURKIJE

8 Introductie Met de aanstelling van een Innovatieadviseur per september 2013 vormt het ontwikkelen van samenwerking op het gebied van innovatie, onderzoek en ontwikkeling een nieuwe dimensie van het Nederlandse economische beleid richting Turkije. Eén van de taken van de Innovatieadviseur is het volgen en inzichtelijk maken van technologische ontwikkelingen in het land waar hij geplaatst is. Hierbij is het topsectorenbeleid leidend en met name de internationaliseringsoffensieven van deze topsectoren. In deze internationaliseringsoffensieven definiëren de topsectoren hun ambitie op het gebied van internationale samenwerking ten aanzien van onder andere innovatie en human capital. De aanleiding voor het opstellen van dit rapport zijn als volgt: 1. De topsector Life Sciences & Health (LSH) heeft in haar internationaliseringsoffensief Turkije als een prioriteitsland gekenmerkt. Stap één om daar werk van te maken is om bruikbare informatie over de LSH sector in Turkije naar boven te halen. 2. Bovendien vormt het onderwerp LSH in de tweede helft van 2014 het focusonderwerp van het Innovatieattaché Netwerk. Ten behoeve hiervan worden alle Innovatieattaché s en adviseurs verzocht informatie betreffende de LSH sector in hun land naar boven te halen. Vanwege het feit dat de functie van Innovatieadviseur in Turkije nieuw is, is een dergelijke excersitie voor Turkije tot op heden niet uitgevoerd. Een dergelijk rapport is nuttig ten behoeve van gedachtevorming en prioriteitsstelling binnen de Nederlandse sector met het oog op het aanscherpen van het internationaliseringsoffensief. 3. Er zijn in het recente verleden een aantal initiatieven op LSH gebied in Turkije genomen. Zo werd tijdens de recente handelsmissie van minister Ploumen (2-4 juni 2014) in samenwerking met TNO een seminar georganiseerd over de LSH sector in Turkije. Eén van de conclusies van dit seminar was, dat Turkse universiteiten geïnteresseerd zijn in het aanknopen van samenwerkingsrelaties met Nederlandse kennisinstellingen. Ook zijn door de Innovatieadviseur met diverse Turkse universiteiten contacten gelegd op het gebied van LSH terreinen (o.a. Koç Universiteit en Middle East Technical University). Bovendien zijn er brede initiatieven, zoals de Nederlandse betrokkenheid bij de Turkse innovatieweek in 2014 en 2015, waarop de Nederlandse sector kan aansluiten. Ook heeft Nutricia Research een contract gesloten met Uludağ Universiteit om gezamenlijke onderzoek te ontwikkelen op het gebied van de invloed van medische voeding op neurale aandoeningen. 8

9 Met bovenstaande aanleidingen in het achterhoofd, is het rapport opgesteld met als als doel een eerste inzicht te verschaffen in de Turkse LSH sector en in de daarin uitgelichte sub sectoren. Het rapport heeft niet de ambitie al kant en klare samenwerkingsmogelijkheden aan te bieden, daar zijn in samenwerking met de Nederlandse topsector LSH nog meer verdiepingsslagen nodig. De bevindingen van het rapport moeten Nederlandse spelers wel aanhaakpunten geven voor het identificeren waar en welke onderdelen van de Turkse LSH sector interessant zijn voor verdere verdieping. Het rapport kan dus gebruikt worden om de gedachtevorming rondom samenwerking met Turkije verder vorm te geven en kan als aanleiding dienen om verdiepingssessies in samenwerking met Turkse partners te organiseren. Te denken valt hierbij aan het organiseren van seminars, R&D matchmaking, sectorspecifieke missies en individuele vraagbeantwoording. Teneinde aan bovenstaande doelstellingen te voldoen, zijn de volgende onderzoeksvragen opgesteld: Binnen welke beleidscontext opereren spelers in de Turkse LSH sector? Binnen welke innovatiecontext opereren spelers in de Turkse LSH sector? Wat zijn belangrijke sub sectoren binnen de Turkse LSH sector en welke ontwikkelingen zijn binnen deze sub sectoren van belang? Wat zijn de belangrijkste actoren die zich met innovatie, onderzoek en ontwikkeling bezighouden in de Turkse LSH sector? Om de onderzoeksvragen uit te werken en van context te voorzien, begint het rapport met een beschrijving van de Turkse economie en de rol van innovatie daarin Vervolgens worden de belangrijkste ontwikkelingen in de Turkse gezondheidszorg beschreven, waarna de belangrijkste sub sectoren en hun ontwikkelingen worden beschreven. Het rapport gaat daarna in op de belangrijkste actoren in het onderzoeksveld en besluit met een conclusie en aanbevelingen voor verdere acties. 9

10 1 Situatieschets Turkije: de rol van innovatie in het economisch beleid Om een beter beeld te krijgen van de context waarin de spelers in de Turkse LSH sector opereren, is het van belang een inzicht te krijgen in de performance en de vooruitzichten van de Turkse economie en de rol die innovatie daarin speelt. Dit hoofdstuk geeft daarom een eerste inzicht in de belangrijkste kenmerken en trends in de Turkse economie en geeft weer wat de rol van innovatie en research & development (R&D) daarin is. 1.1 De staat van de Turkse economie In 2012 was het Bruto Binnenlands Product (BBP) van Turkije US$789 miljard euro (OECDstat, 2014) (The World Bank Group, 2014) (World Bank, 2014). In 2013 is dit gestegen tot US$820 miljard (OECDstat, 2014) (Economic Outlook, 2014). Het BBP van Turkije is al jaren groeiende (zie de tabel hieronder). Per hoofd van de bevolking betekent dit een bedrag van US$ in 2013 (Economic Outlook, 2014) % 8% % 4% 2% % 200-2% 100-4% BBP afgerond in miljarden Jaarlijkste groei BBP in % -6% Figuur 1: Ontwikkeling BBP Turkije Met deze cijfers is Turkije momenteel de 16 de economie van de wereld. In 2013 stond Turkije nog op de 17 de plek. Binnen Europa is Turkije de 6 de economie. In de laatste tien jaar is er voor US$135 miljard aan 10

11 buitenlandse investeringen naar Turkije gekomen (World Bank, 2014) (Economic Outlook, 2014). Voor meer cijfers over de Turkse economie zie Annex 3 Factsheet Economische Cijfers Turkije. Het meest interessante cijfer hier is het BBP per hoofd van de bevolking. Dit is aan het stijgen, waardoor Turkije momenteel het gevaar loopt om in de middle income trap terecht te komen. Dit fenomeen treedt op bij landen die zich gefocust hebben op de productie- en assemblagefases van productielijnen en die door stijgende arbeidskosten minder aantrekkelijk worden voor buitenlandse investeerders en ondernemingen. Mede om deze reden zet de Turkse overheid veel in op innovatie en R&D om zodoende producten te creëren met een relatief hoge toegevoegde waarde. Sinds het begin van dit millennium zijn er meerdere fondsen en hervormingen geïmplementeerd door de Turkse overheid die in lijn zijn met deze nieuwe focus. Daarnaast is ook het structurele tekort op de handelsbalans zorgwekkend. Turkije importeert sinds jaar en dag meer dan het exporteert. Dat is geen houdbare situatie. Ook daarom heeft de Turkse regering besloten om vol in te zetten op de ontwikkeling van hoogwaardige technologische producten met een hoge toegevoegde waarde om zodoende geïmporteerde producten te kunnen vervangen door lokale productie. 1.2 De ontwikkeling en rol van innovatie in de Turkse economie De twee bovengenoemde drijfveren zorgen ervoor dat de inzet op innovatie en de ontwikkeling van R&D capaciteit integraal onderdeel is van het Turkse economische beleid. Centraal hierin is het Vision 2023: Science and Technology Strategies document. Dit document is opgesteld door de Turkse overheid en beschrijft de volgende doelstellingen op het gebied van wetenschap en technologie: Beleidsdoel Het bereiken van een concurrentievoordeel in industriële productie Implementatie Ontwikkeling innovatieve productieprocessen, kennisintensieve en hoogwaardige producten die centraal staan aan de productiecapaciteit en het bereiken van vooruitgang in ruimtevaarttechnologie, materiaaltechnologieën en landbouwproductie. 11

12 Het bereiken van vooruitgang in levenskwaliteit Het bereiken van duurzame groei Het creëren van een op kennis gebaseerde samenleving Tabel 1: Doelstellingen Vision 2023 Vergroten van voedselveiligheid, innovatieve technologieën in de gezondheidszorg en life sciences, gezonde en milieuvriendelijke stedelijke infrastructuur, transportsystemen klaar voor de volgende generatie. Vergroten van het aandeel van technologie op het gebied van nieuwe energie en milieu, inclusief het efficiënt gebruiken van natuurlijke bronnen. Het ontwikkelen van technologie en onderzoek welke een dynamische en een op kennis gebaseerde samenleving dichterbij brengt. Daarnaast werden acht economische sectoren geïdentificeerd die als prioriteit zouden moeten gelden om de bovenstaande doelstellingen te kunnen bereiken. Deze zijn als volgt: Life Sciences & Health Informatie- en communicatietechnologie (ICT). Bio- en gentechnologie. Energie- en milieutechnologie. Materiaaltechnologie. Mechatronica. Nanotechnologie. Designtechnologie. Technologie op het gebied van productieprocessen. De Supreme Council for Science and Technology (SCST) 1 formuleerde de prioriteitsgebieden op het gebied van technologische ontwikkeling zoals gesuggereerd in het Vision 2023 document en verzocht publieke instellingen (inclusief universiteiten) dit in hun eigen onderzoeksprogramma s mee te nemen. 1 De SCST is een overheidsorgaan dat wordt voorgezeten door de Turkse premier en halfjaarlijks bij elkaar komt om beslissingen ten aanzien van het wetenschaps- en technologiebeleid te nemen. Aan dergelijke bijeenkomsten nemen stake holders uit verschillende organisaties en overheidsinstellingen deel. 12

13 De publieke instellingen worden daarmee opgeroepen dezelfde doelstellingen na te streven als doelstellingen zoals die in Vision 2023 uiteen worden gezet. Het Vision 2023 document wordt verder uitgewerkt in meer specifieke plannen en rapporten, zoals het National Science, Technology and Innovation Strategy Deze strategie focust zich vooral op de ontwikkeling van de human resources voor de wetenschap, technologie en innovatie, het commercialiseren van onderzoeksresultaten, het verbeteren van interdisciplinaire samenwerking in onderzoeksprojecten, het benadrukken van de rol van het midden- en kleinbedrijf (MKB), R&D infrastructuren en internationale samenwerkingen. Daarnaast verduidelijkt de strategie verder de economische sectoren waarop Turkije zich op zou moeten richten. Deze zijn de automotive sector, machinebouw en productietechnologieën, ICT, energie, water, voedsel, veiligheid en ruimtevaart. Inmiddels is gezondheidszorg ook aan deze lijst toegevoegd door middel van een speciale beslissing van de SCST. In 2004 werd het concept van de Turkish Research Area (TARAL) geïntroduceerd, waarvoor de European Research Area (ERA) als inspiratiebron diende. Hierdoor worden publieke instellingen, private instellingen en kennisinstellingen gemobiliseerd om hun R&D en innovatie inspanningen te bundelen en een gezamenlijke focus aan te brengen. TARAL heeft een viertal doelstellingen: Het vergroten van de levenskwaliteit. Het vinden van innovatieve oplossingen voor de behoeftes van de samenleving. Het vergroten van het concurrentievermogen van het land. Het bewaren en verspreiden van kennis en begrip over wetenschap, technologie en innovatie in de samenleving. Om dit te bereiken zijn enkele harde doelstellingen geformuleerd op het gebied van het aandeel van R&D in het BBP, de vraag naar R&D en het aantal FTE aan gekwalificeerd R&D personeel. Ook heeft TARAL haar eigen budget om R&D activiteiten te initiëren. De uitvoerder van het bovengenoemde beleid komt voor rekening van de Turkse Nationale Wetenschaps- en Technologieraad (TÜBİTAK). TÜBİTAK valt onder het Turkse ministerie van wetenschap, technologie en industrie. TÜBİTAK beheert nationale subsidiefondsen die R&D projecten van de publieke en private sector kunnen financieren. Bovendien heeft TÜBİTAK ook eigen onderzoekscentra en is zij het aanspreekpunt voor de Europese Unie betreffende Europese 13

14 subsidieprogramma s zoals Horizon Meer hierover in het hoofdstuk 4, waarin wordt ingegaan op specifieke actoren. Eén van de recentste initiatieven die TÜBİTAK onder andere heeft genomen, is het ondersteunen van Technology Transfer Offices van een twintigtal universiteiten in Turkije, waardoor de link tussen kennisinstellingen en de industrie wordt versterkt. Aan de hand hiervan zijn de in dit rapport meegenomen universiteiten gedefinieerd. Deze zogenaamde TTO s verkleinen de afstand tussen het bedrijfsleven en de academische wereld. In deze TTO s zijn al kleine succesverhalen te zien. Een goed voorbeeld dat aanduidt dat het Turkse ecosysteem voor innovatie en onderzoek verbetert en de kwaliteit van het Turkse onderzoek hoogstaand is, zijn de recente behaalde ERC Grants door Turkse onderzoekers van de Koç universiteit en de Bilkent universiteit. Dergelijke projecten laten zien dat op bepaalde terreinen Turkse onderzoekers zich kunnen meten met hun Europese collega s (Prof. Özgür Barış Akan of Koç University Received 1,8 milion euro grant by European Research Council, 2014) De groei van R&D in Turkije De investeringen in de R&D sector in Turkije zijn stijgend, zie daarvoor ook figuur 2. Van de totale uitgaves aan R&D wordt 47% gedaan door het bedrijfsleven, 33% door de overheid en 20% door hogere onderwijsinstellingen (Schreck, 2013) Figuur 2: Bruto nationale R&D uitgaven in Turkije als percentage van het BBP. Bron: Turkstat 14

15 Bedrijfsleven Overheid Hogere onderwijsinstellingen 20% 47% 33% Figuur 4: Verdeling R&D uitgaven Turkije In het reeds eerder genoemde Vision 2023 document wordt gedefinieerd dat Turkije als doel heeft om een significante groei te bewerkstelligen voor R&D (tot 3% van het BBP) en het aantal onderzoekers te vervijfvoudigen (naar een totaal van ) (Schreck, 2013). In het in 2012 gepubliceerde R&D personeel (X 1000 FTE) Onderzoekers (X 1000 FTE) Figuur 3: Ontwikkeling aantal FTE R&D personeel en onderzoekers. Bron: Turkstat. 15

16 voortgangsrapport van de Europese Commissie wordt gesteld dat Turkije goede vooruitgang boekt op gebied van onderzoek- en innovatiebeleid Internationale samenwerking in R&D projecten Sinds 2004 draait Turkije volledig mee in de EU kaderprogramma s en recentelijk heeft TÜBITAK met de Europese Commissie de associatieovereenkomst voor Horizon 2020 ondertekend 2. Turkije heeft relatief goed gepresteerd in KP7 met een succes ratio van 16,5% (EU gemiddelde is 21,2%). In totaal heeft Turkije in KP7 648 grant agreements getekend met in totaal 761 Turkse deelnemers, wat neerkomt op tussen de 115 en 160 miljoen euro aan financiële bijdrage vanuit de EU. Turkije scoorde vooral goed op deelname van het MKB. Thematisch doet Turkije het goed in ICT, KBBE, Transport en Security. Figuur 5: Overzicht Turkse deelname KP7. Bron: KP7 Dashboard RVO KBBE Food, Agriculture and Biotechnology, NMP - Nanosciences, Nanotechnologies, Materials and new Production Technologies, ENV Environment, TPT - Transport & Aeronautics, SSH Socio-economic sciences and Humanities, SPA Space, SEC Security, GA General Activities, SP1-JTI Joint Technology Initiatives, ERC European Research Council, PEOPLE Marie Curie Actions, INFRA Research Infrastructures, SME Research for the benefit of SMEs, REGIONS Regions of Knowledge, SiS Science in Society, COH Coherent development of research policies, INCO Activities of International Cooperation 16

17 Organisatie Aantal projecten waarin wordt deelgenomen TUBITAK 161 METU 79 Koc Universitesi 58 Sabanci Universitesi 48 Bilkent Universitesi 46 Boğazıcı Universitesi 46 Istanbul Teknik Universitesi 43 Hacettepe Universitesi 26 Ege Universitesi 18 Ministry of Food, Agriculture and Livestock 18 Dokuz Eylul Universitesi 15 Ozyegin Universitesi 15 Ankara Universitesi 12 Arcelik 12 Izmir Institute of Technology 12 Istanbul Universitesi 11 Atard 10 Yeditepe Universitesi 9 Kadir Has Universitesi 8 Türkiye Süt, Et, Gida Sanayicileri ve Üretecileri 8 Birliği Derneği Tabel 2: Top 20 Turkse deelnemers aan KP7. Bron: KP7 Dashboard RVO. Verbeterpunten voor Turkije zijn deelname in de ERC beurzen en deelname in de thema s Health, Water en Energy. Bovendien is er ruimte om het aantal succesvolle projectaanvragen te vergroten. Turkije neemt tevens deel aan de EUREKA en Eurostars programma s. EUREKA is een platform dat zich bezighoudt met internationale samenwerking op R&D projecten en dat ondersteuning moet bieden voor marktgeoriënteerde producten en processen met een hoge potentie voor commercialisering. In de ranglijst van meest actieve landen in dit framework is Turkije gestegen van de 28 ste plek (van de 42 lidstaten) in 2007, naar de 11 de plek in Het voornemen van Turkije is om termijn een top 10 land te 17

18 worden (Ablak, 2012). Vooral de inkijk die het Turkije geeft in de innovatie en R&D structuur van andere landen is waardevol. Dit programma betreft vooral de ICT en biotechnologie. Binnen EUREKA richt het Eurostars programma zich met name op de deelname van het MKB (Turkey holds term presidency of EUREKA, 2012). 1.3 Conclusie Dit eerste hoofdstuk ging vooral in op de huidige staat van de Turkse economie en de rol van innovatie en R&D daarin. Geconcludeerd mag worden dat, hoewel de Turkse economie sinds jaar en dag indrukwekkende groeicijfers laat zien, er enkele structurele problemen zijn, die de Turkse economie op termijn niet houdbaar maken. Zo dreigt Turkije in de zogenaamde middle income trap te vallen en is er een structureel tekort op de handelsbalans. Eén van de maatregelen die de Turkse overheid heeft genomen om deze twee problemen het hoofd te bieden, is het onderbrengen van innovatie en het vergroten van investeringen in R&D als vast onderdeel van het Turkse economische beleid. Hoewel de investeringen in R&D sterk toenemen en de Turkse overheid ook stevige ambities heeft neergezet op dit gebied, is Turkije op het gebied van R&D investeringen nog niet op het niveau van de EU-27. Wel draaien Turkse universiteiten en onderzoeksinstituten goed mee in de EU kaderprogramma s en dat biedt een goed uitzicht voor verdergaande bilaterale en multilaterale samenwerking op het gebied van innovatie en R&D. 18

19 2 Een algemeen overzicht van de Turkse gezondheidszorg Nadat in het vorige hoofdstuk een algemeen beeld is geschetst van de Turkse economie, de rol van innovatie en R&D daarin en de mate van internationale samenwerking in R&D projecten, is het nu tijd de blik te richten op de Turkse Life Sciences & Health sector. Ter inleiding hiervan wordt eerst gekeken naar de recente ontwikkelingen in de gezondheidszorg in het algemeen, zodat er een duidelijk beeld ontstaat van de context waarin geopereerd wordt. Hervormingen naar aanleiding van EU verplichtingen Turkije is sinds 2004 kandidaat-lid van de Europese Unie (EU) en dat brengt harmonisatieverplichtingen met zich mee. Turkije is daarom bezig met het harmoniseren van haar regelgeving zoals die in de Europese Unie (EU) geldt, ook binnen de LSH en aanverwante sectoren. Turkije is lid van de douane unie, waardoor medische instrumenten en producten uit de EU relatief makkelijk de Turkse markt kunnen penetreren. Dit komt omdat deze instrumenten ontwikkeld zijn in naleving van de EU harmonisatiewetten en moeten voldoen aan de EU Medical Instrumentation Directive. Andere producten dienen te worden goedgekeurd door de Turkish Standards Institute (TSE). (Deloitte Turkey, 2012). Aan de ene kant vergemakkelijkt dit de penetratie van medische producten die al goedgekeurd zijn onder Europese regelgeving. Aan de andere kant is de regelgeving in Turkije, door de harmonisatieprocedure met de EU, een stuk ingewikkelder dan bij de meeste landen in het Midden-Oosten. Door het nog niet afgeronde harmonisatieproces opereren er twee systemen naast elkaar. Dit maakt de wetgeving ingewikkeld(thompson, 2013). Het kan zijn dat bij het importeren de goederen Turkije niet binnen worden gelaten, ondanks dat de producten voldoen aan alle Europese regelgeving. De al bestaande Turkse wetgeving is dan vaak het probleem. De wetgeving die gemaakt wordt door de ministeries is soms niet in lijn met de Europese regelgeving. Het is daarom raadzaam altijd een goede adviseur in de armen te nemen die bekend is met de regelgeving bij het Ministerie van Gezondheidszorg (Ministerie van Gezondheid). Daarnaast is het verstandig, en soms zelfs verplicht, een Turkse partner in de armen te nemen om daarmee samen de Turkse markt op te gaan. Een schets in cijfers In 2013 bedroeg het budget van het Ministerie van Gezondheid 17 miljard Turkse Lira ( 5,68 miljard), dit is 4,4% van de totale uitgaven van de Turkse overheid. In 2002 was dit nog maar 2,2% (Investing in Turkey's Medical Technologies Market, 2013). In dezelfde periode groeide de zorgbestedingen van $330 naar $780 per hoofd van de bevolking. In vergelijking, in een gemiddeld OECD land wordt er $

20 gespendeerd aan de zorg per hoofd van de bevolking (Investing in Turkey's Medical Technologies Market, 2013). (in miljoen US$) (geschat) 2014 (geschat) Totale marktomvang Totale lokale productie Totale export Totale import Tabel 3: Enkele basiscijfers van de Turkse LSH sector. Bron: (Investing in Turkey's Medical Technologies Market, 2013) In de laatste 10 jaar zijn er meer dan nieuwe zorgfaciliteiten geopend, daaronder 554 onafhankelijke ziekenhuizen en nieuwe ziekenhuisgebouwen. In dezelfde periode is het aantal personen werkzaam in de zorg gestegen van naar (Akdağ, 2012). In de periode zijn de totale publieke uitgaven gestegen met 95%, terwijl de publieke zorguitgaven slechts met 74% stegen (Akdağ, 2012). De zorguitgaven stijgen dus niet zo hard als de totale publieke uitgaven. De Turkse overheid heeft veel hervormingen ten aanzien van de zorgsector doorgevoerd sinds Deze hebben ertoe geleid dat bovenstaande stijging van de zorguitgaven relatief laag was ten opzichte van de totale 20

21 gestegen publieke uitgaven. In toevoeging hierop is in dezelfde periode de tevredenheid van de bevolking over de zorgsector gestegen van 39,5% in 2003 tot 75,9% in Zie hiervoor ook figuur 6. Deze cijfers geven aan dat de bevolking achter het gevoerde overheidsbeleid staat. De recente verbetering van de kwaliteit en hogere toegankelijkheid hebben ervoor gezorgd dat de tevredenheid in 2011 ten opzichte van 2003 van 39,5% naar 76% gestegen is. In dezelfde periode bleef het EU cijfer gelijk. Turkije EU Figuur 6: Tevredenheid over de zorg (in %). Bron: Akdağ, 2012 De omvang van de zorg in Turkije Turkije kent een groot aantal ziekenhuizen. Deze ziekenhuizen kennen verschillende karakters. Er zijn publieke ziekenhuizen die voor een groot gedeelte onder het gezag van het Ministerie van Gezondheid vallen, er zijn private ziekenhuizen en universiteitsziekenhuizen. Het Ministerie van Gezondheid is verantwoordelijk voor de kwaliteitsbewaring van alle faciliteiten. Zie de volgende tabel voor de verdeling van de 1483 zorginstellingen in Turkije. Type ziekenhuis Aantal Publiek ziekenhuis (staatsziekenhuis)

22 Publiek ziekenhuis (trainings- en 67 onderzoekscentrum) Private ziekenhuizen 499 Universiteitsziekenhuizen (staat en privaat) 63 Overig 90 Totaal Tabel 4: Aantal zorginstellingen in Turkije. Bron: (Kaya, Yildirim, Karsavuran, & Özer, 2013, p. 16) (Guven, 2014) Aantal zorgfaciliteiten (ziekenhuizen) Aantal bedden Aantal ICU bedden Tabel 5: Groei zorgfaciliteiten. Bron: Guven, 2014 Bovenstaande tabel geeft mooi de groei van het aantal zorgfaciliteiten weer sinds de invoering van het HTP hervormingsprogramma. Zowel het aantal zorgfaciliteiten, het aantal bedden als het aantal Intensive Care Units (ICU) bedden is gestegen. Hierbij is het belangrijk om aan te geven dat er in Turkije twee schalen van medische zorg zijn. De eerste schaal is de primaire zorg die geleverd wordt door de zogenaamde familieartsen. Deze familieartsen zijn toegewezen aan patiënten die in hetzelfde gebied wonen. Als de familieartsen een patiënt niet van voldoende zorg kunnen voorzien, dan verwijzen ze de patiënt door naar de tweede schaal, de staats- en universiteitsziekenhuizen. Alle genoemde instanties vallen onder het Ministerie van Gezondheid, maar er is wel sprake van een bepaalde decentralisatie Primaire zorg Secondair en tertiair zorgniveau Totaal Tabel 6: Aantal verwijzingen naar artsen. Bron: Guven,

23 Aantal Per Aantal Per Medische specialisten Huisartsen Artsen in opleiding Totaal aantal artsen Tandartsen Farmaceuten Zusters Voedvrouwen Overig medisch personeel Overig personeel en gecontracteerde Totaal aantal werkende in de zorg Tabel 7: Ontwikkeling aantal medisch personeel (per inwoners) in Turkije (2002, 2011). Bron: Akdağ, 2012 De cijfers in de tabellen 6 en 7 geven een inzicht op welke manier de zorgsector gegroeid is sinds 2002, het begin van de hervormingen van de zorgsector. Het moge duidelijk zijn dat het aantal zorgverleners in deze periode flink is toegenomen. Ongeveer 30% van de 1500 ziekenhuizen in Turkije is privaat. Deze private ziekenhuizen hebben circa dienstverleners, van de in totaal bijna Momenteel investeert Turkije in zogenaamde Health Campuses waarbij het streven is om minstens in 29 steden dergelijke campussen te bouwen (Investing in Turkey's Medical Technologies Market, 2013). Deze Health Campuses zijn publiek-private partnerships (PPP), bieden een groot aantal medische diensten aan voor patiënten en moeten de kwaliteit en de toegankelijkheid van de zorg vergroten. Een voorbeeld van een dergelijke health campus is de Bilkent Integrated Health Campus in Ankara (Bilkent Integrated Health Campus, 2013). 23

24 Innovatie en R&D in de Turkse LSH sector Zoals in hoofdstuk 1 beschreven, vormen innovatie en R&D voor de Turkse overheid een belangrijk middel om de economische groei duurzaam te maken. Ook in de Turkse LSH sector wordt daarom geïnvesteerd in kennisontwikkeling en de applicatie daarvan. Er zijn daartoe 150 onderzoekscentra verspreid over Turkije. Deze centra houden zich met een breed scala aan onderzoek bezig. In hoofdstuk 4 wordt dieper ingegaan over wat voor onderzoek er per onderzoekscentra (per stad en/of per universiteit) verricht wordt. Figuur 7 laat zien dat een substantieel deel van het R&D personeel actief is in de LSH sector Bron: (Kansu, et al., 2006). 11%, 11% 14%, 14% 37%, 37% 19%, 19% 19%, 19% Technologische wetenschap Sociale wetenschap, architectuur en kunst Landbouw Wiskunde, natuurkunde en Life Sciences Medische wetenschap Figuur 7: De verdeling van R&D personeel in Turkije. Bron: TÜBİTAK In Akdağ (2012) is het strategische plan voor de LSH sector gedefinieerd. In dit document wordt aangegeven dat onderzoek, ontwikkeling en innovatie in de zorgsector prioriteiten zijn en dienen te worden gestimuleerd. Tabel 8 geeft de ambitie van de Turkse overheid weer om R&D in de gezondheidszorg te laten groeien. Momenteel wordt een derde van de uitgaven in de zorg besteed aan R&D activiteiten en is daarmee in de laatste 10 jaar verviervoudigd. Hierdoor staat Turkije op de internationale ranglijst in de top 20 (Hacettepe University, 2013). 24

25 Huidige situatie (2011) Doelen voor 2017 (verwacht) Doelen voor 2023 (verwacht) Aandeel van R&D uitgaven in de zorg ten opzichte van totale R&D uitgaven (%) Aandeel van R&D uitgaven in de zorg ten opzichte van de totale R&D uitgaven van universiteiten (%) Aandeel van R&D uitgaven van de zorg ten opzichte van de totale R&D uitgaven van de commerciële sector (%) Tabel 8: Prestatie indicatoren ontwikkeling R&D capaciteit in de LSH sector. Bron: Akdağ, Zoals reeds aangegeven in hoofdstuk 1, participeert Turkije ook in de EU kaderprogramma s en in het kader van Joint Programming neemt Turkije deel aan de volgende aan LSH gerelateerde initiatieven: Alzheimer and other Neurodegenerative Diseases (JPND) 4 A Healthy Diet for a Healthy Life 5 Antimicrobial Resistance- The Microbial Challenge - An Emerging Threat to Human Health 6 In het kader van Joint Technology Initiatives (JTI) die relevant zijn voor de LSH sector neemt Turkije deel aan de JTI ECSEL, waarbij de nadruk ligt op nanotechnologie en geïntegreerde systemen. Ook neemt Turkije deel aan de JTI Innovative Medicines Initiative, dat versneld nieuwe en innovatieve medicijnen tracht te ontwikkelen. 2.1 Health Transformation Program Hiervoor werd al enkele keren gerefereerd naar het hervormings- en moderniseringsprogramma (HTP) van de Turkse overheid. In dit hoofdstuk wordt daar uitgebreid bij stilgestaan en wat de gevolgen van dit programma zijn voor de Turkse gezondheidszorg. 4 Meer info: 5 Meer info: 6 Meer info: 25

26 In een goed functionerende zorgsector zijn over het algemeen vier speerpunten die elk geoptimaliseerd dienen te worden. Deze speerpunten zijn: Kwaliteit Toegankelijkheid Duurzaamheid Efficiency Het Health Transformation Program (HTP) is het hervormingsprogramma dat door het Ministerie van Gezondheid is ingezet in 2003 en dat optimalisering van deze speerpunten voor ogen had. Het HTP wordt over het algemeen als een succes voor de Turkse gezondheidszorg gezien( Akdag & Erkoç, 2011). De voornaamste hervormingen zijn de invoering van de Green Card 7 (gratis basisverzekering voor alle Turken) en de familieartsen (alle Turken vallen onder een aangestelde huisarts). De hervorming heeft een zeer patiëntgerichte focus met het motto people first. De patiënt staat dan ook centraal bij het bepalen van beleidsdoelen en prestatie evaluaties. Het idee achter de hervorming is het vergroten van de invloed van het Ministerie van Gezondheid in de rollen beleidsontwikkeling, planning, supervisie over de implementatie, monitoring en evaluatie. Het Public Health Institution is opgericht om het Ministerie van Gezondheid hierin te ondersteunen. Het HTP heeft geleid tot een verbetering van de kwaliteit van de zorg en een grotere toegankelijkheid tot zorg voor alle Turken. Door toedoen van het HTP is het aandeel van de totale uitgaven voor de gezondheidssector gestegen, net als het aandeel van publieke zorguitgaven als onderdeel van het BBP. De cijfers in tabel 9 geven goed aan hoe de zorgsector aan het groeien is als deel van het BBP. Hierna wordt kort ingegaan op elk van de belangrijkste wijzigingen in het Turkse gezondheidszorgstelsel in het kader van het HTP Aandeel van de totale uitgaven voor de gezondheidssector als onderdeel van het BBP 5,4% 6,1% 7 Het Green Card systeem is inmiddels vervangen door een inkomensafhankelijk systeem, waarbij zorgverzekeringspremies bepaald worden door de hoogte van het inkomen dat iemand geniet. 26

27 Aandeel van publieke zorg uitgaven als onderdeel 3.8% 4.4% van van het BBP Percentage van de publieke zorguitgaven van noninterest publieke uitgaves 14.7% 15.2% Tabel 9: Groei zorguitgaven (Bron: Country Cooperation Strategy, 2013) Hervorming betreffende aanstelling van familieartsen In 2004 werd er een wet aangenomen die het mogelijk maakte voor artsen om hun werk in de publieke sector te verlaten en zich in te schrijven als familiearts. Vaak waren dit open aanmeldingssysteem waarin gekozen vertegenwoordigers van de gemeenschap van een betreffend gebied een familiearts kozen. Deze hervorming zorgde voor een verbetering in de levering van primaire zorg aan burgers in alle regio s van Turkije. Lokale centra, genaamd Community Health Centers, leveren kosteloze logistieke voorzieningen voor deze familieartsen. De primaire taak van deze artsen is het uitvoeren van prioriteitsbehandelingen. Dit houdt in behandelingen zoals vaccinaties, campagnes, moeder- en kindzorg en er zijn family planning services opgericht. De prestatie van familieartsen wordt gemeten aan de hand van nationale benchmarking. Deze regionale centra vallen onder provinciaal toezicht van het Ministerie van Gezondheid van de 81 provincies in Turkije. Deze provinciale toezichthouders vallen weer onder het toezicht van Ministerie van Gezondheid. Elke familiearts heeft maximaal patiënten onder zich. Dit systeem heeft de toegankelijkheid van het zorgstelsel vergroot. (Joachim & Sinclair, 2013). Hervorming betreffende invoering van het Social Security Institution (SSI) In 2006 werd een wet aangenomen die drie verschillende sociale zekerheid en zorgverzekeringssystemen integreerde. Dit systeem werd het Social Security Institution (SSI) genoemd. Dat SSI integreerde het vroegere SSK, Bağ-Kur en Emekli-Sandiği. Samen met deze wet werd een wet aangenomen die tot de oprichting van het Universal Health Insurance Fund (UHI Fund) leidde. Daarnaast werd een systeem geïntroduceerd dat de controle op de het gebruik van vorderingen moest regelen genaamd MEDULA. Dit systeem moest alle aanvragen verwerken van alle zorgverzekeringsfondsen (Country Cooperation Strategy, 2013). Hiermee betalen patiënten niet uit eigen zak, maar wordt de rekening voor het gebruik van zorgproducten of diensten door patiënten in eerste instantie betaald door het SSI. Het SSI heeft als enige orgaan het recht om zorgproducten in te kopen. Aanbieders van zorgproducten moeten daarom met het SSI onderhandelen over de prijzen van hun producten. Vervolgens kunnen 27

28 organisaties die zorgproducten verkopen aan patiënten deze producten kopen van het SSI voor een vaste prijs. Het SSI onderhandeld dus bijvoorbeeld met een aantal leveranciers die een medicijn tegen malaria aanbieden. Uiteindelijk kan één van deze leveranciers het product leveren aan het SSI. Vervolgens kunnen bijvoorbeeld apotheken dit malariamedicijn voor een vast prijs afnemen bij het SSI. Op deze manier worden ook de prijzen voor zorgproducten door Ministerie van Gezondheid gemonitord. Hervorming betreffende het betalingsmechanisme van de zorgverzekering Het HTP was ook aanleiding voor een verandering in het betalingsmechanisme van de zorg. In 2007, onder de Health Budget wet, werd door het SSI een gebundelde prijs ontwikkeld voor zowel poliklinisch en klinische zorgvoorzieningen voor patiënten en werd dezelfde prijs voor alle zorgverzekeringen en publieke en private ziekenhuizen geïntroduceerd (Country Cooperation Strategy, 2013). Hervorming betreffende prestatiebeloningen familieartsen Om de productiviteit te verbeteren werd er een beloningsstructuur genaamd perfomance-based supplementary payment (PBSP) ingevoerd voor familieartsen en belangrijke ziekenhuizen. Het is een beloning bovenop het normale salaris van het medisch personeel. Het systeem is in alle ziekenhuizen van het Ministerie van Gezondheid geïmplementeerd, dit zijn er momenteel zo n 850 door het hele land verspreid. Op deze manier kan het Ministerie van Gezondheid de kwaliteit van de primaire zorg door familieartsen monitoren en evalueren. Hervorming betreffende emancipatie van patiënten De Patient s Rights Charter in 1993 was het begin van de emancipatie van patiënten. Hotlines zijn opgericht exclusief voor patiëntenklachten. Daarnaast zijn publieke initiatieven van de grond gekomen tegen een ongezonde levensstijl, vooral voor roken en obesitas (Country Cooperation Strategy, 2013). Hervorming betreffende meer autonomie en flexibiliteit voor ziekenhuizen De hervorming gaf ziekenhuizen meer autonomie en flexibiliteit in hoe ze de service naar hun patiënten verleenden. Op deze manier zou de kwaliteit, het rendement en de effectiviteit van de zorg verbeterd moeten worden. De hervorming houdt in (Joachim & Sinclair, 2013) (Country Cooperation Strategy, 2013): Meer autonomie en flexibiliteit voor de ziekenhuismanagers om hun fondsen, aanbestedingen en financiën te regelen. Ze mogen een aantal onderdelen van hun activiteiten nu uitbesteden (diagnostische imaging diensten, schoonmaak, was, en voedseldiensten). 28

29 Het implementeren van een prestatiebeloning bovenop het salaris. Uitbesteden van klinische diensten (zoals diagnostiek) naar de private sector. Verbeteren van het health informatie systeem. Implementeren van ziekenhuis kwaliteit en efficiëntie controles. Hervorming betreffende voorziening van door publiek-private samenwerkingen In 2006 werd een Public-Private Partnership (PPP) wet voor de Health sector aangenomen. De SSI heeft contracten met private instellingen voor het leveren van poliklinisch en klinische zorgdiensten. Ongeveer private instellingen hebben contracten met de SSI (daarvan zijn 350 private ziekenhuizen). Deze contracten kunnen onder andere inhouden dat private instellingen hogere prijzen mogen vragen voor hun diensten aan patiënten dan de door het Ministerie van Gezondheid vastgestelde tarieven. Het SSI probeert het sluiten van deze contracten te stimuleren, maar tegelijkertijd wordt de regelgeving aangaande private voorzieningen aangescherpt door het Ministerie van Gezondheid (Joachim & Sinclair, 2013). Concluderend kan gesteld worden dat het Health Transformation Program (HTP) de volgende voornaamste uitkomsten heeft (Joachim & Sinclair, 2013) (Country Cooperation Strategy, 2013) (Akdag & Erkoç, 2011): Creëren van een single-payer system, waarin het SSI in eerste instantie de behandeling van de patiënt betaalt. Het HTP heeft ervoor gezorgd dat alle Turkse burgers onder de zorgverzekeringsdekking vallen, ook de lagere inkomensklassen. Alle ziekenhuis en zorginstellingen zijn geplaatst onder de verantwoordelijkheid van het Ministerie van Gezondheid, hierdoor hebben patiënten meer keuzevrijheid gekregen in de locatie waar ze hun behandeling willen ondergaan. In 2003 had 24% van de laagste inkomens een zorgverzekering, in 2011 was dat percentage gestegen tot 85%. Sinds 2010 valt elke Turkse burger onder de dekking van de Family Medicine hervorming. Daarmee heeft elke Turkse burger toegang tot een familiearts. Meer consistentie in de financiering van de zorgsector door integratie van verschillende zorgsystemen in het Social Security Institution. Daarnaast heeft deze integratie geleidt tot meer gelijkheid en een grotere toegankelijkheid van de zorg. 29

30 De Wereldbank heeft het HTP sterk ondersteund met een lening van US$60 miljard. Zwangere vrouwen in afgelegen gebieden kunnen door het HTP gratis opvang krijgen in steden (tot aan een maand voor de geboorte). Sinds 2008 hebben 7000 vrouwen gebruik gemaakt van deze zogenaamde gratis pre-delivery service. Daling van de babysterfte van 38 in 2000 tot 7.7 in 2011 (per 1000 geboortes). Daling van de kindersterfte van kinderen onder de vijf jaar van 44 in 2000 naar 11.3 in 2011 (per 1000 geboortes). Daling van moedersterfte ratio van 70 in 2000 naar 15.5 in 2011 (per 1000 geboortes). De patiënttevredenheid over de primaire zorg in de provincies waar de Family Medicine hervorming was ingevoerd is gestegen van 69% in 2004 naar 90.7% in De patiënttevredenheid over de zorg in publieke ziekenhuizen steeg van 41% in 2003 naar 76% in Er liggen nog wel uitdagingen voor het HTP, de voornaamste zijn: De decentralisatie van de zorgsector (onder andere naar de familieartsen) moet goed gemanaged, gemonitord en geëvalueerd worden. De betaalbaarheid van de zorg. Voornaamste zorg hierin is het Green Card systeem dat de Turkse bevolking voorzag van een brede scope van medische producten, diensten en behandeling. Inmiddels is men weer van dit Green Card systeem afgestapt en heeft men het vervangen door een systeem waarbinnen alleen burgers onder een bepaalde inkomensgrens in aanmerking komen voor gratis zorg. De sociale premie die de rest van de burgers betaalt, stijgt proportioneel met het inkomen. Dit om de kosten van de gezondheidszorg in Turkije omlaag te brengen 8. Er zijn tekorten aan (geschoold) personeel. Er moet een goede financiële coördinatie komen tussen de instanties die verantwoordelijk zijn voor de financiering van de zorgsector. Dit om de betaalbaarheid van de zorg, en daarmee de duurzaamheid, te garanderen. Politieke stabiliteit is vereist om door te gaan met de hervormingen in de zorg

31 2.2 Conclusie De Turkse gezondheidszorg heeft zich, mede door het EU toetredingsproces, de afgelopen 10 jaar hervormd tot een modern systeem waarbij de toegankelijkheid van zorg flink is verbeterd en geïnvesteerd is in het uitbreiden van de capaciteit van ziekenhuizen. Er zijn bovendien veel ziekenhuizen bijgekomen en met het Health Campus project wordt ook gezocht om verschillende soorten zorg zoveel mogelijk te integreren. Deze ambities komen terug in de cijfers. Turkije besteedt steeds een groter deel van het BBP aan zorg. Dit aandeel zal de komende jaren stijgen met de groei van welvaart in Turkije en de ambities van de Turkse overheid om ook internationaal een belangrijke speler te worden op Life Sciences & Health gebied. Daarbij is het eerste grote hervormingspakket (Health Transformation Program) recent ten einde gekomen. Dit programma heeft ervoor gezorgd dat de gezondheidszorg is gegroeid, de kwaliteit is toegenomen en de toegankelijkheid is vergroot. Uitdagingen zijn er zeker en liggen vooral in de betaalbaarheid en beheersbaarheid van de gezondheidszorg. Ook moet opgemerkt worden dat de gezondheidszorg in Turkije, hoewel groeiende, nog niet op hetzelfde niveau is als dat van de EU-27 en het OECD gemiddelde. Concluderend kan gezegd worden dat, samen met het beeld dat in hoofdstuk 1 is geschetst, Turkije hoge ambities heeft gesteld om de kwaliteit van de gezondheidszorg naar een hoger plan te tillen. Hierbij spelen investeringen in R&D en het innovatievermogen van de Turkse LSH sector een aanzienlijke rol. Nederlandse kennis, al dan niet via multilaterale R&D projecten, kan hier een belangrijke rol inspelen. In het volgende hoofdstuk wordt bekeken binnen welke LSH sub sectoren dat het beste kan. 31

32 Ontwikkelingen en uitdagingen in de Turkse LSH sector In hoofdstuk 2 is een overzicht gepresenteerd van ontwikkelingen in Turkije die raken aan de LSH sector. In dit hoofdstuk wordt bezien hoe deze ontwikkelingen en prioritering van de Turkse overheid van invloed zijn op specifieke sub sectoren binnen de Turkse LSH sector. Van elke sub sector wordt een stand van zaken gepresenteerd, met daarbij de belangrijkste uitdagingen beschreven. Deze uitdagingen kunnen vervolgens als aanknopingspunt dienen voor eventuele samenwerking met Nederlandse kennispartners. Voor de keuze van deze sub sectoren is gekeken naar het belang dat Turkije zelf hecht aan deze en naar de focus van het Nederlandse topsectorenbeleid. De volgende sub sectoren worden zodoende uitgelicht: Medische Apparatuur E-Health Medicijnonderzoek en de Farmaceutische industrie Biomaterialen en Biomedisch engineering Genomica Oncologie Stamcel onderzoek Klinische testen 3.1 Medische Apparatuur Deze sub-sector bedekt alle ontwikkelingen betreffende medische apparaten, instrumenten en hulpmiddelen. In totaal zijn er 6000 bedrijven actief in de Turkse markt voor medische apparatuur. Daarnaast zijn er nog leveranciers. In deze markt zitten 1000 lokale producenten. 700 van deze lokale producenten exporteren (een deel) van hun portefeuille. 32

33 Import Export $ $ $1, $2, Figuur 8: Verandering in- en export 2012 t.o.v in de markt voor medische apparatuur. Bron: The Medical Devices Market, 2014) De totale marktwaarde van medische apparatuur is $ ($36 per capita) in De import van medische apparatuur is in 2013 gestegen met 6.8% en de export met 26% in vergelijking met Ondanks de grote procentuele groei van de export blijft de import in absolute getallen de groei van de export overstijgen. Dit heeft als gevolg dat het handelstekort in 2013 gegroeid is ten opzichte van 2012 van respectievelijk -$ (2012) naar -$ (2013). De lokale productie van medische apparatuur is wel gestegen tot een totaal van $700 miljoen. Van de totale Turkse markt wordt nog steeds 85% geïmporteerd. De lokale Turkse producenten en leveranciers verzorgen dus maar 15% van de lokale markt. Dit ondanks de stimulering van lokale productie door het Ministerie van Gezondheid. Uit deze cijfers wordt duidelijk dat de Turkse markt voor medische apparatuur groeiende is maar dat Turkije er nog niet in slaagt om de importafhankelijkheid terug te dringen. Dit komt vooral doordat het grootste deel van de Turkse spelers zich focust op producten die goedkoop en low-tech zijn en die daarom weinig toegevoegde waarde opleveren. Om deze sector toekomstbestendig te maken, zal er meer in R&D activiteiten moeten worden geïnvesteerd (Deloitte Turkey, 2012). 33

34 Initiatieven ter ondersteuning van de sector Zoals al eerder genoemd is het Ministerie van Gezondheid hard aan het proberen deze sector sterk te ontwikkelen met een sterke focus op R&D. Ook zijn er de afgelopen jaren meer en grotere fondsen beschikbaar gekomen die zowel privaat als publiek onderzoek ondersteunen. Deze fondsen worden door TÜBİTAK beheerd. Ook word sterk ingezet op het ontwikkelen van marktgedreven innovaties, waarbij de industrie en universiteiten samenwerken. Het Biomedical Technologies Centre op Hacettepe Universiteit is daar een goed voorbeeld van. Toch slaagt de Turkse sector er vooralsnog niet in om, ondanks deze recente ontwikkelingen, zichzelf meer te ontwikkelen op hightech en high-value added producten. Buitenlandse spelers zouden hierop door middel van samenwerken en penetratie van de Turkse markt kansen kunnen benutten in de Turkse sector. Specifiek liggen die kansen op de volgende terreinen: Het ontwikkelen van nieuwe producten of het verbeteren van bestaande producten. Het aan elkaar koppelen van de industrie en (Nederlandse) kennisinstellingen, zoals universiteiten, met het oog op marktgedreven investeringen in R&D. Het ontsluiten van excellent onderzoek aan Turkse universiteiten bedrijven ter benutting in Nederland. Kennis- en technologieoverdracht van Nederlandse organisaties naar Turkse organisaties. 34

35 Initiatieven ter bevordering van clustering Naast de initiatieven die vanuit de overheid worden genomen nemen regionale actoren ook initiatieven, waarbij industrie, universiteiten en de regionale overheid samenwerken in clusters. Op het gebied van East Marmara Pharmaceutical Cluster Samsun Health Care Cluster OSTIM Medical Devices Cluster Figuur 9: Aan LSH gerelateerde clusters: Bron: medische instrumenten is met name het OSTIM cluster in Ankara noemenswaardig. In Ankara is een relatief hoge concentratie bedrijven actief in de medische instrumenten sector, zijn er goede medische en aan LSH gelieerde faculteiten en de aanbestedingsprocedures worden vanuit Ankara gecoördineerd (Eren, 2010). Naast dergelijke formele clusters, zijn er ook meer informele clusters actief op het gebied van medische instrumenten. Een voorbeeld daarvan is INOVIZ in de Egeïsche regio, dat zich focust op een multidisciplinaire aanpak om biomedische apparaten te ontwikkelen (Eren, 2010). 35

36 21%, 21% 35%, 35% 20%, 20% 6%, 6% 18%, 18% Diagnose & monitoring Instrumenten voor orthopedie en implantatie Overig Consumables Producten voor tandartsen Figuur 10: Onderverdeling markt voor medische instrumenten Turkije. Bron: Deloitte Turkey, 2012 Een andere indicator die de groei van de Turkse markt voor medische technologie weergeeft is de groei van de afzet van de volgende imaging apparatuur MR CT Ultrasound Doppler Tabel 10: Groei afzet Medical Imaging Devices. Deze groei komt ook door het bouwen van de zogenaamde Health Campuses. Deze grote zorginstellingen moeten worden uitgerust met nieuwe hightech, state-of-the-art apparatuur. Vandaar dat de vraag stijgende is als gevolg van de groei in de health sector. De industrie van medische apparatuur is gecentreerd rond de steden Istanbul, Ankara, Izmir, Samsun en Konya. Zoals gezegd houden de meeste bedrijven hier zich bezig met de productie van instrumenten met 36

37 een lage toegevoegde waarde (zoals disposables, chirurgische instrumenten, stents, protheses of ziekenhuis meubilair). Er is vraag naar veel belangrijke categorieën van medische apparatuur die in de markt aanwezig zijn, zowel in de private als publieke ziekenhuizen. Momenteel zijn deze instellingen op zoek naar state-ofthe-art en innovatieve, waar mogelijk, minimaal invasieve of non-invasieve, medische apparatuur en oplossingen. Concreet komt het erop neer dat er vraag is naar de volgende medische apparatuur (Olcay, 2013) (Investing in Turkey's Medical Technologies Market, 2013): Geavanceerde pre-screening, beeldvorming en diagnostistische apparatuur Geavanceerde point-of-care-apparaten Geavanceerde chirurgische apparaten met behulp van robottechnologie Behandeling van kanker en oncologische producten Klinische chemie en laboratoriumapparatuur en reagentia E-health en M gezondheidssystemen Implantaten gebruikt in de orthopedie en traumaverzorging Remote patiënte bewakingsapparatuur Tele-medicijn systemen Consumeerbare goederen, zoals pleisters Veiligheidsspuiten Buisjes Tandartsproducten Gehoorapparaten Pacemakers Uitdagingen Het Social Security Institution (SSI) is de organisatie voor het aankopen van medische producten en apparatuur. Doordat het SSI als enige medische diensten aankoopt, kan deze organisatie een goede prijs onderhandelen. De consumentenprijzen van medische producten in Turkije worden bepaald door de laagste prijs te nemen van een medicijn in het land van herkomst (Deloitte Turkey, 2012). Dit creëert wel een probleem, omdat het systeem retrospective is. Zorgaanbieders krijgen uitgekeerd aan de hand van werkelijke kosten die gemaakt zijn. Omdat de Turkse overheid middels het HTP een proces van kostenreductie heeft ingezet en omdat de SSI bepaald welke medische instrumenten vergoed worden, 37

38 kunnen nieuwe technologieën alleen worden geïntroduceerd als deze een kostenreductie met zich meebrengen. Dat brengt met zich mee dat innovatie en R&D zich in het bijzonder richt op kostenreductie en niet zozeer op technologische ontwikkeling (Eren, 2010). Verdere aandachtspunten van de Turkse sector zijn dat de lokale producenten internationaal nog onbekend zijn, de kwaliteit soms onderdoet voor internationale standaarden en ruwe materialen voor de productie vaak uit het buitenland moeten worden geïmporteerd. Aan de import zitten vaak bureaucratische problemen vast, dat vervolgens de import verder compliceert. Deze problemen zijn zowel zichtbaar in de sub sector medische apparatuur als in de sub sector medicijnonderzoek en de farmaceutische industrie. Conclusie De Turkse markt voor medische apparaten, instrumenten en hulpmiddelen is een markt met potentie en kan wellicht bij uitstek gezien worden als de sector waarbinnen de Turkse overheid de import wil vervangen door lokale ontwikkeling en productie. De relatieve lage zorgbestedingen per capita in Turkije duiden op veel groei potentie, gekoppeld met een groeiende gezondheidssector zoals beschreven in hoofdstuk 2. De investeringen en stimuleringen van de overheid moeten ervoor zorgen dat de medische industrie, die tot nu toe zich vooral focust op de productie en ontwikkeling van medische producten met een lage toegevoegde waarde, zich gaat ontwikkelen tot een sector die hightech producten ontwikkeld en levert met een hoge toegevoegde waarde. Naast investeringen is daarvoor ook de institutionele structuur opgezet, waarbij universiteiten steeds beter inspelen op de behoeftes van de industrie. Bezien moet worden of deze combinatie van maatregelen uiteindelijk tot de gewenste output leiden. In deze overgang naar een meer gedecentraliseerd en marktgedreven innovatie ecosysteem kunnen Nederlandse kennisinstellingen wellicht een rol spelen in het bijzonder als het gaat op het laten aansluiten van de onderzoeksprogramma s van universiteiten op de markt. 3.2 E Health Het gebruik van ICT binnen de Turkse LSH sector Zoals uit voorgaande hoofdstukken blijkt, heeft de Turkse gezondheidszorg een grote transformatie ondergaan, waarbij meer marktgedreven wordt gewerkt, burgers meer keus hebben in zorgaanbieders en de kwaliteit en de toegankelijkheid van de zorg is verbeterd. Toch is aangetoond dat er nog steeds uitdagingen zijn als het gaat om technologie in de gezondheidszorg. Medische instrumenten, maar ook medicijnen, technische infrastructuur, hardware en software moet nog steeds geïmporteerd worden. 38

39 Daarbij blijft de budgetallocatie voor IT investeringen ten behoeve van de gezondheidszorg gelimiteerd (Turan & Palvia, 2014). Toch hebben zich op IT gebied interessante ontwikkelingen voorgedaan. Vanaf 2001 heeft het Ministerie van Gezondheid beleid ontwikkelt gericht op het vergroten van de rol van ICT binnen de LSH sector. In het licht daarvan is er een werkgroep ingesteld gericht op de etransformation Turkey. Deze werkgroep bestond uit leden uit zowel overheid, bedrijfsleven als de academische wereld en uit deze werkgroep kwam het Turkey s Ehealth Project Proposal. Dit werd als onderdeel bijgesloten bij het Health Transformation Program (HTP). In 2001 werd het National Plan for the Develoment of ICT in Health geïntroduceerd. Er zijn naar aanleiding van dit plan diverse systemen ontwikkeld, waarvan het Health-Net (Turks: Sağlik-Net) het belangrijkste is. Onder het Health-Net vallen: National Health Information System (NHIS) The Family Medicine Information System (FMIS) The Centralized Hospital Appointment system (CHAS) The Core Resource Management System (CRMS) 39

40 Health-Net (Sağlik-Net) Sağlık-Net Is een geïntegreerd informatiesysteem dat erop gericht is om de efficiency en kwaliteit van de gezondheidszorg te vergroten door het verzamelen van allerlei soorten data die geproduceerd wordt binnen de instellingen van de gezondheidszorg en die in de cloud worden opgeslagen. Het is dus een Health Coding Reference Serve Doctor Data Bank National Health Information System National Health Data Public Hospital Private Hospitals Dictionary MERNIS Family Medicine Information System Centralized General Practitioners Decision Support Systems Hospital Appointment System Clinics E-identity,eprescription Specialized Hospıtals Pharmacies Figuur 11: Structuur Sağlık-Net. Bron: (Dogac, Hülür, Çaylan, Yuksel, & Heywood, 2010) databank waarin alle persoonlijke gezondheidszorgdata van alle burgers is opgeslagen in een centrale structuur. Sağlık-Net bestaat uit de volgende componenten: Health Coding Reference Server (HCRS) HCRS is een reference en sharing systeem. Het brengt health system standards en coding systemen samen en delen dit met open technologiën (XML web services) en kunnen deze makkelijke updaten. HCRS heeft als voornaamste doel het verbeteren van het monitoren, meten en managen van de health data, door het creëren van een collectieve codes gebruikt door private- en publieke ziekenhuizen en om verkeerd gebruik of communiceren van data te elimineren. 40

41 National Health Information System (NHIS) Dit is een nationale infrastructuur voor het opslaan en het (tot op zekere hoogte) delen van elektronische patiënten dossiers. Tot nu zijn dossiers van 78,9 miljoen mensen gecreëerd. Momenteel kunnen alleen de aan personen toegewezen artsen dit systeem raadplegen vanwege privacy overwegingen. De informatieverzameling beslaat de gehele levensloop van een persoon. National Health Data Dictionary (NHDD) Het systeem dat de ontvangen data in het systeem standaardiseert. Door standaardisatie kan de data accurater gebruikt worden en kunnen fouten en problemen makkelijker opgespoord worden. De eerste versie van dit systeem bevatte 261 data elementen, 46 data sets en 41 data pakketten. De belangrijkste functie van het NHDD is het stimuleren dat gegevens uitgewisseld kunnen worden. Family Medicine Information System (FMIS) Het informatiesysteem dat gekoppeld aan het Family Medicine programma van de Turkse overheid, waarin alle burgers onder gebracht worden bij zogenaamde Family doctors. Het is een nationaal systeem om primaire gegevens van patiënten uit te wisselen met het Ministerie van Gezondheid. Data wordt centraal opgeslagen. Client applicaties maken het mogelijk data lokaal op te slaan, welke later gesynchroniseerd kan worden. Dit maakt het mogelijk om ook rurale gebieden te betrekken in de dataverzameling. Ook wordt het systeem gebruikt voor prestatiebeloningen voor de family doctors. Tele-Medicine Een andere belangrijke en kansrijke ontwikkeling is de opkomst van Tele-Medicine. Tele-Medicine is het voorzien van medische zorg op afstand en beslaat vooral de diensten radiologie, pathologie, biochemie en elektrocardiografie (ECG). Er wordt dan door een specialist op afstand een dienst uitgevoerd door gebruik van informatie en communicatie technologieën. Het voornaamste doel is om consultaties te houden met ervaren radiologiespecialisten, het optimaal gebruiken van de capaciteiten van imaging apparatuur in ziekenhuizen met voldoende technologische uitrusting en het beschikbaar maken voor medische zorg voor burgers in gebieden waar de mogelijkheden gelimiteerd zijn. De vergaarde data wordt vervolgens naar een imaging data centrum gestuurd bij het Ministerie van Gezondheid en daar kunnen radiologische specialisten het rapporteren. Deze rapporten worden opgeslagen in het Tele-Medicine database, waarna een arts of gezondheidszorg 41

42 instelling deze gegevens kan raadplegen (binnen de grenzen van de aan hen toegewezen bevoegdheden). Daarbij is een PACS (picture archiving en communication system) ontwikkeld, dat momenteel in 300 ziekenhuizen is ingevoerd, voornamelijk in training- en onderzoekziekenhuizen. Op deze manier wordt toegewerkt naar een papierloos ziekenhuis. In dergelijke ziekenhuizen worden verzamelde gegevens van patiënten opgeslagen en vervolgens gebruikt worden voor training en onderzoeksactiviteiten. Overige ingevoerde systemen Naast de bovengenoemde systemen zijn er ook andere, meer ondersteunende ICT diensten en systemen geïntroduceerd. Deze zijn: Electronic Document Management System (EDMS) Safe Electronic Signature Data Bank for the disabled Investment Monitoring System Private Healthcare Institutions management system (HIMS) Physician Data Bank (PDB) Uitdagingen voor het Sağlık-Net systeem Opvallend is dat er een groot aantal verschillende informatiesystemen aanwezig zijn in Turkije. Momenteel worden deze systemen nog niet voor onderzoeksdoeleinden ingezet en bovendien zijn er nog geen innovatieve toepassingen ontwikkeld die gebruik maken van de enorme berg aan data die door de Sağlık-Net systemen zijn verzameld. De systemen dienen er vooral voor dat het Ministerie van Gezondheid controle en grip kan houden op de sector. De meeste systemen vergemakkelijken de monitoring, meting en het management. Zo kan bijvoorbeeld precies nagekeken worden in welke gebieden bepaalde veranderingen plaats vinden of afwijkingen gevonden kunnen worden. Dit stelt het ministerie in staat grip te houden over decentralisatie als gevolg van het Family Medicine program. Deze decentralisatie zorgde voor een machtsverschuiving naar de regiohoofden en individuele familieartsen. Toch wordt door de toegenomen dataverzameling de beoordeling van het functioneren van de regiohoofden en familieartsen vergemakkelijkt. Ook zijn er naar aanleiding van een onderzoek uitgevoerd in 2013 een tiental uitdagingen voor de toekomst geïdentificeerd (Turan & Palvia, 2014): 42

43 1. Privacy van de elektronische patiëntendossiers. Dit wordt verreweg als het grootste probleem gezien. Hoewel artikel 20 van de Turkse grondwet de privacy van elke persoon garandeert en de Turkse Patient Lives Code uit 1998 alle wetgeving omtrent privacy van patiënten bij elkaar brengt, blijft privacy altijd een belangrijk aandachtspunt. 2. Kwaliteit van de verzamelde data. De capaciteit en de wil van werknemers in de gezondheidszorg om zorg te dragen voor kwalitatief goede data is cruciaal. Omdat de introductie van IT systemen stapsgewijs verloopt en omdat niet alle systemen op elkaar aansluiten is het vooralsnog lastig te bepalen of de verzamelde data kwalitatief goed genoeg is. Ook wordt dataverzameling vaak aan lager geschoold personeel overgelaten en vanwege de hoge werkdruk is er niet altijd aandacht voor het juist invoeren van de data. Dat beïnvloedt de bruikbaarheid van de data. Betrouwbare toegang tot data en de juistheid van de data blijven zeer belangrijke aandachtspunten. 3. Beveiliging van elektronische patiëntendossiers. Elektronische patiëntendossiers vinden een steeds breder gebruik in Turkije en daardoor nemen de veiligheidsrisico s ook toe. Men moet dan denken aan risico s zoals gegevensdiefstal, inadequate back up voorzieningen, natuurrampen zoals aardbevingen en overstromingen en computervirussen. Er moeten gerichte maatregelen genomen worden om de integriteit van de verzamelde gegevens te bewaren, mochten bepaalde beveiligingsrisico s zich voordien. 4. Implementatie van Electronic Medical Records (EMR). EMR s zijn applicatieomgevingen die bestaan uit verschillende onderdelen en die professionals in de gezondheidszorg in staat stelt om het aanbieden van gezondheidszorg te documenteren, monitoren en beheren. Deze EMR s worden aangemaakt door individuele zorgaanbieders en dienen als bron voor de Electronic Health Records. Deze EHR s op hun beurt zijn niet beperkt tot één zorgaanbieder, maar worden door meerdere zorgaanbieders gebruikt en aangevuld. EMR s worden gezien als cruciaal voor kwalitatief goede Health Information Systems (HIS). Het is echter niet eenvoudig om EMR s en EHR s te implementeren en dat heeft te maken met financiële, organisatorische en technische restricties. Het Ministerie van Gezondheid is bezig om een nationaal Health Management System te implementeren en EMR s zijn daarin zeer belangrijk. Geschat wordt dat Turkse zorgaanbieders in 2015 US$ 3,8 miljard zullen spenderen aan het implementeren van EMR systemen. 5. Systeem brede aanpak van Patient Identity Management. Er is nog geen goede integratie van de verschillende systemen gebruikt door verschillende zorgaanbieders. Er moet een systeem 43

44 brede aanpak komen, waarbij systemen op elkaar aangesloten kunnen worden en data beter uitwisselbaar is. 6. Change management om van papier naar digitaal te gaan. Ook hier zijn sociale en organisatorische redenen vaak de oorzaak van het mislukken van IT initiatieven. Het is daarom zaak dergelijke bezwaren in de organisatie in een vroeg stadium te ondervangen. 7. Implementatie van Patient Health Records (PMRs). PMRs zijn onderhevig aan verschillende criteria, zoals veiligheid van data, privacy, integriteit, vertrouwelijkheid, kosten, standaarden en interoperabiliteit. Dergelijke criteria kunnen het effectief gebruik van PMRs in de weg staan en voldoen daarom wellicht niet aan de verwachtingen die bij beleidsmakers en professionals leven. 8. Compliance met wetgeving. De totale Turkse wetgeving op het gebied van de gezondheidszorg beslaat 16 fundamentele wetten, 20 speciale wetten en een heel aantal regels en decreten. Het is moeilijk daarbinnen te opereren. Met het EU harmonisatieproces en de inspanningen om de regels ten aanzien van e-health te stroomlijnen, gecombineerd met een sterker Turks bewustzijn voor de rol van de rechtsstaat, wordt dit probleem steeds kleiner. 9. Verkleinen van het aantal medische fouten door gebruik van IT. Hoewel IT medische fouten kan verkleinen door middel van technologische oplossingen en het beter beheren van patiënt informatie, kunnen IT systemen ook fouten introduceren (e-iatrogenesis). 10. Vergroten van de productiviteit binnen de sector. Lage productiviteit is aanwezig met name binnen de staatsinstellingen, waar bureaucratie alom aanwezig is. De inzet van IT kan productiviteit en zaken zoals bezettingsgraad van bedden verbeteren. Hoewel het HTP ruimte gaf aan individuele zorgaanbieders om te investeren in IT oplossingen, is er op indicatoren zoals bedbezetting nog geen verbetering te merken. Dit kan te maken hebben met de onbekendheid van IT systemen bij het hoger management van dergelijke zorgaanbieders. Conclusie Het Sağlik-net is een hervorming die voortkomt uit het HTP. Het Sağlik-net is een data systeem waarin alle informatie van individuele patiënten verzameld wordt en over een hele levensloop van een patiënt. De data is toegankelijk voor daarvoor bevoegde personen en instanties op zowel lokaal als nationaal niveau. Het systeem heeft als doel het verbeteren van de kwaliteit van de zorg en reduceren van de kosten door middel van het verbeteren van de risicoanalyses. Het systeem is beveiligd en kan alleen gebruikt worden door daarvoor bevoegde artsen. 44

45 Het opkomen van het HTP biedt veel kansen op innovatiegebied voor E-health. Vooral ontwikkelingen op het gebied van tele-medicine is groeiende in Turkije. Dit komt doordat de toegankelijkheid van de zorg ook naar afgelegen gebieden wordt gebracht. Met behulp van E-health kunnen artsen vanuit centrale zorgcentra kwalitatieve zorg verschaffen aan patiënten in afgelegen gebieden. Tele-Medcine heeft ook een belangrijke link met de ontwikkeling van de medische-hightech in Turkije. Momenteel worden de gegevens die deze systemen genereren voornamelijk gebruikt door het Ministerie van Gezondheid ter monitoring en evaluatie. Bovendien zijn er nog veel uitdagingen die met de verdere implementatie van dit systeem te maken hebben. Kansen voor kennisdeling liggen wellicht in het nadenken over ethische issues rondom e-health en kennisdelen over gevolgen voor organisaties wanneer IT systemen worden geïntroduceerd. Technologische innovatiekansen liggen voornamelijk in het gebruik en uitwisseling van data, zoals het combineren van datasets om bepaalde trends te ontdekken, in big data applicaties die de verzamelde gegevens inzichtelijker te maken en in het vergroten van de interoperabiliteit. 3.3 Medicijnonderzoek en de Farmaceutische industrie Historisch overzicht Onderzoek naar farmaceutische middelen is ongeveer honderd jaar oud in Turkije. In de jaren 30 van de vorige eeuw kende de sector een boost, en in de jaren 50 werd zelfs 95% van de farmaceutische middelen lokaal geproduceerd (Turkish Pharmceutical Exporters, sd). Tegenwoordig produceren Turkse farmaceutische producenten vooral producten met een lage toegevoegde waarde. Een grote verandering kwam met de oprichting door de WHO van de Good Manufacturing Practices (GMP) regelgeving. De implementatie van deze regelementen in Turkije zorgde ervoor dat de in Turkije geproduceerde medicijnen en producten moesten voldoen aan de internationale standaarden. Hierdoor werden in Turkije geproduceerde producten beter geschikt voor de export en nam de algehele kwaliteit 45

46 toe. Figuur 12: Historisch overzicht van de farmaceurische sector. Bron: Turkish Pharmaceutical Exporters. Hedendaagse situatie Er zijn twee soorten farmaceutische productiebedrijven in Turkije. 1. Original drug producing companies. Deze bedrijven doen aan onderzoek naar de ontwikkeling en productie van nieuwe innovatieve medicijnen en testen de veiligheid van deze medicijnen. Deze bedrijven verzorgen ook de marketing en houden vaak ook de patenten. 2. Equivalent generic drug producing companies. Deze bedrijven opereren zonder het bezit van patent rechten en focussen zich vaak op een klein regionaal niveau. Dit zijn meer de low-cost producenten van generieke medicijnen (Turkish Pharmaceutical Market overview, 2009). De farmaceutische industrie weet momenteel enigszins buitenlandse investeringen aan te trekken. Daarnaast zijn er een aantal grote farmaceutische spelers in Turkije die zich op de internationale markt begeven, zoals Novartis, Sanofi-Aventis en Pfizer. Abdi Ibrahim, de grootste farmaceutische speler van Turkije, begeeft zich zelfs in de top 100 van grootste farmaceutische bedrijven. Het belangrijkste product van Abdi Ibrahim is het orally-disintegrating tablet voor patienten met slikproblemen. Daarnaast is een belangrijke lokale speler Bilim Pharmaceuticals die productiefaciliteiten heeft geaccrediteerd door de Amerikaanse Voedsel en Medicijnen autoriteit en momenteel werkt aan een goedkeuring van het Duitse 46

47 ministerie van gezondheidszorg. In de farmaceutische voedsel sector is Pakmaya één van de grootste producenten wereldwijd op het gebied van gist en brood additieven (Schreck, 2013). Turkije bezit de op zes-na-grootste farmaceutische markt binnen Europa. Ondanks de stimuli van de het Ministerie van Gezondheid om de lokale farmaceutische markt te ontwikkelen, worden de meeste medicijnen nog steeds geïmporteerd vanuit het buitenland. Als een medicijn in Turkije op de markt wordt gebracht slaat het Ministerie van Gezondheid het medicijn op in een databank en wordt er een vaste maximum prijs vastgesteld waarvoor het medicijn te koop aan mag worden geboden aan de patiënt. Hierdoor vinden minder innovatieve medicijnen hun weg naar de Turkse markt. Momenteel produceert Turkije vooral medicijnen met een lage toegevoegde waarde. Het streven van het Ministerie van Gezondheid is om meer te specialiseren op de productie van medicijnen met een hoge toegevoegde waarde en te investeren in R&D. Een overzicht in cijfers Het Efpia is een Europese organisatie die cijfers heeft verzameld over de farmaceutische industrie. In 2011 is Turkije voor het eerst opgenomen in deze cijfers. Dit laat goed zien hoe Turkije er voor staat in vergelijking tot andere Europese landen. In de Turkse farmaceutische sector zijn werknemers actief (9 de in Europees verband) en de totale productie van de farmaceutische industrie is miljoen (12 de plaats in Europees verband). Ook de totale marktwaarde van de Turkse farmaceutische industrie is erg hoog. Maar liefst miljoen, dat is meer dan Nederland ( miljoen) en Turkije is hiermee in Europees opzicht de 6 de in termen van de grootte van de marktwaarde. Turkije investeerde in 2011 voor 43 miljoen euro in R&D en scoort daarmee een 22 ste plek op de ranglijst. In vergelijking, Nederland scoort een 10 de plek met een bedrag van 642 Lokale productie Geïmporteerd 34% 66% Figuur 13: Verdeling herkomst farmaceutische producten. 47

48 miljoen euro aan investeringen in R&D binnen de farmaceutische sector. De R&D investeringen in Turkije blijven dus relatief achter bij de marktwaarde van de Turkse farmaceutische sector. Turkije produceert 66% van haar farmaceutische producten zelf en importeert 34%. Op zichzelf is dit een goede ontwikkeling. Turkije is in staat zelf farmaceutische producten te produceren. Toch is dit niet geheel het geval. Van de lokale productie bestaat slecht 5% uit innovatieve nieuw ontwikkelde farmaceutische producten. 95% van de lokaal geproduceerde farmaceutische producten bestaat nog steeds uit generieke medicijnen en/of producten met een lage toegevoegde waarde. Hieruit blijkt ook weer het gebrek aan R&D capaciteit zoals ook al eerder aangekaart. De import bestaat voor 46% uit innovatieve farmaceutische producten en voor 54% uit generatieve medicijnen en/of producten met een lage toegevoegde waarde (Karabey, 2010). Dit probleem vertaalt zich ook naar de waarde van de in- en export van de Turkse 4,000 3,500 3,350 farmaceutische markt. Er wordt voor ,000 miljoen geïmporteerd en slechts voor 407 2,500 miljoen geëxporteerd (Association, 2013). 2,000 Wederom geeft dit aan dat Turkije momenteel 1,500 Europa Azië Afrika Amerika Overig 3% 3% 6% 1, Export Import Figuur 14: Volume in- en export (miljoenen euro's) 47% 41% Figuur 15: Export farmaceutische producten Turkije nog achterloopt op R&D gebied. Immers, als innovatieve producten kunnen worden ontwikkeld en gecommercialiseerd dan zijn deze producten ook vatbaar voor export. Aangezien deze producten van hoge toegevoegde waarde zijn zou een dergelijke trend zeer goed zijn voor de waarde van de Turkse export, en tevens zou het Turkije minder export afhankelijk maken. 48

49 De Turkse farmaceutische sector is volgens de Global Competition Index wereldwijd als 16 de gerangschikt kijkend naar marktwaarde, maar als 36 ste op gebied van klinisch onderzoek, en is slechts verantwoordelijk voor US$60 miljoen (of 0.039%) van de wereldwijde US$120 miljard die wereldwijd wordt uitgegeven aan R&D naar innovatieve medicijnen (Taylor, 2012) (Bilmen & Herdem, 2013). Turkije exporteert aan farmaceutische producten voor een bedrag van 407 miljoen euro naar meer dan 150 verschillende landen. Hieronder zijn ook landen in Europa en de Verenigde Staten (Turkish Pharmceutical Exporters, sd). De grootste afzetmarkten zijn Europa en Azië. Dit is geheel in lijn met het doel van de Turkse overheid om Eurasian hub te worden voor farmaceutische producten. Voor de cijfers uit 2012 zie Figuur 15 (Turkish Pharmceutical Exporters, sd). Sinds 2009 zijn de publieke uitgaven voor medicijnen gedaald naar 1.11% van het BBP, dat is laag vergeleken met de andere OECD landen, waar het gemiddelde op 1.5% ligt (Taylor, 2012).Momenteel loopt Turkije nog achter op de andere BRIC landen op gebied van wereldwijde farmaceutische investeringen. Turkije is 59 ste van 142 landen (Taylor, 2012). Vision 2023: Farmaceutische Sector Er ontstaat aldus een beeld dat de Turkse farmaceutische sector haar economische waarde nog niet omzet in R&D capaciteit. Er is in eerdere hoofdstukken aangetoond dat de Turkse overheid juist inzet op het verhogen van het innovatievermogen van een aantal economische sectoren, waaronder de health sector. De vereniging van farmaceutische bedrijven heeft daarom, in navolging van Vision 2023 van de Turkse overheid, ook een strategie richting het jaar 2023 opgesteld. In deze visie stelt de vereniging dat in 2023 de Turkse farmaceutische sector bij de wereldwijde top 10 moet behoren op gebied van health services economieën, door het opschroeven van de R&D uitgaven naar 3% van het BBP en de waarde van export vergroten met een extra 365 miljoen euro. Op deze manier wordt Turkije een productieplaats voor medium- en high-value productiegoederen (Taylor, 2012). Hieronder een verduidelijking van wat het farmaceutische Vision 2023 document voor doelen en missie heeft: Missie: Het positioneren van de Turkse farmaceutische sector als een wereldwijde productie en R&D productie management centrum (PWC, 2012, p. 30). Hoofddoel: Verbeteren van de internationale concurrentiepositie van de Turkse farmaceutische industrie en daarnaast de industrie een netto exporteur maken door het verbeteren van de R&D competenties het verbeteren van waarde toevoegende productie. 49

50 Specifieke doelen die in het document worden geformuleerd zijn als volgt: 1. Competenties en diensten exporteren op gebieden van fundamenteel en klinisch onderzoek. 2. Het vergroten van de productie en de export van producten met een hoge toegevoegde waarde. 3. Het uitgroeien tot een management centrum en exporteur van diensten op het gebied van gezondheidszorg. Om deze doelen te bereiken wordt er aandacht gegeven aan wetgeving, ondersteuningsmechanismes, faciliteiten en infrastructuur. De specifieke doelen zijn als volgt uitgewerkt: Doelstellingen betreffende de publieke zorg (PWC, 2012, p. 26): Ondersteunen van R&D studies die binnen de reikwijdte van het verbeteren van de health services vallen. Verbeteren van kwaliteit, effectiviteit, en productie van diagnostiek en behandelmethodes. Verbeteren van voorzieningen zoals farmaceutische en medische apparatuur, in combinatie met behoud van een veilige markt toegang. Het maken van wetgeving die de ontwikkeling van nieuwe medicijnen stimuleert. Doelstellingen betreffende economische ontwikkeling (PWC, 2012, p. 26): Het promoten en versterken van bedrijven die hun competenties en vaardigheden op een duurzame manier ontwikkelen. Het promoten van productie en export van medium- en high-level technologie. Het omvormen van een industrie gericht op low-tech producten naar een medium- en high tech industrie. Het ontwikkelen van een beleid dat de instellingen van industriële clusters stimuleert. Doelstellingen betreffende de toename van de concurrentiekracht (PWC, 2012, p. 28): Het ontwikkelen en produceren van geavanceerde technologische producten en een toename van het aantal patenten. Het samenbrengen van kennis in de academische wereld en de industrie. Aantrekken van investeringen door Turkije als regionaal management centrum neer te zetten en het creëren van een investeringsklimaat geschikt voor productie en R&D. 50

51 Verzekeren dat nationale farmaceutische bedrijven de regionale en wereldwijde concurrentie in R&D en productie aankunnen. In het algemeen kan gesteld worden dat dit specifieke Vision 2013 plan moet leiden tot de volgende ontwikkelingen (PWC, 2012, p. 27): Het verbeteren van de R&D capaciteit in de farmaceutische sector. Het uitgroeien tot een regionaal management centrum voor de farmaceutische sector en het ontwikkelen van andere industrieën die geassocieerd zijn met de farmaceutische productie. Het ondersteunen van kleine en middelgrote ondernemingen en de integratie van deze in de farmaceutische waardeketen door clustering. Deze doelstellingen moeten vervolgens leiden tot: (PWC, 2012, p. 27) Een meer effectieve behandeling van ziektes door de introductie van meer innovatieve medicijnen op de markt. Toename van nationale patenten door een sterke focus op R&D. Toename van het aantal onderzoekers werkzaam in de farmaceutische sector. Vergaren van wetenschappelijke kennis en ervaring door het participeren in globale R&D netwerken. Toename van de werkgelegenheid in de farmaceutische industrie. Toename van indirecte werkgelegenheid in de waardeketen van de farmaceutische sector. Regelgevingsproblemen Volgens het Amerikaanse instituut voor farmaceutisch onderzoek en productie zijn er een aantal belangrijke aandachtspunten in Turkije: (Special 301 submission, 2013) Gebrek aan regelgeving en effectieve handhaving van patenten op gebied van databescherming. De data beschermingsperiode is niet gelijk aan de duur van het patent. Vertraging in de goedkeuring van regelgeving. Een goedkeuring zou 210 dagen mogen duren maar dit aantal wordt vaak overschreden. Het Ministerie van Gezondheid beschikt niet over voldoende middelen om elke productieplek te controleren op naleving van de regels conform het Good Manufacturing Practice (GMP). Daardoor duurt het langer voordat patiënten toegang krijgen tot innovatieve medicijnen. 51

52 Prijsregulatie door de overheid door een verkeerde inschatting van het budget voor de farmaceutische industrie Daarin werd geen rekening gehouden met de wensen van de industrie en de economische groei. Nieuwe wetgeving maakt het moeilijker om producten in te voeren in Turkije. De Turkse overheid moet goedkeuring geven aan nieuwe medicijnen die worden ingevoerd. Deze goedkeuring wordt regelmatig niet gegeven. Het achterliggende idee is dat er gewacht wordt tot de patenten op medicijnen zijn afgelopen en deze medicijnen als generieke medicijnen kunnen worden geproduceerd binnen Turkije. Dit heeft een negatieve invloed op de beschikbaarheid van innovatieve medicijnen op de Turkse markt en op de levensverwachting van de Turkse bevolking. Net als bij de sub sector Medische Apparatuur worden prijzen voor farmaceutische producten die geïmporteerd worden bepaald door te kijken naar de laagste prijs die in referentielanden berekend worden. Deze referentielanden worden door het Ministerie van Gezondheid aangewezen. (Deloitte Turkey, 2012). Trends voor de toekomst Door sommige wordt Turkije al genoemd als één van de Pharmemerging landen samen met Brazilië, Rusland, China en India. De BRIC landen zullen naar verwachting 28% bijdragen aan de wereldwijde afzetmarkt voor farmaceutica in Dat is een grote stap in 10 jaar, in 2005 lag dat percentage namelijk nog op 12%. Redenen voor deze groei zijn de toename van het BBP en de algemene verbetering van de kwaliteit en de toegankelijkheid van de zorg (Bilmen & Herdem, 2013). De sterke punten van Turkije zitten in het bijzonder in het innovatievermogen van het MKB. Dit blijkt onder andere uit de relatief grote deelname van MKB bedrijven in KP7 in vergelijking met andere landen. Een koppeling tussen dit MKB (dat vaak op zogenaamde technoparks is gevestigd) met gevestigde farmaceutische bedrijven biedt de mogelijkheid om kosteneffectieve oplossingen ontwikkelen en toegang krijgen tot goed opgeleide arbeidskrachten bestaande uit ongeveer personen (Bilmen & Herdem, 2013). Ook is het zo dat bedrijven die een investering doen van meer dan 50 miljoen Turkse Lira, kunnen rekenen op gunstige BTW voorwaarden en douanerechten (Bilmen & Herdem, 2013). Conclusie De Turkse farmaceutische sector is een kansrijke sector in Turkije. In het Vision 2023 document voor de farmaceutische industrie komen duidelijk de doelstellingen naar voren die de farmaceutische sector stelt 52

53 voor het jaar Er worden doelen gesteld voor zowel de publieke zorg als voor de economische ontwikkeling. Dit strategische plan voorziet een verdere ontwikkeling van de sector, sociale voordelen en het vergroten van de concurrentie kracht van de Turkse farmaceutische sector. Momenteel is de Turkse farmaceutische industrie erg importafhankelijk. De geformuleerde doelen zijn er op gericht om de farmaceutische industrie een netto exporteur te maken. Om dit te bereiken moeten grote stappen gezet worden op gebied van innovatie en R&D als het gaat om de ontwikkeling van nieuwe hoogstaande farmaceutische producten die vatbaar zijn voor de export. Voor het behalen van deze doelen worden veel financiële middelen beschikbaar gemaakt. Momenteel zijn er wel buitenlandse farmaceutische bedrijven actief in Turkije, maar voor het betreden van de Turkse markt is de wetgeving erg beschermend. Dit is nadelig voor het aangaan van samenwerkingen tussen Turkse en buitenlandse farmaceutische bedrijven. Daarnaast zijn er problemen met het beschermen van het intellectueel eigendom voor patenten en slaagt Turkije er momenteel niet altijd in om de innovatie en R&D capaciteiten en competenties te ontwikkelingen die nodig zijn. Concluderend kan gezegd worden dat deze sector dezelfde kenmerken heeft als die van de medische instrumenten: in de huidige situatie is er een nadruk op de productie van generieke producten met een lage toegevoegde waarde. Dat deze situatie niet houdbaar is, wordt erkend door verschillende stakeholders en er worden plannen, instrumenten en initiatieven opgezet om het innovatievermogen van de sector te verhogen. Het is momenteel echter nog onduidelijk of deze plannen en strategieën ook daadwerkelijk zullen leiden tot de gewenste uitkomsten. Dat kan alleen de tijd leren. 3.4 Biomaterialen en biomedische engineering Biomaterialen zijn alle materialen, zowel natuurlijk als kunstmatig, die functioneren als onderdeel van een levende structuur of biomedisch apparaat dat een natuurlijke functie van het lichaam vervangt of aanvult (Zorlutuna, Yılgör, Basmanav, & Hasırcı, 2009). Biomedische engineering is het toepassen van engineering principes op biomaterialen. Op het gebied van biomaterialen en biomedische engineering zijn veel activiteiten in Turkije. Er wordt veel onderzoek gedaan in onderzoekscentra en universiteiten naar nieuwe behandel en genezingstechnieken. Enkele gebieden waar in Turkije veel aandacht en activiteit is: Tissue engineering Orgaan transplantaties 53

54 Oncologie Genetica Genomica Biotechnologie Nanotechnologie Onderzoekscentra Op het gebied van biomaterialen is er veel te vinden in Turkije. Veel Turkse universiteiten houden zich bezig met onderzoek in deze sector. Zoals al aangegeven in het hoofdstuk over universiteiten, bevinden de universiteiten met op deze sector gerelateerde onderzoekscentra zich in de volgende steden: Ankara Bilkent Universiteit o UMRAM national magnetic resonance research center o BilGen (onderdeel van Kaniltek) Gazi Universiteit o Calibration and Biomedical Research center Hacettepe Universiteit o Biobanking and Genomics Research and Application center o Bioengineering Research and Application center o TISSUE AND Organ transplantation Research, Application and Education Center Middle East Technical Universiteit o Biomaten Centrum of excellence biomaterials and tissue engineering o Central laboratory (moleculaire biologie, biotechnologie en genomica) Izmir Izmir High Technology Institute o Biotechnology and Bioengineering Dokuz Eylul Universiteit o Biomedical research centrum Ege Universiteit o Bioengineering afdeling van de faculteit werktuigbouwkunde 54

55 Tissue engineering & Orgaantransplantatie Tissue Engineering Het Ministerie van Gezondheid heeft een Bone Bank (Atatürk Training and Reserach Hospital) en een Tissue Bank for Musculoskeletal Systems (Ankara University) opgericht voor de verzameling van tissue material voor zorgaanbieders die zich hiermee bezig houden. Er zijn 32 zogenaamde tissue typing laboratories opgericht. Op het gebied van beenmerg is er echter een groot te kort. Vaak wordt het beenmerg van buiten Turkije gehaald. Dit komt omdat het aantal geschikt beenmergdonoren in Turkije slechts 40 duizend is. In totaal zijn er nu 53 transplantatie centra. Het Social Security Institution (SSI) zoekt naar geschikt beenmerg voor patiënten. (Akdag & Erkoç, 2011) Orgaantransplantaties Er is een lijst voor alle wachtenden op niertransplantaties van alle niertransplantatie centra. Hierin wordt de individuele informatie van patiënten opgeslagen op de zogenaamde National Organ Waiting List van het Ministerie van Gezondheid. Er is ook een lijst voor alle overige organen, deze zijn opgenomen in het Organ Transplantation Information System. Dit bevat alle data van alle orgaan transplantaties van levende en overleden donoren (nieren, lever, hart, alvleesklieren, dunne darmen). Dit systeem wordt gemonitord door de orgaan transplantatie centra, Regional Coordination Centers (RCCs) en het National Coordination Center of Organ Transplantation (NCC). Om de tekorten aan donoren te verkleinen wordt gekeken naar het beter in kaart brengen van de hersendode patiënten en orgaandonaties van overledenen. Er zijn 9 RCCs (Istanbul, Ankara, Adana, Antalya, Samsung, Diyarbakir, Erzurum en Bursa). Er zijn 62 niertransplantatie centra geopend in ziekenhuizen, 42 levertransplantatie centra en 16 hart- en longtransplantatie centra. (Akdag & Erkoç, 2011) Onderzoekscentra Tissue & Organ engineering Haceteppe universiteit beschikt over een onderzoekscentrum op het gebied van orgaan en weefseltransplantatie. Hier wordt fundamenteel en praktisch onderzoek gedaan op het gebied van orgaan en tissue transplantaties. Hierbij wordt ook samenwerking gezocht met zowel nationale als internationale partners. 55

56 METU heeft het BIOMATEN onderzoekscentrumcentrum. Dit centrum houdt zich bezig met onderzoek naar biomaterialen en tissue engineering. Gebieden waarmee zij zich bezig houden zijn: (niet-)biologisch afbreekbare implantaten, botsubstituten, botplaten, botcement, kunstmatig hoornvlies, zenuwgeleiders, cardiale patch, drug delivery systemen en wondbedekking. Conclusie biomaterialen en biomedische engineering Op gebied van biomaterialen en biomedische engineering is er veel activiteit in Turkije. Vooral in Ankara en Izmir zijn er verschillende onderzoekscentra die gelinkt zijn aan universiteiten die zich bezighouden met onderzoek in deze sub sector. Tissue engineering en orgaan transplantaties zijn de meest voorkomende gebieden waarop onderzoek wordt gedaan in deze centra. Daarnaast is er in deze subsector overlap met oncologie, genetica, genomica, biotechnologie en nanotechnologie. Er zijn in Turkije banken aanwezig waarin tissue en orgaan data in wordt opgeslagen. De beschikbaarheid van deze informatie biedt kansen voor het doen van onderzoek in deze sub sector. Concrete activiteiten die ondernomen zouden kunnen worden, zijn het voeren van verkennende en informerende gesprekken tussen stakeholders uit Nederland en Turkije om te kijken wat de staat van de kennis, het onderzoek en de kennisbehoefte is. Op basis daarvan kan gerichter gekeken worden op welke manier samenwerking mogelijk is. 3.5 Genomica Genomica bestudeert alle genetische informatie van organismen. Genomica heeft daarbij veel overlapping met de onderzoeksgebieden genetica, personalized medicine, diagnostiek, medische apparatuur en oncologie. Een aantal mooie voorbeelden van genomica onderzoek in Turkije zijn te vinden op de Koç Universiteit in Istanbul. Assistent Professor Nathan Lack onderzoekt nieuwe aanpakken van behandeling van kanker. In de afgelopen 25 jaar is er een exponentiele groei geweest in het begrijpen van de moleculaire oorzaken van kanker, maar speciaal succes is gehaald in het klinische onderzoek genaamd target therapeutics. Hierbij wordt een behandelmethode ontwikkeld waarin slechts één enkele kritiek cellulair pad wordt aanpakt, wat vereist is om de groei van een kankercel mogelijk te maken. Omdat normale cellen dit pad niet gebruiken, worden alleen de kankercellen aangepakt, en blijven de gezonde cellen onbeschadigd. Verder interessante onderzoeken die op de Koç Universiteit worden gedaan zijn het onderzoek naar mirna and Aging en Using light to understand and navigate the cel. Beijing Genomcis Instituut (BGI), de grootste genomica organisatie van de wereld, heeft recent (2013) een partnerschap aangekondigd met drie Turkse universiteiten om onderzoek te doen in het gebied van 56

57 genomica. Er is een Memorandum of Understanding (MoU) getekend waar onder andere de Boğazıcı Universiteit uit Istanbul deel van uitmaakt. Eerder in 2013 heeft BGI health ook al Memoranda of Understanding met verschillende Turkse partijen getekend over het brengen van genetic testing technologies. De Acibadem Universiteit heeft een deal gesloten met een Chinese genomica organisatie om samen te werken op gebied van medisch onderzoek om de menselijke gezondheid te verbeteren. Farmaceutische genomica In Turkije is een groeiende interesse in farmaceutische genomica voor de toepassing op personalized medicine. Turkije vormt daarmee een voorbeeld voor andere opkomende landen. Het aanstellen van familieartsen in Turkije heeft ervoor gezorgd dat artsen meer eerstelijns medische diensten kunnen leveren aan patiënten en daarmee een belangrijkere rol kunnen spelen in het beleid en de technologische ontwikkelingen rondom de zorg. Er is met de hervormingen van het Health Transformation Program een verschuiving van derdelijnszorg in gespecialiseerde centra, naar eerstelijnsgezondheidszorg gekomen. Door invoering van beloningen en betere educatie worden deze eerstelijnszorgverleners bekend gemaakt met farmaceutische genomica testen. Dit in combinatie met de oprichting van regionale zorgcentra met capaciteitsuitbreiding voor de farmaceutische genomica en personalized medicine gebieden leidt tot een verbetering voor de infrastructuur in Turkije om onderzoek in dit gebied te verbeteren. In toevoeging hierop wordt er gewerkt aan de verbeteringen van opleiden en informeren van wetenschappers, zorgverleners en patiënten. In academische onderzoekscentra wordt aandacht besteed aan het opleiden van wetenschappers, zorgverleners en het publiek in pharmagenomics. In aanvulling hierop worden ook diensten aangeboden die zich richten op het genomica counseling. De Turkse centra hebben echter beperkte middelen en hebben behoefte aan de ontwikkeling van hun wetenschappelijke capaciteiten (Barlette, Zgheib, & Yazan, 2012). Hierop zou kunnen worden aangesloten door Nederlandse kennis op dit terrein aan te bieden. Onderzoekscentra Universiteiten Veel universiteiten en onderzoeksinstituten houden zich bezig met onderzoek naar genomica. Een daarvan is de Boğazıcı universiteit die een onderzoekscentrum genaamd LifeSci heeft. Dit onderzoekscentrum houdt zich onder andere bezig met biomedische engineering, moleculaire biologie en genetica. Een project van de Boğazıcı universiteit is het Genome Project, waarin 16 individuen die al 57

58 minstens 4 generaties in een bepaalde stad in Turkije wonen gevolgd worden (Welcome to Bogazici University Turkish Genome Research Website, sd). Voor verdere onderzoeksactiviteiten zie hoofdstuk over universiteiten. Organisaties In Ankara zit een vestiging van het GENAR instituut voor Public Health Genomics. Dit instituut houdt zich onder andere bezig met biotechnologie, genomica en genetica in producten en services die tot een verbetering van de menselijke gezondheid leiden (Genar Institute of Public Health Genomics, Ankara, Turkey, sd). Een andere organisatie is Genomic Health, een internationale organisatie die streeft naar verbetering van internationale samenwerking om onder andere kanker behandelingsmethoden te verbeteren door onderzoek, ontwikkeling en commercialisatie van genomic-based clinical laboratory services. Er wordt diepgaand onderzoek gedaan in het gebied van genomica om zo tot clinically-validated molecular diagnostics te komen die personalized data te verschaffen over de reacties van individuele patiënten op behandelmethoden. Deze informatie kan gebruikt worden door patiënten om behandelingsbeslissingen te maken. De Turkse partner is Genekor Biyoteknoloji Arastirma Ltd (Genomic Health, 2014). TÜBITAK Genetic Engineering and Biotechnology Institute (GEBI) is een instituut van het TÜBİTAK Marmara Research Centrum. Hier wordt multidisciplinair onderzoek gedaan naar de onderzoeksgebieden genomica, genetica, biotechnologie en nanotechnologie (TUBITAK - Genetics Engineering and Biotechnology Institute of Turkey, 2012). Conclusie Onderzoek naar genomica en het gebruik van genetica om medicijnen te ontwikkelen is een populair onderzoeksgebied in Turkije. Bovendien lijkt het een onderzoeksgebied te zijn dat qua kwaliteit prima mee kan komen met onderzoek dat in de rest van Europa wordt uitgevoerd. Aandachtspunten zijn de aansluiting met de praktijk: in hoeverre en op welke termijn komen innovaties aan bij de eindgebruikers? De instelling van zogenaamde familieartsen kan hier een rol in spelen. Deze instelling heeft een verschuiving teweeggebracht van derdelijns- naar eerstelijnszorg, waarbij elementen zoals personalized medicine en preventie een rol spelen. Door goede educatie van zowel deze familieartsen als het publiek heeft de sub sector genomica aan bekendheid gewonnen. Ook hier geldt dat het goed zou zijn om de 58

59 Turkse kennis op dit gebied verder te onderzoeken en vooral na te gaan hoe Nederlandse en Turkse kennis op dit gebied elkaar aanvullen. 3.6 Oncologie Cijfers In Turkije komen er elk jaar nieuwe kankerpatiënten bij de patiënten die al met kanker leven. Naar schatting moeten kanker patiënten elk jaar radiologisch onderzoek ondergaan. Naar verwachting zal dit aantal groeien naar behoeftigen in 2023 (Goksel, Koc, Ozgul, Gultekin, & Abacioglu, 2011). Naar verwachting zal deze toename van patiënten leidden tot tekorten aan onder andere imaging apparatuur. Hier liggen dus kansen, vooral in de levering van megavoltage machines en educatie van medisch personeel. Oncologie heeft dus een sterke band met de hightech sector. De meest voorkomende kankers in Turkije zijn long- en maagkanker. Deze kankertypes eisen jaarlijks respectievelijk en slachtoffers (Health Profile Turkey, 2010). Type Kanker Gestandaardiseerd naar leeftijd Wereldwijde ranking Longkanker 25,89 36 Maagkanker 13,76 35 Borstkanker 13, Colon-rectum kanker 8,66 77 Lymfklierkanker 5,64 80 Prostaat kanker 5, Blaaskanker 5,36 11* Slokdarm kanker 5,08 49 Leukemie 4,43 57 Alvleesklierkanker 3,42 94 Leverkanker 2,63 173** Mondkanker 2, Eierstokkanker 2, Baarmoederhalskanker 0,92 181** Baarmoederkanker 0, Huidkanker 0,

60 Overige tumoren 0,03 191** Tabel 11: De verschillende rangen van de types kanker per populatie van Bron: (Health Profile Turkey, 2010). * = opvallend hoog in vergelijking. ** = opvallend laag Wat hier opvalt, is dat er in Turkije relatief meer gevallen zijn van blaaskanker en relatief minder gevallen van leverkanker en baarmoederhalskanker. Longkanker Maagkanker Borstkanker Colon-rectum kanker Lymfklierkanker Prostaat kanker Blaaskanker Slokdarm kanker Leukemie Alvleesklierkanker Leverkanker Mondkanker Eierstokkanker Baarmoederhalskanker Baarmoederkanker Huidkanker Overig tumoren Figuur 16: Aantal sterfgevallen per personen gestandaardiseerd naar leeftijd. Kanker bij kinderen Rond de 2000 nieuwe gevallen van kanker onder kinderen worden elk jaar geregistreerd in Turkije volgens de Turkse Pediatric Oncology Group en de Turkse Pediatric Hematology Societies Registry. Eén op de vier patiënten is jonger dan 15. Na infecties, hartfalen en ongelukken, is kanker de op vier na grootste reden van kindersterfte. De meest voorkomende kankers onder kinderen zijn: 60

61 1. Leukemie (31%) 2. Lymfeklierkanker (19%) 3. Central nervous system (CNS) neoplasma s (13%) 4. Neuroblastomas (7%) 5. Bot tumoren (6.1%) 6. Soft tissue sarcomas (6%) 7. Overig (17.9%) (renal tumoren, germ cell tumoren, retinoblastoma, carcinomas, eithelial neoplasms, hepatic tumoren en anderen) Leukemie Lymfeklierkanker CNS Neuroblastomas Bot tumoren Sof tissue sarcomas Overig 17.90% 31% 6% 6.10% 7% 13% 19% Opvallend is dat in Turkije Lymphomas de tweede meest voorkomende kanker is onder kinderen, waar dit in West-Europa en Amerika CNS betreft. In Turkije heeft 65.8% van de kinderen een zevenjarige overlevingskans (Kebudi, 2012). Financiering van diagnostisering en behandeling van kinderen wordt betaald door de overheid. Er zijn kansen op gebied van educatie en infrastructuur voor palliatieve zorg waar nog veel verbeteringen kunnen worden behaald. Onderzoekscentra Oncologie is een veel voorkomend onderzoeksgebied in Turkije. Zo is de visie in het onderzoekscentrum BilGen van de Bilkent Universiteit om een centrum van excellence te zijn voor kankeronderzoek in Turkije. Het doel is om een resource centrum te zijn voor onderzoekers in dit gebied door het aanbieden 61

62 van screening diensten en onderzoeksapparatuur. BilGen is er speciaal op gericht om de identificatie van nieuwe kankergenen, die kunnen dienen als specifieke targets voor het ontwikkelingen van nieuwe diagnostiek, te identificeren. BilGen is onderdeel van het KANILTEK (cancer drug technologies) project. Dit is een samenwerkingsverband tussen de universiteiten Bilkent, Hacettepe, Koç en METU. Doel van het KANILTEK project is het ontdekken van nieuwe anti-kanker kandidaat geneesmiddelen en de ontwikkeling tot preklinische fase studies. Het Middle East Cancer Consortium is van plan een kankeronderzoekscentrum op te richten in Ankara. Het is niet duidelijk of deze plannen daadwerkelijk doorgaan, maar het voornemen is er. De aanvraag is ingediend bij de Turkse autoriteiten en het wachten is op de goedkeuring (gesprek met Amerikaanse stagiair, 2014). Het Middle East Cancer Consortium is een consortium van Cyprus, Egypte, Israël, Jordanië en de Palestijnse gebieden waar Turkije zich in 2004 bij heeft aangesloten. Het doel van het consortium is het verminderen van het aantal kankergevallen en het verkleinen van de impact ervan. Om dit doel te bereiken wordt er multilateraal samengewerkt in onderzoek naar en behandeling van kanker. Daarbij is de palliatieve zorg ook een focus. Istanbul University Institute of Oncology is sinds 1989 actief en ontvangt jaarlijks rond de 5000 nieuwe patiënten. De chirurgische afdeling is sinds 2007 actief op het gebied van borstkanker. En vanaf het begin is het voornaamste doel geweest om klinisch onderzoek en onderzoek naar behandelmethode te richten op borstkanker. Het uitvoeren van borstbehoudingsoperaties is de voornaamste doelstelling (Istanbul University, Institute of Oncology, Surgical Oncology Unit, 2012). Een aantal interessante organisaties op gebied van oncologisch onderzoek actief in Turkije Union For International Cancer Control (UICC) heeft een vestiging in Ankara. Zij zijn betrokken bij verschillende typen van anti-kanker activiteiten, waaronder het kweken van awareness, financieel ondersteunen van onderzoek, opzetten van media campagnes, patiënten ondersteunen en samenwerking met andere organisaties en overheidsorganen (Turkish Society of Medical Oncology, 2014). Oprichting van het M.D. Anderson Radiation Treatment Centrum in Istanbul. Daarmee komt vooraanstaande kennis op het gebied van oncologie naar Turkije (American Hospital Brings Top- Ranked Cancer Services to Turkey With M.D. Anderson Collaboration, 2010). 62

63 Het hiervoor genoemde Genomic Health instituut heeft ook een rol in de oncologie, gezien de betrokkenheid bij het onderzoek naar kanker (Goksel, Koc, Ozgul, Gultekin, & Abacioglu, 2011). Conclusie In Turkije wordt veel oncologisch onderzoek gedaan. Dit onderzoek varieert van moleculaire biologie tot genomica en genetica. Met een stijging van de levensverwachting in de komende jaren is de verwachting dat het aantal kankerpatiënten de komende jaren zal toenemen en dat daardoor een tekort zal ontstaan aan capaciteit van de zorg. Hierin liggen kansen voor het leveren van hightech apparatuur voor vooral diagnostiek en imaging. Binnen het onderzoek naar oncologie ligt met name een verbinding met de onderzoeksgebieden genetica, farmacie en biobased materials. Wat opvalt verder is dat het sterftecijfer voor borstkanker bijzonder hoog ligt in Turkije in vergelijking met andere landen. Op dit gebied liggen dus ook kansen, zo zou bijvoorbeeld mobiele apparatuur voor diagnose van borstkanker geleverd kunnen worden zodat in de meer afgelegen gebieden ook preventieve controles kunnen worden gehouden. Maar ook op het gebied van preventie en bewustwording valt heel wat te winnen. Een meer diepgaande verkenning naar het onderzoek dat op de verschillende universiteiten wordt uitgevoerd biedt een beter inzicht in hoeverre dit onderzoek aansluit op Nederlandse behoeften. 3.7 Stamcel onderzoek Vanuit de academische wereld is er druk uitgeoefend op de Turkse overheid om de beperking rondom stamcelonderzoek op te heffen. Als gevolg van deze beperkingen waren de prijzen voor stamcelbehandelingen erg hoog en werd er vaak misbruik gemaakt van de hoop van patiënten, die behandelingen ondergingen die niet wetenschappelijk onderlegd waren. Daarnaast is er het opkomende probleem van medisch toerisme, waarin patiënten uit het buitenland veel geld betalen voor stamcel behandelingen in Turkije die geen wetenschappelijke basis kennen. Volgens TÜBA, de Turkse Wetenschapsacademie, is het ongepast om stamcelbehandelingen te gebruiken voor commerciële doeleinden (Ban on Stam-cell research should be lifted, Turkish group says, 2010). 63

64 Israël Turkije Iran Overig 7% 12% 23% 58% Figuur 17: Marktverdeling stamcel onderzoek GME. Bron: (Flynn & Matthews, 2010) In Flynn & Matthews (2010) wordt de markt van stamcel onderzoek uiteengezet voor de GME 9 landen. Hieruit blijkt dat Turkije na Israël de grootste producent is van stamcel onderzoek. Van al het onderzoek dat verricht wordt in de GME wordt 23% in Turkije gedaan (zie figuur 17).In totaal werden er door Turkije 176 wetenschappelijke artikelen gepubliceerd in Turkije focust zich, in tegenstelling tot Israël en Iran, vooral op stamcelonderzoek op volwassen mensen in plaats van dieren (Flynn & Matthews, 2010). Ondanks het relatief grote aandeel van Turkije in gepubliceerde artikelen ten opzichte van de andere GME landen, blijft Turkije sterk achter met betrekking tot het percentage artikelen dat tot stand komt 9 GME is regionale brug tussen noordoost Afrika en zuidwest Azië. De GME bestaat uit de landen: Afghanistan, Algerije, Bahrein, Djibouti, Egypte, Israël, Irak, Iran, Jordanië, Koeweit, Libanon, Libië, Mauritanië, Marokko, Oman, Pakistan, Palestina, Qatar, Saudi-Arabië, Somalië, Soedan, Syrië, Tunesië, Turkije, De Verenigde Arabische Emiraten (UAE), en Jemen. 64

65 door internationale samenwerking en citaties. Beide trends zijn in de volgende figuren zichtbaar gemaakt, cijfers uit % 30.00% 27.50% 30.30% 25.00% 20.00% 20.50% 15.00% 10.00% 5.00% 6.25% 7.86% 0.00% Totale GME Israël Turkije Iran Overige GME Figuur 18: Publicaties die tot stand zijn gekomen door internationale samenwerking. (Flynn & Matthews, 2010) Deze trend is zichtbaar over een groot deel van de academische wereld. Voornaamste oorzaak is dat de publicaties nog vaak in het Turks zijn en/of dat het hebben van een internationaal academisch netwerk voor Turkse wetenschappers ontbreekt (Flynn & Matthews, 2010) Onderzoekscentra Er zijn verschillende onderzoekscentra die zich bezighouden met gen- en stamcel onderzoek. Hieronder volgt een niet uitputtend overzicht van een aantal van deze actoren: Turkish Society of Gene and Cell Therapy. Deze groep heef als doel het stimuleren van gen en cel onderzoek in Turkije. Human Gene and Cell Therapy Center of Akdeniz University, Antalya. Sinds 1982 is dit centrum actief in het veld van gen- en cel onderzoek. Hier wordt succesvol aan beenmergtransplantaties gedaan voor zowel patiënten met kanker, zoals leukemie of de ziekte van Kahler, als met genetische ziektes, zoals thalassemie of artherosclerose. Het eerste onderzoek gedaan in dit centrum betrof de behandeling van prostaatkanker door het gebruik 65

66 van adenoviral vectors. Later werd het onderzoeksgebied uitgebreid met onder andere longkanker onderzoek en borstkanker. Men deed ook onderzoek naar moleculaire diagnostiek om betere prognoses te kunnen maken van de ziekten. Deze onderzoeken werden gedaan in samenwerking met onderzoekers van het Universiteit van Iowa Gene Therapy Center. Hier werden voor het eerste klinische testen gedaan op prostaatkanker patiënten. Dit centrum heeft dus overlappingen met de hoofstukken genomica en oncologie (Human Gene and Cell Therapy Center, 2011). Center of Stem Cell and Gene Therapies Research and Practice, Kocaeli University. Een R&D centrum dat zich bezig houdt met stamcelonderzoek, cellulaire therapieën, weefsel en orgaan engineering en gentherapie (Center for Stem Cell and Gene Therapies Research and Practice, 2013). Stem Cell Institute, Ankara University. Dit instituut houdt zich bezig met onderzoek naar: cellen en cellulaire therapie en productie van cel componenten, immuun hematologie, stamcel banken, tissue engineering, gen behandeling en cellulaire therapieën (Stem Cell Institute, sd). Student Society for Stem Cell Research (SSSCR), Hacettepe University. Dit is een studentenorganisatie die zich focust op stamcelonderzoek. SSSCR wil een netwerk bouwen voor stamcel onderzoekers om op deze manier studenten te ondersteunen. De toekomst ligt volgens SSSCR in stamcelonderzoek, om deze redenen worden door heel Turkije studenten hierin ondersteund (Hacettepe University, 2013). Onderzoekscentrum Genkök, Kayseri Universiteit. Dit is het grootste en belangrijkste onderzoekscentrum in Turkije op het gebied van genomica en stamcelonderzoek. In dit centrum wordt onderzoek gedaan naar: o Stamcel onderzoek o Genome onderzoek o GMP laboratory o Proteomics o Plant biologie o Transgenic animal o Bioinformatica 66

67 Overheidsbeleid De roep vanuit de medische wereld om minder beperkingen voor stamcelonderzoek heeft geleid tot beleidsmatige doelen van het Ministerie van Gezondheid in het HTP. Dit komt voornamelijk door de oprichting van het Turkey Stem Cell Coordination Centre TÜRKÖK. (Akdag & Erkoç, 2011). Deze instantie is opgericht om controversies over stamcelbehandelingen te voorkomen. De volgende doelen zijn door het Ministerie gedefinieerd (Akdag & Erkoç, 2011): Ontwikkelen van internationale standaarden. De coördinatie van de verschillende, betrokken centra onder één dak brengen. Het vergroten van het aantal en de capaciteit van de centra. Analyseren en verzamelen van data om te ontdekken waar de tekortkomingen van centra liggen. Door de oprichting van de National Bone Marrow Bank en de Cord Blood Bank for Non-kin Transplants : het verlagen van de behandelkosten voor de patiënten die hermatopotetische stamcelbehandelingen nodig hebben. Verkrijgen van geregistreerde donoren met verschillende HLA-types van verschillende geografische gebieden in Turkije. Verkrijgen van bloed cordon donaties in Oprichting van het Regional Coordination Centre in 29 Health regio s om zo het targetaantal donors te verkrijgen. Oprichting van de National Non-relative Cordon Blood Bank en Cordon Blood collection centra. Ondergeschoold personeel verder opleiden. Conclusie Stamcelonderzoek is een opkomend onderzoeksgebied in Turkije. In het recente verleden ontbrak het vaak aan wetgeving die wetenschappers voldoende ruimte gaf om kwalitatief stamcelonderzoek te doen. Sinds de roep vanuit de medische wereld om minder beperkingen groter is geworden, heeft het Ministerie van Gezondheid inspanningen gedaan om de beperkingen te laten afnemen. Turkije publiceert relatief veel artikelen in vergelijking met andere landen in de GME regio. Helaas is Turkije nog slecht in staat internationale samenwerkingen te vormen om onderzoek te doen en worden Turkse artikelen relatief weinig geciteerd. Turkse onderzoekers hebben in de afgelopen jaren expertise en capaciteiten ontwikkeld, maar zijn niet in staat deze succesvol te exporteren en te delen met de internationale gemeenschap. Deze expertises en capaciteiten kunnen waardevol zijn voor buitenlandse partners. Daarbij zijn er ook al klinische testen in gang gezet voor het testen van 67

68 stamcelbehandelingsmethoden voor vooral genetische ziekten en kanker. Een betere samenwerking met internationale partners, zoals Nederlandse partners, zou deze knowhow vrij kunnen maken. 3.8 Klinische testen Volgens de SCImago Journal and Country Ranking is het onderzoek op gebied van klinische testen in de top 3 van de Turkse wetenschappelijke output, daarmee is dit gebied de beste medische sub sector van Turkije (Schreck, 2013). Klinisch onderzoek in Turkije wordt al gedaan sinds de jaren 20. Toch werden onderzoeken vaak niet gedaan volgens de Good Clinical Practice (GCP) richtlijnen. Het echte begin van klinisch onderzoek begon in 1993 met de introductie van de Drug Research Bylaw. Deze wet werd direct beïnvloed door de ICH- GCP 10 (Akan, 2007). Hiermee begon Turkije met aanpassen van haar wetgeving aan internationale standaarden. Na deze wet zijn er nog verschillende richtlijnen ingevoerd die betere overeenstemming geven tussen het Turkse- en internationale wetgevingssysteem (Akan, 2007). Na de invoering 1993 van de GCP richtlijnen konden artsen meer zorg dragen voor de zorg van hun patiënten. Dit zorgde voor een groei in het aantal klinische testen wat weer goed was om een competitieve omgeving te creëren (Kansu, et al., 2006). Er bestaan al langere tijd richtlijnen en wetten in Turkije voor het klinisch testen, recent zijn deze meer geharmoniseerd met de EU standaarden. Er zijn verschillende fases te onderscheiden als er gekeken wordt naar klinische testen: Fase 1: Het testen van een medicijn op gezonde individuen voor dosering. Fase 2: Het testen van medicijn op patiënten voor de werkzaamheid en veiligheid (door klinisch onderzoeker onder een groep van deelnemers). Fase 3: Het testen van medicijn op patiënten voor de werkzaamheid en veiligheid (door klinisch onderzoekers en huisartsen onder deelnemers). Fase 4: Post-marketing surveillance, het observeren van het gebruik van het medicijn onder het publiek. BA/BE testen: testen op het gebied van bioavailability en bioequivalence 10 GCP is een internationale kwaliteitsstandaard die vanuit het International Conference on Harmonisation (ICP) is opgesteld voor het doen van klinische testen op mensen. Vandaar ICP-GCP 68

69 PMS: Observatie onderzoeken met medicijnen. Bovenstaande tabel laat duidelijk zien dat in Turkije voor aan fase 3 en 4 wordt gedaan. Fase 1 is het minst voorkomend in Turkije: dit komt door de specifieke infrastructuur die nodig is voor het uitvoeren van klinische testen in deze fase en die in Turkije minder ver ontwikkeld is. Momenteel worden alle testen die vallen onder fase 1, 2 en 3 onderworpen aan de goedkeuring van zowel een lokale als een centrale ethische commissie. Fase 1 testen worden in Turkije bijna niet gedaan vanwege het ontbreken van de specifieke infrastructuur en instituties die nodig zijn (Akan, 2007). De tabel geeft verder de dominantie aan van fases 3 en 4 en de opkomst van bioavailability en bio-equivalenten (BA/BE). In 2005 waren de wachttijden voor aanvraagprocedures als volgt. Wanneer een aanvraag wordt ingediend bij de ethische commissie duurt het 100 dagen voordat de aanvraag wordt goedgekeurd. De tijd tussen de dag van de goedkeuring en de dag van de eerste patiënt deelnemend aan de klinische test is grofweg dagen. Dit komt vooral omdat de goedkeuring van de centrale ethische commissie alleen kan gegeven worden als er ook goedkeuring is gegeven door de lokale ethische commissie. Een nieuwe bylaw die in 2007 van zijn werking zou hebben moest zorgen voor 50% verkorting van deze aanvraag tijd. Of dit ook daadwerkelijk in praktijk zo is, blijft voor alsnog onbekend. 69

70 Regelgeving op het gebied van klinische testen Voor het doen van klinisch onderzoek in Turkije moet er toestemming worden verleend door zowel het Ministerie van Gezondheid als de ethische commissie. Voor de volgende studies kan toestemming worden verleend (Ilbars, 2013): Klinische medicijn testen, met testen van zowel medicijnen als medicijn componenten (nieuw of bestaand) op mensen. Klinische testen gedaan met geavanceerde behandelingen of medische producten. Observationele medicijn testen. Klinische testen gedaan met traditionele kruiden of medicinale producten. Observationele medische apparatuur testen. Klinische testen gedaan met medische apparatuur. Klinische testen gedaan met cosmetische ruwe materialen of producten. Klinische testen gedaan met elk ander materiaal wat op mensen getest mag worden. Bioavailability en bioequilavent testen. Vergelijkingsstudies voor biologische overeenkomstige producten. Klinische testen met industriële geavanceerde medische producten. Klinische testen met niet-industriële geavanceerde medische producten. Stamcel transplantatie onderzoek op mensen. Orgaan en tissue transplantatie onderzoek. Gentherapie onderzoek. Voor de veiligheid van de patiënten dienen alle klinische testen te worden gedaan binnen het wettelijke raamwerk en er moet aandacht gegeven worden aan het beschikbaar stellen van de kwalitatieve en betrouwbare data. Turkije biedt veel mogelijkheden op gebied van klinisch onderzoek. Niet alleen is er een groot aantal artsen dat positief staat tegenover klinisch onderzoek, ook patiënten zijn erg positief over deelname aan klinisch onderzoek 11 (Ilbars, 2013). 11 De volgende link geeft een site weer waar ingeschreven kan worden op klinisch onderzoek door burgers: 70

71 Conclusie Klinisch onderzoek is een sterk onderzoeksgebied in Turkije. De overeenstemming met Europese en Amerikaanse criteria en de relatief lage kosten maken het een uitstekende plaats voor het doen van klinische testen. Turkije kent een grote bereidheid van zowel artsen als patiënten voor deelname aan klinische testen. Wel moet er gerekend worden op eventuele vertragingen als gevolg van de aanvraagprocedures bij verschillende ethische commissies en het Ministerie van Gezondheid. Toch biedt Turkije veel kansen op dit gebied. Een andere reden hiervoor is de groei van de zorgsector met onder andere de bouw van veel nieuwe ziekenhuizen en zorginstellingen, en de bouw van health campussen. Deze zorginstellingen zijn goed uitgerust met hightech apparatuur en beschikken over goed opgeleid personeel. Het proces van aanvraag en goedkeuring kent relatief lage kosten vergeleken met andere landen. Al deze ontwikkelingen duiden op een groeipotentie voor deze markt in Turkije. De voornaamste problemen zitten in efficiency van het patient referral netwerk waardoor er een grote patiënten overload is. Verder zijn er nog verbeteringen mogelijk in de infrastructuur in sommige centers (logistiek, materieel en data management). In deze sectoren liggen kansen voor buitenlandse spelers om op in te spelen (Akan, 2007). 71

72 4 Een overzicht van de belangrijkste universiteiten en onderzoekscentra 4.1 Universiteiten Voor de uitwerking en de beschrijving van de universiteiten in Turkije is er gekozen om alleen de universiteiten te beschrijven die door TÜBITAK fondsen hebben ontvangen om een Technology Transfer Office op te zetten (TTO). Deze TTO s zijn een middel om de link tussen universiteiten en industrie/bedrijfsleven te verbeteren door onderzoek te commercialiseren. Dit betekent dat deze universiteiten het netwerk, de capaciteit en de financiën hebben om de link tussen het bedrijfsleven en de universiteiten te versterken. Dit doen zij door ondernemerschap te stimuleren, advies te verstrekken over patenten en licenties en om nationale en internationale subsidiebronnen in te zetten om onderzoekssamenwerking te stimuleren. In dit hoofdstuk is per universiteit aangegeven wat de belangrijkste faculteiten en onderzoeksfaciliteiten zijn op het gebied van Life Sciences & Health. Universiteit: Bilkent University Stad: Ankara Internet website: Relevante faculteiten Faculty of Science, departement: Modecular Biology and Genetics Faculty of Engineering. Ebrru Erbay heeft een ERC Starting Grant ontvangen voor haar onderzoek naar Chronic Inflammatory and Metabolic Diseases. Onderzoekscentra UMRAM, national magnetic resonance research centre (ondersteund door het Turkse ministerie van ontwikkeling). Dit center bestaat uit drie verschillende onderzoeksgroepen: 1. Biomedische engineering: doet onderzoek in verschillende aspecten van magnetische resonantie imaging, waaronder de veiligheid van implantaten, lineaire gradiënten, radiofrequentie zendingen reeks. 72

73 2. Radiologie Research: variëteit aan afwijkingen gerelateerd aan effecten op morfologische en functionele eigenschappen van het hersenparenchym 3. Cognitieve Neurowetenschappen: neurologisch onderzoek naar aangeboren afwijkingen, inflammatoire demyeliniserende ziekten, epileptische aandoeningen, metabolische en neurodegeneratieve aandoeningen BilGen Bilkent University Genetics and Biotechnology Research Centre Visie is om centrum van excellence te hebben voor kankeronderzoek in Turkije en in de regio (Ankara). Het streven is om een resource centrum te zijn voor kanker onderzoekers door het aanbieden van screening diensten en research tools. Onderzoek op Bilgen is speciaal gericht op de identificatie van nieuwe kankergenen die kunnen dienen als specifieke targets voor het ontwikkelen van nieuwe diagnostiek. Bilgen heeft een aantal faciliteiten: Anticancer biomolecule screening facility: In vitro antikanker biomoleculen screening dienst is bedoeld om nieuwe biologisch actieve moleculen die kunnen worden beschouwd als kandidaat anti-kanker medicijn te identificeren Animal house: Verschillende kankermodellen worden ontwikkeld door het gebruik van verschillen de muizen en ratten. Microarray: De microarray faciliteit biedt instrumenten en expertise voor de analyse van genexpressies met behulp van Affymetrix GeneChip microarrays Hybridoma lab: Hybridoma kern faciliteit heeft de expertise om monoklonale antilichamen te ontwikkelen door standaard cel fusie techniek. Zebrafish lab: Onderzoek belangen van de faculteit met de Bilgen zebravis Facility vergelijkende lever ontwikkeling en progressie van kanker, TOR signalering, evolutie van cell signaling, zebravis functionele genomica, en toxicologie / drug screening. Lentiviral particle production unit: Het systeem is zeer effectief in het leveren van genetisch materiaal naar gehele model organismen en bijna alle zoogdiercellen, met inbegrip van nietdelende cellen, cellen die niet actief of groeit en moeilijk cellen zoals neuronen, primaire cellen transfecteren en stamcellen. BilGen is onderdeel van het KANİLTEK (Cancer Drug Technologies )project. Het project werd door Bilkent University voorgesteld in samenwerking met Hacettepe University, Koç Universiteit en Middle East Technical University met steun van de Governmental Planning Organization. 73

74 Het onderwerp van het KANİLTEK project is de ontdekking van nieuwe anti-kanker kandidaat geneesmiddelen en de ontwikkeling van deze tot preklinische fase studies. Het project beoogt de gengerichte anti - kanker medicijn ontwikkeling zodanig te stimuleren dat de behandelingsmogelijkheden van natuurlijke plantaardige chemicaliën, synthetische chemicaliën, recombinante eiwitten, monoklonale antilichamen en sirna-lentivirussen zullen worden getoetst op hun effect op geselecteerde doelwit eiwitten en genen, waarvan bekend is dat ze abnormaal worden geactiveerd. In de afgelopen jaren is deze vorm van doelgerichte medicijnen uitgegroeid tot de drijvende kracht van de op moderne biotechnologie gebaseerde farmaceutische industrie. De jaarlijkse verkoopwaarde van een dergelijk geneesmiddel wordt geschat op ongeveer een miljard dollar. Nanotam Nanotam is het onderzoekscentrum dat zich bezighoudt met alle onderzoeksactiviteiten van Bilkent die zich focussen op nanotechnologie. In totaal bevat het centrum vierkante meter aan laboratorium ruimte. De faciliteiten worden ook beschikbaar gesteld aan andere onderzoeksinstellingen of universiteiten. Nanotam is één van de belangrijkste spelers op gebied van onderzoek naar nanotechnologie in Turkije. Universiteit: Gazi University Stad: Ankara Internet website: Relevante faculteiten Faculty of Dentistry Faculty of Pharmacy Faculty of Science Faculty of Engineering Faculty of Health Sciences Faculty of Technology Faculty of Medicine 74

75 Onderzoekscentra Non-Inonizing Radiation Protection Centre. Calibration and Biomedical Research Center. Dit centrum beschikt over een biomedisch laboratorium dat zich bezighoudt met kalibratie en biomedisch onderzoek en trainingen. Dit centrum is in het proces van accreditatie van de ISO standaard. Life Sciences Research and Application center. Dit centrum beschikt over de volgende laboratoria: o Chemische analyse o Modeculaire biologische analyse o Microbiologische analyse: Gevriesdroogde micro-organismen Freeze-toestellen voor het drogen van micro-organismen Zuivering van bacteriële cultuur Antimicrobiële activiteit Antibiogram-test Water en microbiologische analyse van monsters van levensmiddelen Controle van microbiële besmetting op oppervlakken Analyse van cosmetica (challenge-test, stabiliteitstest, microbiële contaminatie controle) o Cell analyse Cytotoxiciteit studie Bepaling van antioxidant-enzymen in de celkweek In de celweek-dna, RNA studies Apoptose, necrose studies Kleuringstechnieken en fluorescentie microscopie studies 75

76 Universiteit: Hacettepe University Stad: Ankara Internet website: Relevante faculteiten Faculty of Denistry, departementen: Dento-Maxillofacial Radiology Endodontics Oral and Maxillofacial Surgery Orthodontics Pediatric Dentisty Periodontology Prosthodontics Restorative Dentistry Faculty of Engineering Faculty of Health Sciences, departementen Child Development Ergotherapy Nutrition and Dietetics Physical Therapy and Rehabilitation Audiology Faculty of Medicine Basic Sciences Medical Sciences Surgical Sciences Faculty of Nursing 76

77 Faculty of Pharmacy Pharmaceutical Basic Sciences Pharmaceutical Professional Sciences Pharmaceutical Technology Faculty of Science Biology Chemistry Mathematics Statistics De onderzoekscentra in Hacettepe Universiteit organiseren erg veel seminars, congressen en voeren vaak een adviserende rol naar actoren in de industrie. Er wordt veelal gezocht naar samenwerking binnen de Universiteit met andere relevante departementen en samenwerkingen op nationaal en internationaal niveau. Men doet daarnaast zowel fundamenteel als praktisch onderzoek. De volgende onderzoekscentra zijn er: Biobanking and Genomics Research and Application center In dit centrum wordt onderzoek gedaan naar persoonlijke geneeskunde/therapie concepten vooral binnen het toepassingsgebied van monogene ziekten waaronder nieuwe ziekte identificatie, gen-functie bepalen, ziekten ontdekking via biomarkers en genetische tests om diagnoses te verbeteren. Dit centrum wil graag nationale informatienetwerken opzetten en deelnemen aan internationale consortia. Centre of excellence zit in de persoonlijke geonomie informatie. Bioengineering Research and Application center Dit centrum heft een sterke focus op het doen van universeel onderzoek in het veld van bio engineering: een sterke focus ligt op het samenwerken met deskundigen in andere velden om op deze manier een effectieve ontwikkeling van bio engineering te bevorderen. Dit wordt gedaan door veel meetings met verschillende faculteiten, seminars evenals samenwerking met nationale en internationale partners op gebied van bio engineering. 77

78 Child health and diseases research and application center Dit centrum wil in samenwerking met nationale en internationale partners toegepast onderzoek uitvoeren op het gebied van kindergezondheid in samenwerking met relevante departementen binnen de universiteit. Health economy and health policies research and application center Hier wordt onderzoek gedaan naar economie en beleid in de gezondheidszorg. Er wordt nauw samengewerkt met de faculteiten: Medicijnen, farmacie, economie en administratieve wetenschappen en zorgmanagement. Speerpunten hierbij zijn: Economie en beleid in de zorg en dan voornamelijk in de farmaceutische economie. Er wordt hier tevens gezocht naar internationale samenwerkingsverbanden. Medicinal genetics research and application center Dit centrum is gefocust op het ondersteunen van onderzoek naar medische genetica en voeren daarbij zowel fundamenteel als praktisch onderzoek uit. Medicinal Chemistry Research, Development and Application center Dit centrum doet studies naar nieuwe medicijn ontwerp, voorbereiding, structuur-activiteit relatie en andere farmaceutische activiteiten, medicinale chemie, geneesmiddelen en grondstoffen analyse en kwaliteitscontrole van grondstoffen, onderzoek en toepassing van de evaluatie van de huidige moleculaire modellering systemen. Neurologica and Psychiatric Research and Application Center Dit onderzoekscentrum focust zich op neurowetenschappen en zoekt daar samenwerkingen voor zowel intern als nationaal en internationaal en voeren daarbij zowel fundamenteel als toegepast onderzoek uit. Occupational Safety and Health Research and Application Center De missie van dit onderzoekscentrum is om diensten op het gebied van gezondheid en veiligheid op het werk te stimuleren. Dit wordt gedaan door middel van de moderne wetenschap en technologie in samenwerking met relevante instanties en departementen zowel binnen als buiten de universiteit. Technology, Research and Application Center for Pharmaceutical Sciences and Biopharmaceutics 78

79 Focus van dit centrum ligt op farmacie, biofarmacie, industriële farmacie, cosmetica, doping in de sport, anti-doping onderwijs en doping controle. Alle gebieden vallend onder de faculteit farmacie. Tissue and Organ Transplantation Research, Application and Education Center Het uitvoeren van toegepast onderzoek op het gebied van weefsel en andere orgaan transplantaties op een moderne manier, daarmee nieuwe ontwikkelingen op deze gebieden teweeg brengen in Turkije. Technopolis De Hacettepe Universiteit heeft een technopark waarin zij steun bieden aan high-tech startups en hun ontwikkeling om op deze manier de brug tussen de academische en industrie te verkleinen en om een geschikt milieu te creëren voor deze kleine R&D bedrijven. Universiteit: Middle East Technical University (METU) Stad: Ankara Internet website: Relevante faculteiten Faculty of arts and sciences, departementen: Biology Chemistry Molecular Biology and Genetics Physics Faculty of engineering METU is een vooraanstaande universiteit in Turkije. Toch op het gebied van LSH is METU een relatief kleine speler. Wel is METU onderdeel van het consortium van KANİLTEK dat zich bezighoudt met kankeronderzoek. Onder de Bilkent Universiteit staat KANİLTEK verder uitgewerkt. 79

80 Onderzoekscentra BIOMATEN Centrum of excellence biomaterials and tissue engineering BIOMATEN is een nationaal en internationaal centrum voor ondersteuning aan onderzoekers en staatsinstituten, zowel voor advies als financieel. Daarbij willen ze ook de medische sector ondersteunen in de ontwikkeling en productie van high-added value producten, en voor het identificeren en certificeren van medische producten. BIOMATEN plant om in 2014 haar eerste producten naar de markt te brengen. Dit centrum richt zich op een wijde range aan onderzoeken: Biologisch afbreekbare en niet-biologisch afbreekbare implantaten Bot substituten Bot platen Bot cement Kunstmatig hoornvlies Zenuwgeleiders Cardiale patch Drug delivery system Wond bedekking Onderzoek op het departement of Biological science Men voert hier onderzoek uit op de volgende gebieden: Aquatic Econology and Limnology Biochemestry Biomaterials Cancer biology Conservation biology Ecological biology Evolutionairy biology Evolutionairy genetics Immunology Mathematics and theoretical biology 80

81 Microbial ecology Molecular biology of archaea Modicular Microbiology, Microbiology Genetics and Proteomics Molecular Endocrinology Nanobiotechnology R&D lab Neurobiology Pharmaceutical Biotechnology Laboratory Plant genetics Plant systematics laboratory Population Genetics Central laboratory In dit centrum zit een R&D centrum voor moleculaire biologie, biotechnologie en genomica met als doel het oprichten van een internationaal en nationaal platform voor corporate onderzoek. Daarnaast zit er een centraal laboratorium voor onderzoek & ontwikkeling training en meeteenheden van de materialen, elektrische, magnetische, optische reologische eigenschappen van het oppervlak. Daarnaast zijn er apparaten beschikbaar voor het ondersteunen van de mechanische testen van systemen, molecuulgewichtsbepalingen, elementair en thermische analyse instrumenten en geavanceerde technologieën die spectroscopie bepalen. TECHPOL Is een multidisciplinair onderzoekscentrum dat zich richt op het aanpakken van verschillende maatschappelijke problemen. Gericht op innovatie, technologische verandering en ondernemerschap. 81

82 Universiteit: Uludag University Stad: Bursa Internet website: Relevante faculteiten Faculty of Medicine Faculty of Engineering and Architecture Faculty of Veterinary Medicine Faculty of Arts and Sciences Deze universiteit heeft een instituut voor Health Sciences. Op welke gebieden gespecialiseerd wordt, is onduidelijk. Daarnaast zijn de medicijnen faculteit en de natural scienes faculteit twee van de meest vooraanstaand staande faculteiten van de universiteit. Nutricia Research, het internationale R&D centrum van Nutricia dat op het Utrecht Science Park gevestigd is, en de Universiteit hebben een contract getekend in (juni 2014) om te gaan samenwerken voor onderzoek op het gebied van Alzheimer en Parkinson. Universiteit: Technical University Anadolu Stad: Eskişehir Internet website: Relevante faculteiten Faculty of Pharmacy Faculty of Science, departementen: Physics Chemistry 82

83 Biology Faculty of Health Sciences, departments: Language and Speech Therapy Social Services Onderzoekscentra AÜBIBAM: Medicinal plants, Drugs and Scientific Research Focus ligt op geneeskrachtige planten onderzoek. De komende jaren staan er programma s in de gebieden nanotechnologie, biotechnologie, gezondheidszorg en voor de voedsel en landbouw industrie. Personalized Genomics and Healthcare Centrum, Pharmvation-BIGEM at Anadolu Universiy in Eskişehir Dit onderzoekscentrum heeft een IONET accreditatie. Universiteit: Gaziantep University Stad: Gaziantep Internet website: Relevante faculteiten Faculty of Engineering Faculty of Medicine Faculty of Arts and Sciences Faculty of Dentistry Faculty of Health Sciences, departementen: 83

84 Nutrition and dietetics Health management Respiratory Therapy Midwifery Nursing Naast deze faculteiten heeft Gaziantep Universiteit tevens een Technopark. Specifieke onderzoekscentra op het gebied van Life Sciences & Health zijn niet aanwezig. Universiteit: Boğazıcı University Stad: Istanbul Internet website: Relevante faculteiten Faculty of Arts and Sciences, departementen: Chemistry Molecular Biology and Genetics Physics Faculty of Engineering Onderzoekscentra LifeSci Dit is het onderzoekscentrum op Boğazıcı Universiteit dat zich bezig houdt met Life Sciences. Focus ligt op biomedische engineering, moleculaire biologie en genetica, chemie en elektrische-elektronische techniek. De visie van dit onderzoekscentrum is om pionier te zijn voor het uitvinden van nieuwe technologieën die levensverbeterend zijn. 84

85 Universiteit: Koc University Stad: Istanbul Internet website: Relevante faculteiten College of Sciences College of Engineering School of Medicine School of Nursing Health Sciences instituut Er zijn laboratoria voor onder andere: Anorganische synthese/x-ray Diffractie Laser onderzoek Micro-Fonetica Mitochrondriale Biogenesis Moleculaire Neurobiologie Nano-Fonetica Quantum research Onderzoekscentra De onderzoekscentra die aan het thema LSH raken, zijn multidisciplinair ingericht. De volgende zijn het vermelden waard: Lack lab, geleid door assistent professor Nathan Lack. Dit centrum doet onderzoek naar behandeling van prostaatkanker door middel van het beter begrijpen van de Androgen Receptor. 85

86 BIOMICELL. Dit centrum voert onderzoek uit naar biomimetic materials en Islet Cell Bioengineering. Inzichten worden gebruikt voor tissue engineering, drug delivery en biosensing applicaties. COSBI LAB. COSBI staat voor Computational Systems Biology. Dit lab voert onderzoek uit naar het gebruik van rekenmethodes en wijze voor het op grote schaal modelleren van protein-protein interacties, het ontwikkelen van methodes om critical residues te vinden bij protein-protein interfaces en het gebruik van deze data in signaling pathways welke belangrijk zijn in kanker en andere ziektes. Het lab is met name geïnteresseerd hoe het proteoom functioneert. Bioimaging Technologies Research Group. Deze groep doet onderzoek naar de ontwikkeling van nieuwe methodes om optisch de activiteit van proteïnen in cellen te kunnen monitoren. The Center for Compuational Biology and Bioinformatics. Dit centrum doet onderzoek naar biologische systemen en gebruikt daarbij informatiebronnen, modellering en rekenmethodes in multidisciplinaire onderzoeksgroepen. Next-generation and Wireless Communications Laboratory. Dit onderzoekscentrum heeft een project genaamd Communication Theoretical Foundations of Nervous System Towards Bio- Inspired Nanonetworks and ICT-Inspired Neuro-Treatment (MINERVA) dat wordt ondersteund door een ERC Consolidator Grant. Het project doet onderzoek naar communicatiesystemen binnen het menselijk lichaam met als doel deze beter te begrijpen en daardoor behandelingsmethodes voor neurale aandoeningen helpen te ontwikkelen. Universiteit: Sabancı University Stad: Istanbul Internet website: Relevante faculteiten Faculty of Engineering and Natural Sciences Onderzoekscentra Nanotechnology Research and Application Center (SSU-NUM) 86

87 Het centrum heeft een multidisciplinair onderzoeksprogramma waarin onderzoekers met expertise, uiteenlopend van advanced materials, basic sciences en nano-engineering tot applicaties in electronics, photonics, healthcare, construction, the environment, agriculture and packing industries. Dit centrum beschikt over een aantal laboratoria, waaronder een moleculair biologisch laboratorium. Universiteit: Selcuk University Stad: Istanbul Internet website: Relevante faculteiten Faculty of Dentistry Faculty of Science Faculty of Engineering Faculty of Health Engineering Faculty of Medicine Faculty of Veterinary Medicine Faculty of Technology Universiteit: Istanbul University Stad: Istanbul Internet website: Relevante faculteiten Istanbul faculty of medicine 87

88 Cerrahpasa Faculty of Medicine Faculty of Dentistry Faculty of Engineering Faculty of Health Sciences Faculty of Pharmacy Faculty of Sciences Faculty of Veterinary Medicine Faculty of Nursing Er zijn twee centrums onder het toezicht van de faculteit medicijnen van de Istanbul Universiteit: Leprosy and Veneral diseases research and practice center Microorganisms culture collections research and practice center Daarnaast is er een link met de Cerrahpasa faculteit medicijnen (gelieerd aan de Istanbul universiteit) voor een centrum van bloedtransfusie. De Istanbul Universiteit is in het bezit van eigen ziekenhuizen is zijn de medische faculteiten ondergebracht. Ook is hier een cardiologisch centrum gevestigd. Universiteit: Yildiz Technical University Stad: Istanbul Website: Relevante faculteiten Faculty of Arts and Science, departementen: Molecular Biology and Genetics Physics Chemistry 88

89 Faculty of Chemical and Metallurgical Engineering Universiteit: Izmir Yuksek Teknoloji Enstitusu University Stad: Izmir Internet website: Relevante faculteiten Faculty of Science, departementen: Physics Chemistry Molecular Biology and Genetics Faculty of Engineering Faculteit modecular biology and genetics, departementen: Cancer biology Immunology Bioinformatica Biochemistry Structural biology Micro biology Biotechnology Development biology Cell biology Onderzoekcentra Biotechnology and Bioengineering Dit centrum combineert material research, environmental research en food safety research centra. Doel van het centrum is om niet alleen in het laboratorium bezig te zijn maar ook samenwerking met de industrie te stimuleren om nieuwe projecten op te starten. 89

90 Universiteit: Ege University Stad: Izmir Internet website: Relevante faculteiten Faculty of Dentistry Faculty of Pharmacy Faculty of Science, departementen: Biochemie Biology Faculty Engineering Faculty Medicine Faculty Nursing Instituut for Health Sciences Onderzoekscentra ARGEFAR ARGEFAR is een toegepast en multidisciplinair onderzoeksinstituut op het gebied van medicijnontwikkeling. Het instituut heeft als doel onderzoek uit te voeren van ruwe materialen tot aan het aanvragen van patenten voor nieuw ontwikkelde medicijnen. Daarnaast levert ARGEFAR diensten op het gebied van klinisch onderzoek aan de farmaceutische industrie. Egereact Egereact research group is een multidisciplinaire onderzoeksgroep die zich bezighoudt met onderzoek naar diercel cultuur en tissue engineering. De voornaamste gebieden van interesse zijn: Tissue engineering, stamcelonderzoek, monoclonale antilichamen, biocomplexiteit, biomaterialen, cel 90

91 oppervlakte interacties, cytotoxiciteit en genotoxiciteit, cosmetische testen, in vitro wondgenezing, diagnotische pakket producties en recombinante eiwitproductie van insecten celkweken Universiteit: Dokuz Eylul University Stad: Izmir Internet website: Relevante faculteiten Faculty of Science Faculty of Law* Faculty of Medicine Dokuz Eylül Universiteit heeft, in samenspraak met andere regionale spelers, van de Turkse State Planning Organisation circa $58 miljoen gekregen om zichzelf tot een regionale hub te ontwikkelen op het gebied van innovatie in de LSH sector. Daartoe worden bestaande onderzoekscentra gecentreerd en worden nieuwe initiatieven, zoals een LSH Technopark, genomen. Binnen dit Technopark worden LSH start ups ondersteund hun bedrijfsidee te ontwikkelen. Het Technology Transfer Office van de universiteit is ook gespecialiseerd in activiteiten rondom de LSH sector. De volgende onderzoekscentra zijn aanwezig: Onderzoekscentra Biomedical research centrum Health law practice en research centrum Academic Emergencey Medicine and Disaster Training anr Research Center (ATAMER) Home Care Applied Research Center Occupational Health Applied Research Center (ISAMER) Cardiovascular Diseases Applied Research Center Osteo Cartilage Tissue Biotechnology Applied Research Center (KEKDOB) 91

92 DEU Biomedical Metrology and Calibration Applied Research Center Een interessant initiatief is het ibg-izmir dat staat voor het International Biomedicine & Genome Institute. Dit instituut is zeer recent opgericht en is een centraal onderdeel van het streven een regionale hub te worden in innovatie in de LSH sector. Het centrum wordt geleid door prof. Dr. Mehmet Öztürk, voormalig directeur van BilGen (zie ook Bilkent Universiteit) en Kaniltek. Het instituut is actief op zoek naar onderzoekers en experts op het gebied van de biomedische wetenschappen en genomica. Universiteit: Erciyes University Stad: Kayseri Internet website: Relevante faculteiten Faculty of Dentistry Faculty of Engineering Faculty of Health Sciences Faculty of Medicine Faculty of Pharmacy Faculty of Science Faculty of Technology Faculty of Veterinary Medicine Graduated school of Health Sciences 92

93 Onderzoekscentra Genkök Grootste onderzoekscentrum in Turkije op het gebied van Genomen en stamcel onderzoek. Ze doen in dit centrum onderzoek naar: Stamcell onderzoek Genome onderzoek GMP laboratory Proteomics Plant biologie Transgenic animal Bioinformatica Conclusie onderzoekscentra universiteiten In dit hoofdstuk is gekeken naar de verschillende universiteiten en hun onderzoekscentra die zich bezighouden met LSH. In het algemeen kan geconstateerd worden dat Ankara en Izmir de centrale regio s zijn als het gaat om de LSH sector, waarbij Istanbul met universiteiten zoals Koç Universiteit op bepaalde terreinen er tevens uitschiet. De inventarisering de LSH gerelateerde onderzoekscentra bij de Turkse universiteiten met een TTO brengt de volgende gegevens voort: Onderzoekscentrum Frequentie Biobank 1 Bioengineering 2 Biofarmaceutica 2 Biomaterialen 1 Biomedisch (engineering) 2 Biotechnologie 4 Bloed/stamcel onderzoek 2 93

94 Diagnostics 1 Farmaceutica 1 Genetica 2 Genomica 3 Imaging/radiologie 0 Kindergezondheid 2 Medische voeding 3 Moleculaire biologie 5 Moleculaire diagnostics 0 Nanotechnologie 3 Neurowetenschappen 3 Oncologie 4 Orgaan/tissue engineering 3 Tabel 12: Frequentie onderzoeksterreinen Bovenstaande tabel geeft aan dat op het onderzoeksgebied, moleculaire biologie en biotechnologie het meest voorkomen. Deze constatering staat haaks op de observatie dat deze onderzoeksgebieden achterlopen in Turkije bij de internationale benchmark. Andersom, zijn gebieden die geïdentificeerd worden als kansrijke gebieden zoals E-health en medische apparatuur niet vertegenwoordigd in de onderzoekscentra van universiteiten. Dit benadrukt het belang van meer samenwerking en integratie tussen overheid, kennisinstellingen en bedrijfsleven. Samenwerkingen tussen universiteiten onderling zijn in Turkije niet vanzelfsprekend. Er zijn initiatieven die verschillende universiteiten met elkaar verbinden, zoals binnen het Kaniltek project. Dit project houdt zich bezig met onderzoek naar oncologische technologieën. Dit project is een samenwerkingsverband tussen de Bilkent University, Hacettepe University, Koç University en Middle East Technical University. Dit zijn vooraanstaande universiteiten als het gaat om het doen van academisch onderzoek. Toch heerst er een cultuur van wantrouwen als het gaat om samenwerken. In gesprekken met academici werd dit bevestigd dat er niet altijd vertrouwelijk wordt omgegaan met onderzoeksonderwerpen of projecten. Dit gebrek aan vertrouwen wordt door onderzoekers aangegeven als één van de kern redenen dat samenwerking in de academische wereld in Turkije moeizaam verloopt. Daarna wordt door academici vaak het probleem van bureaucratie vaak genoemd. Turkije moet het merendeel van haar onderzoeksmaterialen zoals grondstoffen en onderzoeksapparatuur importeren uit het buitenland. Vanwege bulkbestellingen ontstaan lange wachttijden en hoge bureaucratie. Dit heeft een negatief gevolg op de efficiency van het onderzoeksproces. 94

95 5 Verzekeraars De kosten van gezondheidszorgdiensten zijn de afgelopen jaren in turkije gestegen. Dit komt vooral door de complexe structuur van betrokken partijen (zorgverzekeraars, zorgaanbieders en farmaceutische bedrijven). Deze kosten hebben geleid tot een stijging in de kosten voor zorgverzekeringen. Bijvoorbeeld, een privé ziekenhuis investeert om op deze manier rendabel te worden, maar om deze investeringen weer terug te verdien verhogen ze de prijzen (Deloitte Turkey, 2012). De zorgverzekeringen nemen rond de 12% van de totale premies in de Turkse verzekeringsindustrie voor hun rekening. Zorgverzekeringen (exclusief levensverzekeringen) groeide met 20% in 2011 tot een totaal van ongeveer 540 miljoen euro. Figuur 19: Premies inclusief de bruto zorgverzekering. Bron: Deloitte Turkey, Als gevolg van de economische crises in 2009 is de Turkse totale zorgsector gekrompen in lijn met de globale trend. Toch heeft de markt zich snel hersteld en in 2010 het groeide het aantal polissen tot met 1.6 miljoen verzekerden (Deloitte Turkey, 2012). De bruto premie van de gezondheidszorg premies daalde met 10% in 2009 door de crisis, maar keerde in 2010 alweer terug op het oude niveau van voor de crisis (Deloitte Turkey, 2012). Het gebruik van de zorgverzekering in Turkije is gestegen door de hervormingen van het zorgstelsel, maar ook door de toename van het aantal privé ziekenhuizen, verspreiding van de behandelmethode door nieuwe medicijnen en de opkomst van aanvullende zorgverzekeringen. 95

96 Daarbij komend zijn is er in de afgelopen jaren een toename van de buitenlandse investeringen in de markt voor zorgverzekeringen in Turkije. Voorbeelden van grote investeerders in deze markt zijn; Allianz, Groupama, AXA, Aegon, ERGO en Mapfre (Deloitte Turkey, 2012). Figuur 20: Aantal zorgverzekeringspolissen en aantal verzekerden. Bron: Deloitte Turkey, Momenteel zijn er veel veranderingen in de wetten en regels in de verzekeringsmarkt in Turkije. Dit komt doordat Turkije de markt wil versterken en meer in overeenstemming wil maken met de Europese regel- en wetgeving. De grootste veranderingen op dit gebied kwamen in 2010 door de Circular on the Actuarial Chain Ladder Method en de Cicular on Recourse and salvage Revenues (Deloitte Turkey, 2012). Het beleid wordt door de Staatssecretaris van Financiën in Turkije geïmplementeerd en streeft ernaar de verzekeringssector in Turkije tot een niveau te brengen vergelijkbaar met in de internationale markt. Als gevolg zijn de verzekeringsbedrijven en hun agentschappen (als één van de meest belangrijke sales kanalen) veel tijd kwijt met mee te veranderen met dit structureel transformatieproces. Een andere belangrijk aspect voor Turkije is de implementatie van het EU Solvency 2 regelgeving project (ook wel capital adequacy genoemd). Solvency 2 regelgeving is gebaseerd op het creëren van een riskbased capital adequacy model, daarmee wordt de controle op en het managen van risico versterkt. In de Solvency 2 zit inbegrepen, de harmonisatie van de Turkse verzekeringsmarkt met die van de Europese Unie. Met als doel om alle EU landen onder één paraplu te krijgen, faciliteren van integratie, beschermen van de rechten van houders en het verbeteren van de competitieve kracht. De verwachtingen zijn dat Sovency 2 de transparantie zal vergoten, de prijzen van verzekeringen zal laten dalen en het gebruik van kapitaal efficiënter maakt (Deloitte Turkey, 2012). 96

97 De strategie van zorgverzekeraars in Turkije is veelal gericht op het behalen van schaalvoordelen. Door het vergroten van de verkochte polissen proberen verzekeraars hun marktaandeel te vergroten en zo hun prijzen te verlagen. Om deze reden is de kans groot dat de groei van de afgelopen jaren zich in de komende jaren zal voortzetten. Het toenemen van buitenlandse investeringen sinds 2006 is in lijn met deze verwachting. In Turkije speelt momenteel de discussie Turkije meer naar een systeem moet met aanvullende zorgverzekeringen. In 2010 was de Markt van zorgverzekeraars in Turkije als volgt verdeeld. Yapi Kredi Allianz Anadolu Mapfre Genel Yasam Ak Acibadem Groupama Axa Gunes Ergo Overig 3% 9% 3% 21% 6% 4% 8% 18% 8% 9% 11% Figuur 21: Marktaandelen zorgverzekeraars Turkije. Fron: Deloiite Turkey, 2012 Conclusie De hervorming zoals die sinds het HTP in 2003 zijn doorgevoerd zijn ook voelbaar in de Turkse markt voor zorgverzekeraars. De grote toegankelijkheid van de zorg, de toename in het gebruik van de zorgvoorzieningen, opkomst van privé ziekenhuizen en toegankelijkheid van de basis zorgverzekering aan alle Turken heeft er toe geleid dat in de afgelopen jaren de markt het relatief goed heeft gedaan in vergelijking met andere landen. In de nabije toekomst is de verwachting dat de markt nog verder zal groeien. Turkije probeert haar wetgeving aan te passen aan die van de Europese Unie en als gevolg veranderen de Turkse zorgverzekeraars mee. 97