Informatie over de master

Transcriptie

1 m nummer 3 18 december bijlage - juni jaargang Open 25 Universiteit Informatie over de master Open Universiteit 1

2 Faculteiten bieden vanaf het begin van dit academisch jaar, sinds september 2014, naast hun bestaande masterprogramma s een vernieuwde masterprogrammering aan, ook wel bekend als de masters begeleid. Beeld: Sanne Linssen Voorwoord De Open Universiteit verzorgt al meer dan 30 jaar afstandsonderwijs. In die tijd is er veel veranderd. Door internet zijn er andere mogelijkheden gekomen voor interactie tussen docenten en studenten, en voor het creëren van een volwaardige academische omgeving. Ook de invoering van de bachelor- en masterstructuur had gevolgen. Er komen bij de Open Universiteit nu meer studenten met al een bachelordiploma op zak die snel, maar wel in deeltijd een masteropleiding willen volgen. Wij willen dat graag mogelijk maken. Daarom zijn we vorig jaar begonnen met ons masteronderwijs te vernieuwen, gebaseerd op onderzoek naar hoe je studiedoelen het best bereikt. We combineren uitdagend onderwijs en structuur met flexibiliteit en de mogelijkheid je eigen studiepad te kiezen. Ook kun je nog steeds een enkele cursus volgen. Wel moet je, net zoals bij andere universiteiten, toelaatbaar zijn tot de masteropleiding. De reacties van studenten die dit onderwijs volgen en de docenten zijn positief. Dat geldt ook voor de eerste resultaten van de toetsen. Maar we blijven ons onderwijs evalueren en verbeteren zodat we op hoog niveau ons flexibel online deeltijdonderwijs kunnen blijven aanbieden. In deze bijlage kunt u meer lezen over de veranderingen in ons onderwijs en de ervaringen daarmee. Veel succes en plezier bij uw studie! Prof. mr. Anja Oskamp Rector magnificus Eerste resultaten nieuwe masterprogrammering Vernieuwde cursussen op tijd en succesvol afgerond Van deze vernieuwde masterprogrammering zijn de cursusresultaten van de eerste twee kwartielen geanalyseerd, en zijn studenten en docenten gevraagd naar hun ervaringen. De uitkomsten laten zien dat de Open Universiteit met het nieuwe onderwijsconcept op de goede weg zit. Voor de cursussen die in de eerste helft van het huidig academisch jaar zijn afgerond, is 77% van de ingeschreven studenten direct voor hun eerste tentamenkans geslaagd. Vrijwel alle studenten hebben ook daadwerkelijk deze eerste tentamenkans, direct aansluitend aan de afronding van de cursus, benut. Binnen de nieuwe programmering blijkt het dus goed mogelijk om cursussen op tijd en met succes af te ronden. Inhoud, programmering en begeleiding (zeer) positief gewaardeerd Uit een enquête onder studenten 1 blijkt dat de waardering voor de inhoud van het onderwijs ook bij de nieuwe programmering onverminderd hoog blijft: 93% van de respondenten vindt de cursussen boeiend of bijzonder boeiend. De tevredenheid over de inhoud en manier van toetsen laat eenzelfde hoge waardering zien. Driekwart is tevreden tot zeer tevreden over de begeleiding binnen de cursus, en vindt dat de begeleiding door de tutor/docent een grote toegevoegde waarde heeft. Tenslotte wordt de planning van de cursus door 80% als prettig tot heel prettig ervaren. Al met al lijkt de duidelijke programmering en geboden begeleiding door de overgrote meerderheid van de studenten positief tot zeer positief gewaardeerd te worden, en is er geen sprake van een negatieve invloed op de inhoud en tentaminering. De goede resultaten zijn zeker niet het gevolg van te makkelijke cursussen: 60% vindt de moeilijkheidsgraad net goed, terwijl 35% aangeeft de cursus eigenlijk te moeilijk te vinden. Verbeterpunten Natuurlijk valt er ook nog het een en ander te verbeteren: de meeste studenten (73%) geven aan nog niet veel contact te hebben gehad met medestudenten. Dit geldt zowel voor de virtuele bijeenkomsten als voor de discussiegroepen. Verder kan de kwaliteit van de begeleiding tijdens bijeenkomsten nog omhoog. Tenslotte zijn er flinke verschillen tussen opleidingen wat betreft de instroom in de vernieuwde masterprogramma s. Betere communicatie en voorlichting over het vernieuwde onderwijs naar studenten is hierbij een belangrijk punt van aandacht. In ieder geval laten de inschrijvingen voor de tweede helft van dit studiejaar al een evenwichtiger beeld zien. 1 57% van de ingeschreven studenten heeft aan deze veldtoets meegedaan. 2 Open Universiteit

3 Erik Bakker Master Management De geplande studiestof werkt goed Vorig jaar september startte Erik Bakker (35) uit Zwolle, werkzaam als teammanager Operations bij Achmea, met de master Management begeleid. Ik had daarvoor twee postdoctorale leergangen afgerond aan de Academie van Management en daarvoor heao Bedrijfseconomie in een duaal leertraject aan de Hogeschool van Amsterdam. Ik was eerder gestopt met Bedrijfskunde aan de Rijksuniversiteit Groningen. Dat niet afmaken van mijn studie voelde als een stukje oud zeer. Op de tweede plaats wilde ik een wetenschappelijke opleiding volgen met het oog op mijn loopbaanperspectief. Daarom wilde ik dat papiertje tóch halen. De Open Universiteit bood hèt alternatief want dat is betaalbaar voor mij. Erik vindt de begeleiding heel prettig. De geplande studiestof werkt goed voor mij. Op weekbasis is duidelijk wat je moet doen, dat maak ik af en zo blijf ik bij. Als ik het zelf moet structureren, wordt het niks. Hij heeft feitelijk weinig contact met de begeleider, alleen op gezette tijdsmomenten als dat nodig is. Ook rijzen er weinig vragen, omdat de studiestof zo duidelijk is dat weinig ondersteuning nodig is. Dat is een van de meerwaardes: alles is zodanig uitgewerkt dat het mij in staat stelt om heel goed te begrijpen wat er gedaan moet worden en wat de producten zijn die van mij worden verwacht. Ik ben zeer tevreden, al is het wel intensief. Het gaat in een snel tempo en je mag niet achterop raken, omdat het anders bijna niet meer bij te benen is. Tot nu gaat het voorspoedig en ik hoop in september 2016 klaar te zijn. De enige kanttekening die de Overijsselaar zou willen plaatsen is dat hij een flink eind moet reizen naar de studielocatie in Eindhoven. Maar dat biedt me ook de gelegenheid om over zaken na te denken en onderweg dingen te doen! Naar één masterprogrammering Het naast elkaar laten bestaan van twee programmeringen voor elke masteropleiding is een zware belasting voor de organisatie. Daarom moest de dubbele programmering beëindigd worden. Instroom oude programmering tot september 2015 In overleg met de Gezamenlijke vergadering van Studentenraad en Ondernemingsraad, en gegeven de positieve ervaringen met de vernieuwde masterprogrammering, is overeengekomen om de instroom van studenten in de oude masterprogrammering per 1 september 2015 te beëindigen. Afstuderen in de uitlopende programmering blijft mogelijk tot 1 september Wel moeten studenten zich dan uiterlijk 31 augustus 2016 inschrijven voor de resterende cursussen van die uitlopende master. Lukt afstuderen in die periode niet, dan kan men alsnog overstappen naar de vernieuwde master. Dit is nu ook al mogelijk voor diegenen die willen profiteren van de voordelen van de vernieuwde programmering. Overstappen naar nieuwe programmering Uitgangspunt bij overstappen is maximaal behoud van behaalde studiepunten. In overleg met de mentor wordt hierbij gekeken welke cursussen in de huidige programmering reeds afgerond zijn, en met welke cursussen uit de vernieuwde programmering het persoonlijk studiepad aangevuld moet worden om tot het mastergetuigschrift te leiden. Na goedkeuring van dit studieplan door de Commissie voor de examens studeert men verder in de vernieuwde master. Waar nodig wordt een maatwerktraject ingericht en passende compensatie geboden. Open Universiteit 3

4 Nadine Peeters Master Kunst- en cultuurwetenschappen Fijn om dingen tijdig af te ronden Nu werkt ze nog in de keuken van café In Den Ouden Vogelstruys aan het Vrijthof in Maastricht, maar Nadine Peeters (27) wil met haar universitaire achtergrond straks toch echt wel iets heel anders zien te bereiken. Ik heb mijn loopbaan nog niet helemaal uitgestippeld. Op de korte termijn wil ik iets richting onderwijs, daarna liefst verschillende onderzoeken doen. In 2012 rondde ze de bachelor Cultuurwetenschappen af aan de Universiteit Maastricht (UM). Nu heeft ze werk voor 32 uur, maar dat is niet de ideale baan, hoewel best leuk om te doen. Daarom heb ik de stap gezet om door te studeren, anders raak je er uit. Nadine startte in februari 2015 met de master Kunst- en cultuurwetenschappen. Dat was in het begin best even pittig, maar nu is het heel goed te doen. Ik besteed gemiddeld 20 tot 30 uur per week aan de studie en dat geeft me heel veel voldoening. Qua inhoud zijn de vakken anders dan bij de UM en de invulling door de OU sluit beter aan bij haar interesses. Dat was een reden om voor de Open Universiteit te kiezen. Bovendien had ik de voltijd-master binnen een jaar moeten doen, nu kan ik de betaling over twee jaar spreiden. Ook ervaart ze de begeleiding als positief. Iedereen heeft er wel baat bij. Ik kan me voorstellen dat sommigen het prettig vinden om zelf hun tijd in te delen. Maar door deze structuur zijn er nu vaste inlever- en contactmomenten. Dat zorgt ervoor dat iedereen eraan blijft werken. Je moet het wel bijhouden en dat is ook het doel van deze opleiding. Soms krijg je dan misschien de indruk dat je minder diep in een onderwerp kunt duiken, maar je rondt het daarmee wel tijdig af in plaats van het jarenlang voor je uit te blijven schuiven. Voor mensen die een stok achter de deur nodig hebben of wat meer steun is het een uitkomst. Waarom een mentor? In het nieuwe onderwijssysteem is er meer aandacht voor persoonlijke studieplanning en studievoortgang. Dit overstijgt de begeleiding door een docent die zich toespitst op inhoudelijke cursusbegeleiding. Daarom krijgen alle masterstudenten die dat willen een mentor die hen begeleidt gedurende hun gehele masteropleiding. Iemand die de persoonlijke studie- en privésituatie kent en meedenkt. Tijdens het mentorgesprek wordt het curriculum van de master besproken en bekeken hoe dit aansluit op de beschikbare studietijd en eventueel aankomende 'big life events' (trouwen, zwanger, nieuwe baan, verbouwen, verhuizen, etc.). Het standaardtraject is 30 studiepunten per jaar, maar heeft de student (tijdelijk) minder tijd om te studeren, dan stellen we samen een ander studiepad op van bijvoorbeeld 15 studiepunten per jaar. Wanneer komt de mentor nog meer in actie? Bij signalering van studievertraging. Vaak in overleg met docent of tutor. Als een student zelf studieproblemen ervaart. Even sparren leidt vaak tot nieuwe inzichten. Als de student het studiepad wil aanpassen. Maar in elk geval: Minimaal één keer per jaar om terug te blikken op het afgelopen jaar en een studieplan voor het komend jaar op te stellen. Pro-actieve studiebewaking De mentor geeft dus advies over het meest geschikte studiepad en begeleidt studenten nadat ze tot de master zijn toegelaten. De begeleiding is niet inhoudelijk, maar biedt een pro-actieve bewaking van de studievoortgang over cursussen heen. Daarnaast is de mentor aanspreekpunt voor studenten bij algemene studieproblemen en werkt hierbij nauw samen met de docenten en tutoren van de opleiding. 4 Open Universiteit

5 Onze onderwijsadviseurs geven antwoord op vragen Beeld: Chris Peeters V.l.n.r. Cleo Merckx, Janine Voncken, Monique Slangen en Mariëtte Ackermans Wie vragen heeft over studeren aan de Open Universiteit, kan altijd contact opnemen via de website, per mail of telefonisch. Voor specifieke zaken, zoals vragen over vrijstellingen of toelating tot de master, wordt u doorverbonden met de onderwijsadviseurs. Voor deze bijlage is een aantal vragen aan hen voorgelegd. Kan ik starten met de master op elk gewenst moment? In principe wel. U start met de masteropleiding, nadat u een studieplan heeft uitgewerkt. U kunt dat zelf, of samen met uw mentor uitwerken. U bepaalt in uw studieplan wanneer u met welke cursus aan de slag gaat. Kan ik al inschrijven voor cursussen uit de master, ook als ik nog niet helemaal klaar ben met het bachelor- of schakelprogramma? U kunt pas starten met de master nadat u aan alle verplichtingen van de bacheloropleiding of het schakelprogramma heeft voldaan. Als de administratieve afhandeling van het getuigschrift nog moet volgen, is het soms toch al mogelijk om met de master te starten. Als dat bij u aan de orde is, kunt u de voorwaarden navragen bij de onderwijsadviseur. Kan ik de master ook helemaal als zelfstudie doen? Wij adviseren studenten om dit niet te doen. Als er bij cursussen verplichte bijeenkomsten zijn voorzien, dan moeten die in principe gevolgd worden. Daarnaast is het stimulerend om bijeenkomsten te bezoeken en studenten en docenten te ontmoeten om samen te discussiëren over de studiestof. De begeleiding geeft houvast waardoor het gemakkelijker is een bepaald studietempo vol te houden. Dit voorkomt uitstelgedrag. Een goede studieplanning is belangrijk, die wordt vooraf door uzelf of samen met uw mentor opgesteld. Zo weet u waar u de komende jaren aan toe bent. Die planning kan natuurlijk ook bijgesteld worden. Ik wil gewoon een losse cursus uit de master bestuderen. Kan dat? U kunt zich alleen inschrijven voor een losse cursus uit de master, als u toegelaten bent tot de masteropleiding. Ook als u in het verleden een doctoraaldiploma heeft behaald bij de OU én u toelaatbaar bent tot de huidige masteropleiding, kunt u zich inschrijven voor cursussen uit die betreffende masteropleiding. Als u twijfelt aan de toelaatbaarheid adviseren wij om via onze website een adviesgesprek aan te vragen of contact met ons op te nemen. Ook vragen? Bel of mail ons: T E info@ou.nl Open Universiteit 5

6 Vernieuwde masters zeer flexibel Het programma van de masteropleidingen is in 2014 vernieuwd met als doel studenten die hun diploma willen behalen beter te bedienen dan in het verleden. Omdat onze studenten flexibel studeren belangrijk vinden, zijn ook de vernieuwde masterprogramma s, zeker vergeleken met de programma s bij traditionele universiteiten, uitermate flexibel. Wel krijgt het efficiënt doorlopen van de opleiding prioriteit boven het flexibel kunnen volgen van een losse cursus. Voor de vernieuwde masters geldt: structuur waar het werkt, flexibiliteit waar het gewenst is. Structuur waar het werkt Voorbeelden waar structurering bijdraagt aan het studiesucces: Weten waar je aan begint. Kandidaat-studenten kunnen ter oriëntatie kosteloos een adviesgesprek aanvragen met een studieadviseur. Is studeren aan de OU iets voor mij? Wat is een reëel studiepad voor mij? Heb ik wellicht recht op vrijstellingen? Wat is een goed moment om te starten? zijn vragen die typisch in zo n adviesgesprek aan bod komen. Doel is studenten zo goed, eerlijk, en persoonlijk mogelijk te informeren over de studie in plaats van ze op eigen houtje te laten uitzoeken met welke cursussen ze moeten beginnen. Studeren op basis van een plan. Na toelating wordt in overleg met de mentor, passend bij de persoonlijke omstandigheden, een persoonlijk studieplan opgesteld voor het komend jaar. Aan het eind van het studiejaar wordt teruggekeken en als het nodig is een nieuw plan voor het komend jaar opgesteld. De student wordt voor de overeengekomen cursussen ingeschreven. Duidelijk gestructureerde opleidingen. Een academisch jaar bestaat uit vier kwartielen en een zomerstop. Alle cursussen van een opleiding worden hierbinnen in een logische volgorde geroosterd, zodanig dat het getuigschrift halen in twee jaar goed mogelijk is. Geconcentreerd studeren. Te veel cursussen parallel bestuderen leidt tot vertraging en uiteindelijk tot slechtere resultaten. In het standaard jaarprogramma worden dan ook maximaal twee cursussen parallel geprogrammeerd. Uitstellen van tentamenkansen en inschrijven voor extra cursussen naast de geprogrammeerde cursussen dient dan ook eerder uitzondering dan regel te zijn. Begeleid studeren in een groep. Samen met anderen studeren, werkend aan dezelfde opdrachten en met betrokken begeleiding, leidt over het algemeen tot betere resultaten dan individueel en in eigen tempo studeren. Daarom wordt naast de zelfstudie ook in studiegroepen onder leiding van een tutor gewerkt. Effectief tentamenrooster. Ervaring laat zien dat uitstellen van tentamens leidt tot vertraging en uiteindelijk vaak tot uitval. En weinig studenten slagen alsnog na twee mislukte tentamenkansen. Daarom is er een verplicht eerste tentamen direct volgend op afronding van de cursus. Een tweede kans volgt een kwartiel later en een laatste en derde kans aan het eind van de inschrijfduur van 12 maanden. Flexibiliteit waar het gewenst is Er kunnen goede redenen zijn om af te willen wijken van het jaarrooster: meer dan drie cursussen tegelijk willen bestuderen, niet kunnen of willen studeren in een groep, of geen begeleiding willen volgen. De volgende principes komen hieraan tegemoet: Vertragen en versnellen. Alle opleidingen bieden naast het standaard programma op basis van 30 EC studielast per jaar een alternatief studiepad aan van EC op jaarbasis, volgens welke nog steeds efficiënt gestudeerd kan worden. Versnellen door meerdere cursussen parallel te bestuderen, is in principe ook mogelijk. Flexibele inschrijving en startdatum. Voor cursussen zonder verplicht geprogrammeerde leer- en begeleidingsactiviteiten 1 kan men zich op elk moment inschrijven tot maximaal 12 maanden na de start van de cursus. De inschrijfduur van 12 maanden start hierbij op het moment van inschrijven. Het is aan de docent om te bepalen of, en zo ja hoe, men alsnog aan de begeleide activiteiten mee kan doen. Volgen van begeleiding niet verplicht. Men kan afzien van geprogrammeerde leer- en begeleidingsactiviteiten binnen de cursus, behalve als deelname aan activiteiten noodzakelijk en dus verplicht is voor het behalen van het tentamen. Meer tijd voor stage en scriptie. Voor de stage bij Psychologie en voor de scriptie bij alle opleidingen geldt een inschrijfduur langer dan 12 maanden 2 en kan de opleiding zelfs besluiten tot een flexibele startdatum. Flexibele CBI-tentamens. Voor cursussen met een CBI-tentamen kan de eerste tentamenkans in een periode van twee weken aansluitend aan de cursusafloop benut worden, en kan men zich vrij inschrijven voor de twee herkansingen 3. 1 Welke cursussen dit betreft wordt bepaald door de opleiding zelf. 2 Zie de Inschrijfvoorwaarden voor de precieze regeling. 3 Uiteraard binnen de 12 maanden inschrijfduur en de aangeboden tentamenmogelijkheden. 6 Open Universiteit

7 Angelique Lahaut Master Management Deze studie is perfect voor mij De Limburgse Angelique Lahaut werkt als leidinggevende in het St. Jans Gasthuis in Weert. Sinds februari 2015 volgt ze de master Management aan de Open Universiteit. Vooraf deed ze het schakelprogramma pre-master. Dit was om de brug van mijn hbovooropleiding naar wetenschappelijk onderwijs te slaan. Dat was voor mij een goede voorbereiding. Hierdoor weet ik dat ik het aankan. Angelique koos bewust voor de begeleide masteropleiding. We hebben elk kwartiel (om de elf weken) een bijeenkomst van vier uur, waarin je met studenten van verschillende disciplines een discussiegroep vormt waar de leerstof wordt aangehaald. Er is een strak tempo van inleveren en beoordelen. Als de module is afgesloten dan krijg je een certificaat. Dat vind ik prettig, want je weet niet hoe het gaat in het leven. Stel dat ik er na een jaar mee moet stoppen, dan zou ik het voor niks hebben gedaan. Maar doordat je dit certificaat hebt, kun je het altijd weer oppakken. De duidelijke structuur in het leerritme ervaart Angelique niet als een belemmering. Zelf wisselde ze tijdens de studie van baan. Na contact met de tutor bleek dat er altijd een escape wordt geboden om het leerproces aan de individuele omstandigheden aan te passen. Voor mij is mijn studie goed te matchen met mijn baan en gezin. Ik hoef niet naar Eindhoven of Utrecht te rijden, want dan heb je de rest van de week minder energie. Voor mijn hbo-opleiding volgde ik om de twee weken een middag en avond les in Sittard. Het was een deeltijdopleiding, maar ik moest wel de voltijd-lesstof kunnen behappen. Dit is perfect voor mij. Ik wil me graag persoonlijk kunnen ontwikkelen en houd niet van stilstand. En ik heb de ambitie om in het management verder door te stromen. De studie is in beide opzichten heel verrijkend voor me. Meest gestelde vragen Hoe start ik met een master? Om te kunnen starten met een masteropleiding vraagt u een adviesgesprek aan. In dit gesprek wordt op basis van uw vooropleiding, persoonlijke omstandigheden en beschikbare tijd gekeken of u zich voor het standaardprogramma kunt inschrijven of dat een persoonlijk studiepad op maat beter bij u past. Ook krijgt u informatie over de toelatingsprocedure, mogelijke vrijstellingen en een indicatie van de kosten. Voor de standaardtrajecten zijn er twee startmomenten: september en februari. U kunt zich eventueel ook buiten deze twee startmomenten inschrijven. Hoe ziet de begeleiding er uit? Moet ik vaak naar colleges? Dit verschilt per cursus. U studeert individueel wanneer u dat het beste uitkomt binnen onze digitale leeromgeving. Per kwartiel worden groepen studenten gevormd. Groepsactiviteiten zoals (online) bijeenkomsten en masterclasses brengen u in contact met medestudenten waarbij de docent inhoudelijk in gaat op de leerstof. Deze bijeenkomsten vinden plaats in de avonduren of in het weekend. De begeleiding volgen is niet verplicht. De online sessies worden opgenomen zodat u ze ook achteraf kunt bekijken. Kan ik sneller of langzamer dan het standaardtraject van twee jaar studeren? Ja, dat is mogelijk. Nadat u bent toegelaten tot de master, vraagt u een mentorgesprek aan waarin u een individueel studieplan opstelt. Samen met uw mentor bekijkt u dan of u zich voor het standaardprogramma inschrijft of dat een persoonlijk studiepad op maat beter bij u past. Kan ik overstappen van de uitlopende programmering naar de master? Dat is mogelijk. U kunt dit samen met uw mentor bespreken. Wat kost een masteropleiding? Een volledige masteropleiding van 60 EC kost u ongeveer 3.800,- euro. Heeft u reeds eerder een hbo- of wo-masteropleiding afgerond, dan betaalt u ca ,- euro. De hoogte van het collegegeld is afhankelijk van uw studieverleden en nationaliteit. Binnen deze prijs zijn per cursus 12 maanden inschrijfduur, drie tentamenkansen, studiemateriaal en begeleiding inbegrepen. Open Universiteit 7

8 Eén masterprogrammering per 1 september 2015 Waarom nieuwe opzet? aantal studenten dat een getuigschrift haalt is laag binnen cursussen te veel uitval studiesucces moet omhoog Vanaf studiejaar nieuwe masterprogrammering naast oude meer structuur in de vernieuwde masteropleiding cursussen in een kwartielsysteem onderwijseenheden van 2,5 studiepunten of veelvoud ervan meer begeleiding > mix van zelfstudie, virtuele en face-to-face bijeenkomsten en studietaken gerichtere persoonlijke begeleiding > bij cursus (docent en tutor) en opleiding (mentor) Vanaf 1 september 2015 één masterprogramma inschrijfduur 12 maanden uitzonderingen mogelijk Vanaf studiejaar wordt master begeleid master genoemd en de oude master de uitlopende master. vanaf 1 september 2015 alleen instromen in master instroom van studenten uitlopende masters stopt per 1 september 2015 vóór 1 september 2017 in uitlopende masters afstuderen > wel uiterlijk 31 augustus 2016 inschrijven voor de resterende cursussen van deze master overstappen van uitlopende naar nieuwe master is mogelijk inpassingsregeling naar master altijd 12 maanden inschrijfduur, met drie tentamengelegenheden tijdens inschrijfduur toegang tot de digitale leeromgeving mentoraat (studiebegeleiding en studiepad) mogelijk vanaf 15 studiepunten per jaar inschrijven ook mogelijk ná start cursus afzien van geprogrammeerde leer- en begeleidingsactiviteiten kan stage en scriptie hebben meestal geen vaste begin- en einddatum en langere inschrijfduur bachelor- of schakelprogramma nog niet formeel afgerond? > voorwaardelijke toelating soms mogelijk