(s,t)-diagram Een diagram waarin je op de verticale as de afstand (s) uitzet en op de horizontale as de tijd (t). actuator Een automatische

Transcriptie

1 (s,t)-diagram Een diagram waarin je op de verticale as de afstand (s) uitzet en op de horizontale as de tijd (t). actuator Een automatische schakeling bestaat uit een sensor, een schakelaar en een actuator. De actuator doet iets wat nuttig of prettig is voor de eigenaar van de schakeling. Bijvoorbeeld een lamp die aangaat als je er langs loopt. Afval, gft Afval van groente, fruit en tuin. Bijvoorbeeld klokhuizen, bananenschillen, bloemkoolstronkjes en uitgebloeide bloemen. afvalstoffen Stof die als afval ontstaat. Voorbeeld: bij het maken van blikjes ontstaan koolstofdioxide en slakken. Sommige afvalstoffen kunnen verwerkt worden tot nuttige producten. Van slakken wordt bijvoorbeeld beton gemaakt. airbags Een luchtkussen in het stuur of dashboard van een auto. De airbag wordt bij een botsing heel snel opgeblazen. Hij vangt dan je hoofd en bovenlichaam op. arbeid Als je een voorwerp verplaatst, verricht je arbeid. De grootte van de arbeid (W) hangt af van de kracht (F) die je moet uitoefenen en de afstand (s) waarover het voorwerp verplaatst moet worden. basis Eén van de drie aansluitpunten in een transistor. De andere twee zijn de collector en de emitter. capaciteit Een condensator heeft een bepaalde capaciteit die bepaalt hoeveel elektrische energie er in de condensator opgeslagen kan worden. De eenheid van capaciteit is de farad (F). collector Onderdeel van een transistor. composiet Composieten zijn combinaties van materialen. Daardoor krijg je nieuwe materialen met nieuwe eigenschappen. composteren Verwerken van organisch materiaal tot een meststof. Zo worden groente-, fruit- en tuinafval en dierlijk materiaal afgebroken door wormen, schimmels en bacteriën. Het restproduct is een meststof (compost) die gebruikt kan worden als tuinaarde. condensator In een condensator kun je elektrische energie opslaan om later weer te gebruiken. Ze worden bijvoorbeeld gebruikt in oplaadbare batterijen. eenparig beweging Een eenparig (versnelde) beweging is een beweging waarbij de snelheid gelijkmatig toeneemt. Die gelijkmatige toename heet de versnelling. eenparig versnelde beweging Een eenparig versnelde beweging is een beweging waarbij de snelheid gelijkmatig toeneemt. Die gelijkmatige toename heet de versnelling. emitter Eén van de drie aansluitpunten in een transistor. De andere twee zijn de basis en de collector. gemiddelde snelheid

2 De gemiddelde snelheid v(gem) is de afgelegde afstand s gedeeld door de tijd t die nodig was om die afstand af te leggen. generator Een grote dynamo in een elektriciteitscentrale. Elektromagneten en spoelen in de generator wekken elektrische stroom op. Deze stroom gaat door hoogspanningskabels naar huizen en fabrieken. gft-afval Afval van groente, fruit en tuin. Bijvoorbeeld klokhuizen, bananenschillen, bloemkoolstronkjes en uitgebloeide bloemen. grondstoffen Grondstoffen zijn (natuurlijke) stoffen die je nodig hebt om materialen of andere stoffen te maken. Bijvoorbeeld: om glas te maken heb je de grondstoffen zand, kalk en soda nodig. halffabricaat Een halffabricaat is geen grondstof meer, maar ook nog geen eindproduct. Het moet in een andere fabriek nog tot een eindproduct verwerkt worden. Een voorbeeld hiervan is blikstaal. Uit de grondstoffen ijzer en tin wordt een plaat blikstaal gemaakt. Dit is een halffabricaat. Van dit blikstaal worden vervolgens in een andere fabriek blikjes gemaakt. kca Afkorting van Klein Chemisch Afval. Dit afval bestaat uit schadelijke en giftige stoffen zoals verfresten, olie en batterijen. In veel gemeenten haalt een speciale wagen (chemokar) het klein chemisch afval op bij particulieren. klein chemisch afval (kca) Afval dat bestaat uit schadelijke en giftige stoffen zoals verfresten, olie en batterijen. In veel gemeenten haalt een speciale wagen (chemokar) het klein chemisch afval op bij particulieren. kleurcode Op weerstandjes zitten gekleurde ringen. De verschillende kleuren van de ringen geven aan hoe groot de weerstand is. Iedere kleur heeft een eigen waarde (getal). kooiconstructie Een kooiconstructie is een constructie die een auto steviger maakt. Een kooiconstructie zorgt ervoor dat de auto bij een botsing niet te veel in elkaar wordt gedrukt. kringloop Wanneer een materiaal steeds opnieuw gebruikt kan worden spreek je van een kringloop. Voorbeeld: oud papier wordt vermalen tot pulp; van de pulp wordt nieuw papier gemaakt. Het papier doorloopt zo een kringloop. laadstroom Stroom die gaat lopen als je een condensator aansluit op een gelijkspanning, bijvoorbeeld van een batterij. LDR De LDR is een lichtgevoelige weerstand. De weerstand van een LDR is afhankelijk van de hoeveelheid licht die erop valt. luchtkussenbaan Met een luchtkussenbaan kun je voorwerpen laten zweven op een dun laagje lucht. Als je het voorwerp op de luchtkussenbaan een zetje geeft (in beweging brengt), beweegt het vrijwel eenparig verder: het voorwerp wordt nauwelijks afgeremd. luchtweerstand

3 Als je fietst, beweeg je door lucht. Die lucht voel je als een tegenwerkende kracht. Die kracht noem je de luchtweerstand of luchtwrijving. luchtwrijving Als je fietst, beweeg je door lucht. Die lucht voel je als een tegenwerkende kracht. Die kracht noem je de luchtweerstand of luchtwrijving. materialen Om dingen te maken heb je materialen nodig. Denk aan benodigdheden voor het bouwen van huizen, het maken van kleding, het klaarmaken van een maaltijd. Bakstenen, wol, katoen en roestvrij staal zijn voorbeelden van materialen. materialen, natuurlijke Materialen uit de natuur. Bijvoorbeeld hout, katoen, steen en leem. NTC Een temperatuurafhankelijke weerstand. De NTC-weerstand gaat beter geleiden als zijn temperatuur stijgt. NTC-weerstanden kun je gebruiken om temperaturen te meten. parallelschakeling Bij een parallelschakeling hebben alle onderdelen hun eigen stroomkring. Thuis zijn lampen en andere toestellen parallel geschakeld. Een parallelschakeling heeft een groot voordeel. Als er één lamp kapot is, blijven de andere lampen of apparaten branden. Zet je bijvoorbeeld je computer uit, dan blijft je wekkerradio het doen. potentiometer Ander woord voor regelbare weerstand potmeter Ander woord voor regelbare weerstand. productieproces Het proces om van grondstoffen (zoals ijzer) een definitief product te maken, dat klaar is voor gebruik (zoals een blikje of een auto). reactieafstand De afstand die een auto tijdens de reactietijd aflegt. reactietijd De reactietijd is de tijd tussen zien en reageren. Bijvoorbeeld als een automobilist opeens een kind voor zijn auto ziet, zal hij remmen. Tussen het moment van waarnemen (kind zien) en het reageren (remmen) zit altijd een bepaalde korte tijd. Deze tijd noem je de reactietijd. recyclen Engels woord voor hergebruiken. Afvalproducten worden opnieuw tot grondstof verwerkt en zo weer in de kringloop gebracht. Door recyclen van afvalmaterialen ontzie je het milieu en spaar je de grondstoffenvoorraad. reedcontact Een reedcontact is een automatische schakelaar die door middel van een magneet aan en uit wordt gezet. relais Een relais is een elektrische schakelaar die door een elektromagneet geopend en gesloten wordt. Met een relais kun je met een klein stroompje een grote stroom inschakelen. Een relais gebruik je bijvoorbeeld in een lichtgevoelige schakeling van een lamp. Met een klein stroompje afkomstig van een schakeling met een LDR, schakel je een lamp aan die aangesloten is op 230 V. resultante Als er meer krachten werken, kun je uitrekenen wat de uitwerking van die krachten samen is. Krachten die in dezelfde richting werken, kun je optellen. Als krachten

4 elkaar tegenwerken, moet je ze van elkaar aftrekken. Je rekent zo uit wat de nettokracht is. Deze netto-kracht heet de resultante. rolweerstand Als je fietst, vervormen je banden en de ondergrond waarop je rijdt. Die vervorming leidt tot een tegenwerkende kracht die de rolweerstand wordt genoemd. rolwrijving Als je fietst, is er altijd rolwrijving. Rolwrijving is een tegenwerkende kracht. Je kunt de rolwrijving goed voelen als je banden zacht zijn. Ook als je over een mul zandpad fietst, voel je veel rolwrijving. ruwijzer Vloeibaar en 'onzuiver' ijzer dat als tussenproduct ontstaat bij het maken van ijzer in een hoogoven. Ruwijzer is erg hard en bros doordat het ongeveer 5% koolstof bevat. schakelaar Het signaal van de sensor bepaalt of de schakelaar de actuator inschakelt. schakelschema Een stroomkring getekend met symbolen heet een schakelschema, of korter: een schema. sensor Sensoren zijn de zintuigen van een automaat. Er zijn sensoren die licht, geluid, druk, temperatuur, of schadelijke gassen kunnen waarnemen. spanen De stukjes materiaal die bij zagen, boren of slijpen verwijderd worden. Bijvoorbeeld: als je schaaft, noem je de spanen krullen. Als je zaagt, noem je de spanen zaagsel. stopafstand De stopafstand is de totale afstand die een auto nodig heeft om te stoppen. Je berekent de stopafstand met de formule: stopafstand = remweg + reactie-afstand. tegenwerkende krachten Tegenwerkende krachten zijn krachten die een beweging tegenwerken. Voorbeelden daarvan zijn de luchtweerstand en de rolweerstand. Als je fietst veroorzaken je banden rolweerstand en de wind zorgt voor luchtweerstand. traagheid Om de snelheid van een voorwerp te veranderen, is een kracht nodig. Dit kan zijn om het voorwerp harder, zachter en/of een andere kant op te laten bewegen. Wanneer de resulterende kracht op een voorwerp nul is: blijft het bewegen (als het al bewoog); blijft het stilstaan (als het nog niet bewoog). Deze eigenschap van een voorwerp wordt traagheid genoemd. Hoe groter de massa van een voorwerp, hoe groter zijn traagheid. transistor Een transistor is een schakelaar die in schakelingen stromen kan in- of uitschakelen. Een transistor heeft drie aansluitpunten: de emitter (E), de collector (C) en de basis (B). De transistor kun je open- en dichtdoen door een geschikte spanning tussen de basis en de emitter aan te leggen. Die spanning heet de schakelspanning. veiligheidsgordel Een veiligheidsgordel beschermt je tijdens een botsing. De gordel voorkomt dat je door de auto wordt geslingerd. De gordel rekt bij een botsing een beetje uit. Je remweg wordt daardoor iets groter. En de kracht op je lichaam wordt kleiner. veiligheidshelm Een helm beschermt het hoofd van bijvoorbeeld motorrijders en scooterbestuurders. Een goede veiligheidshelm heeft een: - harde buitenkant; - zachte laag die de schok opvangt; - binnenvoering die op het hoofd aansluit. veiligheidsmaatregelen

5 Dingen die gedaan worden om voor meer veiligheid te zorgen. versnelde beweging Een versnelde beweging is een beweging waarvan de snelheid steeds groter wordt. Denk bijvoorbeeld aan een auto die wegrijdt nadat het verkeerslicht op groen gesprongen is. versnelling De versnelling is de snelheidstoename per seconde. Het symbool voor versnelling is a. De eenheid voor versnelling is m/s². verspaanbaar Een materiaal is goed verspaanbaar als je er makkelijk stukjes af kunt halen. Dit is een belangrijke eigenschap voor een constructiemateriaal. Je kunt het materiaal dan makkelijk de gewenste vorm geven. verspanen Stukjes materiaal verwijderen. Dat kan bijvoorbeeld door te zagen, te boren of te slijpen. De stukjes materiaal die je verwijdert, heten spanen. Als je schaaft, noem je de spanen krullen. Als je zaagt, noem je de spanen zaagsel. vertraagde beweging Een vertraagde beweging is een beweging waarvan de snelheid steeds kleiner wordt. Denk bijvoorbeeld aan een auto die afremt als het verkeerslicht op rood springt. voortstuwende krachten Op aarde heb je altijd te maken met tegenwerkende krachten. Om te blijven bewegen, heb je altijd een voortstuwende kracht nodig. Zonder voortstuwende kracht houdt de beweging na verloop van tijd op." vorm Het uiterlijk van dingen. Door bewerking geef je vorm aan dingen. Bijvoorbeeld: voorwerpen kunnen rond zijn, maar ook vierkant; mensen zijn rond of slank; je geeft vorm aan een stuk hout door er aan te schaven. waterweerstand Afremmende kracht die water uitoefent op de romp van een varend schip. weerstandje Onderdeel van een schakeling, gemaakt van een glasstaafje met een dun laagje koolstof. Hoe dunner het laagje koolstof is, des te groter de weerstand. Op een weerstandje zitten gekleurde ringen. Aan de kleuren kun je zien hoe groot hun weerstand is. whiplash Een whiplash is een beschadiging van je nekwervels. Je kunt een whiplash krijgen als je bij een botsing van achteren wordt aangereden. Een hoofdsteun kan voorkomen dat je een whiplash oploopt.