Klimaat en landbouw Noord-Nederland

Transcriptie

1 Klimaat en landbouw Noord-Nederland Onderzoeksfase 2: Inventarisatie adaptatiemaatregelen Definitief Grontmij Nederland B.V. Drachten, 18 juni 2009

2 Verantwoording Titel : Klimaat en landbouw Noord-Nederland Subtitel : Onderzoeksfase 2: Inventarisatie adaptatiemaatregelen Projectnummer : Referentienummer : GM Revisie : D1 Datum : 18 juni 2009 Auteur(s) : de heer J. de Wit MSc. adres : jaap.dewit@grontmij.nl Gecontroleerd door : de heer ing. D. Swart (Grontmij) de heer ing. P. Prins (LTO) Paraaf gecontroleerd : mevr. ir. T. Hermans (Alterra - Wageningen UR) dhr. dr. ing. A. Verhagen MSc (Plant Research International - Wageningen UR) Goedgekeurd door : De heer ing. J.R. Zoetendal Paraaf goedgekeurd : Contact : Grontmij Nederland B.V. Zonnedauw PA Drachten Postbus AB Drachten T F Pagina 2 van 63

3 Inhoudsopgave Inleiding... 5 Achtergrond Project Klimaat en landbouw Noord-Nederland Leeswijzer Aanpak... 9 Inleiding Algemene klimaatextremen... 9 Gewasspecifieke klimaatfactoren Beoordeling praktische uitvoerbaarheid adaptatiemaatregelen klimaatrisico s Effectiviteit maatregelen Kosten van de maatregelen Adaptatiemaatregelen plantaardige productiesystemen Inleiding Aanpassen van zaai/plant- en oogsttijdstip Waterconserverende en minimale bodembewerking Verbeteren en optimaliseren van de ontwatering Irrigatie Water- en peilbeheer Ontwikkeling van nieuwe rassen Bestrijden van ziekten en plagen Bescherming tegen hagel, wind en vorst Hagel Wind Vorst Weersverzekering Technologische ontwikkelingen Precisielandbouw Robotisering Meetinstrumenten ruwvoerteelt Gewasspecifieke adaptiemaatregelen Inleiding Wintertarwe Consumptie- zetmeelaardappel Pootaardappel Suikerbiet Zaaiuien Winterpeen Lelie (bollen) Koolzaad Gras Tomaat Artisjok Zonnebloem Druif Pagina 3 van 63

4 4.15 Kers Riet Adaptatiemaatregelen veehouderij Inleiding Melkkoeien Biologische varkens Bijlage 1: Bijlage 2: Overzicht adaptatiemaatregelen Geraadpleegde experts en bronnen Pagina 4 van 63

5 1 Inleiding 1.1 Achtergrond In 2004 is het onderzoeksprogramma Klimaat voor Ruimte opgestart. Onderzoeken binnen dit programma lopen uiteen van fundamenteel tot meer praktijkgericht onderzoek. Binnen dit onderzoeksprogramma is in 2007 het praktijkgerichte project Klimaat en Landbouw in Noord- Nederland officieel van start gegaan. Landbouw is een belangrijke pijler van de Noord-Nederlandse economie en een belangrijke maatschappelijke factor. De verandering van het klimaat kan grote gevolgen hebben voor de landbouw, niet alleen vanwege veranderende omstandigheden voor gewassen, maar ook ten aanzien van ziekten en plagen, behoeften aan andere teelten (energie), risico s van bedrijfsvoering (oogstzekerheid) en bedrijfszekerheid (energievoorziening). De noordelijke overheden zijn zich bewust van het (grote) belang van de landbouw voor de lokale economie en wensen daarom inzicht te hebben in investeringen (o.a. in de waterhuishouding) die nodig zijn om de positie van de landbouw voor langere termijn veilig te stellen (rekening houdende met veranderingen in het klimaat). Alle reden dus om nadrukkelijk te kijken naar de mogelijke gevolgen van de klimaatverandering en de wijze waarop daar op kan worden ingespeeld. Klimaatverandering zet in Nederland stevig door bron: 22 augustus 2008 Dreigend tekort aan gras in Noord-Nederland bron: Agrarisch Dagblad, 5 juli 2008 Slecht weer heeft gevolgen voor broodprijs Bron: De Volkskrant, 30 augustus Kansen van alternatieve landbouwgewassen in Noord-Nederland Bron: Friesch Dagblad, 14 september 2005 Fig. 1.1 Enkele nieuwsberichten (koppen) met betrekking tot landbouw en klimaat 1. Pagina 5 van 63

6 Inleiding 1.2 Project Klimaat en landbouw Noord-Nederland Het project Klimaat en landbouw Noord-Nederland wordt gefaseerd uitgevoerd en gerapporteerd (zie Fig. 1.2). In fase 1 is een voorstudie door Wageningen UR gedaan waarbij een verkenning is uitgevoerd naar de impact van markt- en klimaatverandering op de landbouw in Europa tot Voor twee klimaat-marktscenario s en drie gewassen is uitgezocht in welke Europese regio s op termijn perspectieven blijven bestaan voor landbouwproductie. De resultaten laten zien dat de landbouw in de regio Noord-Nederland zich kan handhaven bij veranderende markt- en klimaatomstandigheden 2. Fase 2 van het project heeft als doel om impact van klimaatextremen op verschillende landbouwgewassen en landbouwhuisdieren in Noord-Nederland en mogelijke adaptatiemaatregelen te verkennen. De personen uit de werkgroep voor de opzet en uitwerking van deze onderzoeksfase zijn weergegeven in onderstaand overzicht. Alterra Grontmij Plant Research International LTO Noord mevouw. ir. I. Geijzendorffer mevr.ouw. ir. T. Hermans de heer ing. R. Smidt de heer E. Luijendijk MSc de heer ing. D. Swart de heer ir. J. de Wit mevrouw dr. ir. M. Blom-Zandstra de heer ir. B.F. Schaap de heer dr. ing. A. Verhagen MSc de heer ing. P. Prins In de tweede fase is voor verschillende land- en tuinbouwgewassen en landbouwhuisdieren, de impact van klimaatverandering voor verschillende tijdsvensters onderzocht, en zijn adaptatiemaatregelen verkend welke de effecten van klimaatverandering kunnen voorkomen of beperken. Noord-Nederland (provincie Groningen, Friesland, Drenthe en Flevoland) staat in dit onderzoek centraal. Door Wageningen UR zijn hiertoe voor vijftien verschillende land- en tuinbouwgewassen (zie tabel 1.1 voor deze gewassen) de klimaatfactoren die impact hebben op het gewas (gerelateerd aan klimaatparameters van het KNMI) geïdentificeerd. Daarnaast is het voorkomen van deze klimaatfactoren gekwantificeerd voor de gewassen in de huidige situatie en toekomstige tijdsvensters (2040 en 2100). Voor de verschillende klimaatfactoren is daarbij een schatting gemaakt van de mogelijke oogstreductie of kwaliteitsafname (schade). Naast de land- en tuinbouwgewassen is tevens de impact van klimaatverandering op landbouwhuisdieren (melkkoeien en scharrelvarkens) geïdentificeerd. Achtergronden en resultaten zijn door Wageningen UR in een separaat achtergronddocument gerapporteerd 3. In deze tweede fase is aanvullend op het onderzoek van Wageningen UR, door Grontmij een inventarisatie gemaakt van de mogelijke adaptatiemaatregelen ten behoeve van de in tabel 1.1 weergegeven gewassen en landbouwhuisdieren. De maatregelen zijn gericht op het voorkomen en/of beperken van de negatieve effecten (schade) als gevolg van de gevoelige klimaatfactoren. Achtergrond en resultaten van deze inventarisatie zijn in voorliggende rapportage weergegeven. Pagina 6 van 63

7 Inleiding Fase I Impact van de markt- en klimaatverandering op de landbouw in Europa tot 2050 Fase II Klimaat en landbouw Noord-Nederland: effecten van extremen De invloed van extreme weersomstandigheden op gewassen en landbouwhuisdieren en verkenning van mogelijke adaptatiemaatregelen Achtergrondrapport Klimaat en Landbouw Noord-Nederland Achtergrondrapport Klimaat en landbouw Noord- Nederland: Inventarisatie adaptatiemaatregelen Fase III Actieplannen voor Noord-Nederland voor aanpassing aan zowel markt als klimaatverandering ( ) Fig. 1.2 Overzicht project Klimaat en landbouw in Noord-Nederland Vanwege de verschillende effecten als gevolg van klimaatverandering zijn alle gewassen uit tabel 1.1 separaat beschouwd. Naast de conventionele gewassen zijn er eveneens gewassen die in de huidige situatie, niet of nauwelijks in Nederland worden geteeld, maar mogelijk potentie hebben vanwege klimaatverandering (zogenaamde nieuwe gewassen), in het onderzoek opgenomen. Tabel 1.1 Overzicht plantaardige teelten en landbouwhuisdieren Conventionele gewassen Nieuwe gewassen Landbouwhuisdieren Wintertarwe Artisjok Melkkoeien Consumptie- fabrieksaardappelen Zonnebloem Varkens (biologisch) Pootaardappelen Suikerbieten Zaaiuien Winterpeen Lelie Koolzaad Gras (Engels raaigras) Druif Kers Riet Tomaat (kas) Toelichting selectie gewassen en landbouwhuisdieren: De gewassen en dieren zijn gekozen op basis van een quick scan van de huidige situatie in Noord Nederland. Hierbij zijn vier criteria gehanteerd: areaal van het gewas, economische waarde van het gewas of dier, type (voedsel, voer, sier, energie) en type sector (akkerbouw, veehouderij, tuinbouw). Er is gebruikt gemaakt van het bestand Geografische Informatie Agrarische Bedrijven 4. Het GIAB bestand is ontworpen in 1997 en wordt jaarlijks geactualiseerd. Het geeft de geografische locatie van elk agrarisch bedrijf in Nederland waaraan vervolgens gegevens uit de jaarlijkse Meitelling worden gekoppeld. Naast de de selectie van reeds geteelde gewassen is ook gezocht naar gewassen die nu nog niet of nauwelijks in InNederland voorkomen maar waar eventueel wel perspectief voor zou zijn. Hiervoor is gekeken in Eurostat welke gewassen nu in (Noord-)Frankrijk geteeld worden die mogelijk potentie krijgen in Nederland. De definitieve lijst is in samenspraak met de stuurgroep vastgesteld. Pagina 7 van 63

8 Inleiding Aansluitend op fase 2 zullen in fase 3 van het project Klimaat en landbouw Noord-Nederland aanpassingsstrategieën landbouwkundig en ruimtelijk worden uitgewerkt en worden samengevoegd tot samenhangende actieplannen voor verschillende deelgebieden. De noodzakelijke dan wel gewenste landbouwkundige aanpassingen zullen worden gekoppeld aan de ruimtelijke ontwikkelingen en lokale omstandigheden. De invloed ervan op bijvoorbeeld de recreatieve, landschappelijke en ecologische waarden wordt in beeld gebracht. De uiteindelijke actieplannen bevatten een samenhangend en maatschappelijk afgewogen pakket aan maatregelen voor Noord-Nederland. 1.3 Leeswijzer Na de inleiding (hoofdstuk 1) wordt in hoofdstuk 2 de aanpak van de inventarisatie beschreven. In hoofdstuk 3 tot en met 5 worden de resultaten weergegeven. In hoofdstuk 3 wordt ingegaan op mogelijke algemene adaptatiemaatregelen ten aanzien van klimaatextremen. In hoofdstuk 4 en 5 wordt aansluitend ingegaan op de onderzochte gewassen en landbouwhuisdieren (zie tabel 1.1). In de tekst wordt middels nummering [..] naar bijbehorende informatiebronnen verwezen. Pagina 8 van 63

9 2 Aanpak 2.1 Inleiding Als basis voor onderzoeksfase 2 is op basis van literatuurgegevens en ervaringen uit de praktijk door Wageningen UR de voor de verschillende gewassen de gevoelige klimaatfactoren bepaald met een directe effect op het gewas of de bedrijfsvoering. In het onderzoek is per impact aangegeven wat het gevolg (effect) is van de klimaatimpact en wat de te verwachten schade is. De resultaten zijn separaat gerapporteerd Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.. Aangezien deze resultaten aan de basis liggen van de inventarisatie van adaptatiemaatregelen zijn deze gegevens per gewas samengevat en in hoofdstuk 4 weergegeven. Om aan de gevolgen van de klimaatverandering het hoofd te kunnen bieden en daarmee schade aan de verschillende gewassen te beperken, of mogelijk te voorkomen, zijn de potentiële maatregelen per gewas en relevante klimaatfactor geïnventariseerd. Per gewas is een maatregelenlijst opgesteld aan de hand van literatuur, praktijkexperts en eigen inzichten. In dit hoofdstuk wordt eerst ingegaan op adaptatiemaatregelen ten behoeve van algemene klimaatextremen. Aanvullend wordt ingezoomd op de gewasspecifieke adaptatiemaatregelen. 2.2 Algemene klimaatextremen Op basis van de resultaten van het onderzoek van Wageningen UR is geïnventariseerd welke klimaatextremen frequent een relevante klimaatfactor zijn voor de verschillende gewassen. Voorbeelden van deze klimaatextremen zijn droogte, hevige regen, vorst, wind, en hagel. Op basis van literatuuronderzoek is een lijst aan algemene adaptieve maatregelen opgesteld waarmee gewassen tegen deze klimaatextremen kan worden beschermd of effecten van deze klimaatextremen wordt beperkt. Naast deze maatregelen wordt er eveneens ingegaan op een overige mogelijke adaptatiemaatregelen zoals een weersverzekering en technische ontwikkelingen die mogelijk een rol zouden kunnen vervullen in adaptatie aan klimaatverandering. Deze maatregelen en overige informatie worden uiteengezet in hoofdstuk Gewasspecifieke klimaatfactoren Als tweede stap in het opstellen van de adaptatiemaatregelen is specifieker ingezoomd op de voor de verschillende gewassen relevante klimaatfactoren en het effect op het gewas. Per klimaatfactor (met bijbehorende impact en schade) zijn per gewas de mogelijk in te zetten maatregelen bepaald. In eerste instantie is geput uit de algemene adaptatiemaatregelenlijst (hoofdstuk 3). Daarnaast zijn tevens gewasspecifieke maatregelen weergegeven (gebaseerd op literatuur, praktijkexpertise en eigen inzichten). Voor elke gevoelige klimaatfactor zijn deze mogelijke adaptatiemaatregelen beschreven in hoofdstuk 4. Voor de meest risicovolle klimaatfactoren (deze zijn gearceerd weergegeven in de overzichtstabellen) zijn tevens de indicatieve kosten bepaald en tevens zijn de maatregelen getoetst op praktische uitvoerbaarheid (zie 2.3.1). De resultaten zijn opgenomen in bijlage 1. Hoe de risicovolle klimaatfactoren zijn bepaald is uiteengezet in het eindrapport van onderzoeksfase 2 5. Pagina 9 van 63

10 Aanpak Bij het opstellen van de maatregelenlijst per gewas is onderscheid gemaakt in het niveau waarop de maatregel dient te worden uitgevoerd of ontwikkeld. Hierbij zijn de volgende niveaus onderscheiden: gewasniveau: maatregelen die de boer kan nemen en specifiek gericht zijn op het gewas (bv. het bestrijden van een plaag dat voor een specifiek gewas een gevaar vormt); bedrijfsniveau: maatregelen die de boer kan nemen en naast het gewas eveneens invloed hebben op andere teelten (bv. gewasrotatie) regionaal niveau: maatregelen die op regionale schaal genomen moeten worden (bv. optimaliseren van het watersysteem); sectorniveau: maatregelen die door de sector genomen, aangestuurd of ontwikkeld moeten worden (bv. ontwikkeling van resistente gewassen). In het onderzoek is gekeken naar maatregelen welke de impact van een klimaatfactor kunnen voorkomen en maatregelen welke de impact van een bepaalde klimaatfactor kan beperken Beoordeling praktische uitvoerbaarheid adaptatiemaatregelen klimaatrisico s Om aansluiting met landbouwkundige praktijk te verkrijgen zijn de opgestelde maatregelenlijsten aan verschillende praktijkexperts voorgelegd met de vraag de maatregelen te beoordelen op praktische en teelttechnische uitvoerbaarheid. De economische consequenties van de maatregelen zijn hierbij niet in beschouwing genomen (dit betekend dat economische factoren geen rol mogen spelen bij de beoordeling van de maatregelen). Een overzicht van de geraadpleegde experts is opgenomen in bijlage 2. In bijlage 1 is in de weergegeven maatregelenlijsten met (+), (-) en (?) aangegeven of een maatregel uitvoerbaar lijkt (+), niet uitvoerbaar lijkt (-) of er is geen oordeel gegeven (?). Naast deze beoordeling zijn de maatregelen voor de meest risicovolle klimaatfactoren tijdens een sectorbijeenkomst op 27 februari 2009 bediscussieerd met de deelnemers (gewasspecialisten en agrariërs). Aanvullingen en opmerkingen ten aanzien van deze maatregelen zijn meegenomen in de uitwerking Effectiviteit maatregelen De effectiviteit van de maatregel om schade te voorkomen of beperken als gevolg van een bepaalde klimaatfactor is sterk afhankelijk van externe factoren als bijvoorbeeld, type bodem, de waterhuishoudkundige situatie en het tijdstip waarop een maatregel wordt uitgevoerd. Dit geldt met name voor maatregelen die ingrijpen op de bodem zoals bijvoorbeeld diepere bodembewerking of stimulering van bodemleven. Gezien dit feit is er geen oordeel gegeven over de effectiviteit van de verschillende maatregelen Kosten van de maatregelen Op basis van literatuurgegevens en expert judgement zijn daar waar enigszins mogelijk de kosten van de maatregelen bepaald welke beoordeeld zijn als praktisch en teelttechnisch mogelijk (+) en gelden voor de klimaatrisico s in De kosten zijn weergegeven middels een bandbreedte en hebben louter een indicatief karakter. Met name ontwikkelingskosten van nieuwe rassen en technologie zijn op voorhand slechts zeer indicatief aan te geven. De ontwikkelingskosten van nieuwe technologieën zijn bijvoorbeeld hoog 6 Ditzelfde geldt voor ontwikkeling van nieuwe gewasbeschermingsmiddelen en veredeling. Er zijn bedrijven die jaarlijks 300 miljoen euro investeren in onderzoek naar nieuwe gewasbeschermingsmiddelen en nieuwe rassen 7. Indien geen kostenindicatie kan worden gegeven (vanwege de complexiteit van de maatregel) wordt dit aangegeven met nb (niet bekend). Pagina 10 van 63

11 3 Adaptatiemaatregelen plantaardige productiesystemen 3.1 Inleiding Om schade als gevolg van klimaatverandering te beperken of voorkomen zullen landbouwsystemen zich mogelijk aan moeten passen. In dit hoofdstuk wordt een algemeen overzicht gegeven van verschillende type adaptatiemaatregelen ten behoeve van plantaardige teelten. De weergegeven maatregelen zijn met name gericht op onder andere de volgende klimaatfactoren: droogte, hevige regenval, vorst, wind, en hagel. Naast deze klimaatfactoren wordt ingegaan op technologische ontwikkeling welke mogelijk zouden kunnen bijdragen een klimaatadaptatie. 3.2 Aanpassen van zaai/plant- en oogsttijdstip Vroeger zaaien of planten in de lente zorgt voor een verlenging van het groeiseizoen, zodat in combinatie met een gewas (met een kort groeiseizoen), blootstelling aan droogte en hoge temperaturen tijdens de zomermaanden wordt beperkt (minder warmte- en waterstress) 8. De toepassing van deze maatregel hangt onder andere af van de begaanbaarheid en bewerkbaarheid van het perceel. Mogelijkerwijs is de maatregel alleen uitvoerbaar na droge winters. Om minder afhankelijk te zijn van de begaanbaarheid en bewerkbaarheid, kan mogelijk de mechanisatie worden aangepast. Voorbeelden zijn: toepassen van rupstrekkers; no-tillage systeem of minimale bodembewerking (zie 3.3); Vaste rijpadenteelt met behulp van precisielandbouwtechnologie (zie eveneens 3.11). Het aanpassen van plant- en oogstdata is een adaptatiemaatregel die geldt voor de individuele akkerbouwer. De adaptatiemaatregel situeert zich op bedrijfsniveau, maar is daarbij sterk afhankelijk van de gewassen in rotatie (gewasniveau). Op sectorniveau (onderzoek, machinefabrikanten) dienen nadere oplossingen te worden ontwikkeld om tijdstippen te optimaliseren en technologie te ontwikkelen welke kan bijdragen aan een betere bewerkbaarheid en begaanbaarheid van de percelen. Mogelijk dat eveneens de ontwatering moet worden aangepast (drainage op bedrijfsniveau, waterpeilen op regionaal niveau). 3.3 Waterconserverende en minimale bodembewerking Ter bestrijding van droogte kunnen verscheidene waterreducerende technieken worden toegepast. Dit kan worden bewerkstelligd door het vergroten van het vochtbergend- en vasthoudend vermogen van de bodem middels het verbeteren van de bodemstructuur en het verbeteren van de organische stofhuishouding. Maatregelen om de bodemstructuur te verbeteren zijn: opheffen ploegzool middels grondbewerking; stimuleren van het bodemleven (niet ploegen, gewasresten onderwerken, organische bemesting etc.). Maatregelen om de organische stofhuishouding te verbeteren zijn: inwerken gewasresten in de bodem (bv. graanstoppels en stro); telen van een groenbemester (gewas in winterperiode dat in het voorjaar wordt doodgespoten en ondergewerkt); toedienen van organische stof (bv. organische mest). Pagina 11 van 63

12 Adaptatiemaatregelen plantaardige productiesystemen Een ander voorbeeld van een waterconserverende techniek is minimale bodembewerking (in het buitenland aangeduid als no-tillage). Deze techniek beoogt een minimalisatie van grondbewerkingen, gewasresten van het vorig seizoen worden geheel of deels op het maaiveld achtergelaten in plaats van volledig onderploegen 8. Fig. 3.1 Groenbemester (links inwerken groenbemester, rechts: ondergewerkte groenbemester) 9. NMI en de sectie Bodemkwaliteit van Wageningen Universiteit hebben recente bodemchemische en biologische kennis in verband gebracht met praktijkonderzoek en monitoring op 23 bedrijven op zeeklei. Zeeklei heeft veelal een slechte bodemstructuur. Uit het onderzoek blijkt dat er een verband is tussen bodemchemische eigenschappen van de grond en de bodemstructuur. Vooral de calciumbezetting aan het kleihumuscomplex (Cation Exchange Capacity: CEC), de samenstelling van de organische stof en bodemleven bieden aangrijpingspunten voor een daadwerkelijke verbetering van de bodemstructuur. Een lage calciumbezetting aan de CEC leidt tot structuurverslechtering. Hiervoor kunnen de volgende maatregelen worden ingezet 10 : bekalken van de grond; op maat bemesten met magnesium, natrium en kalium; het achterlaten van oogstresten en het gebruik en de keuze van groenbemesters en organische meststoffen; gebruik van verzurende meststoffen om de calcium uit schelpresten beter beschikbaar te maken; minimale grondbewerking om het bodemleven zo min mogelijk te verstoren; een bouwplan met gewassen die veel organische stof achterlaten; opnemen gewassen die gunstig zijn voor aanmaak van glomaline door mycorrhizaschimmels. De in deze paragraaf beschreven maatregelen spelen zich voornamelijk af op bedrijfsniveau. Een mogelijke interessante grondverbetering (o.a. organische stof) is het idee van kunstmatige terra preta (vruchtbare, rulle zware aarde die is aangetroffen regenwouden). Biomassa wordt door pyrolyse (verhititng zonder zuurstof) omgezet in olie, gas en koolstof (zie fig.3 2. Bij dit proces wordt een grondverbetering geproduceerd met de volgende weergegeven positieve effecten op de bodemkwaliteit 11 : chemische bodemkwaliteit: CEC (Cation Exchange Capacity); Nutriënten; fysische bodemkwaliteit: Vochthoudend vermogen; Structuurstabiliteit biologische bodemkwaliteit: Vooral indirect effect door effect op milieu; Pagina 12 van 63

13 Adaptatiemaatregelen plantaardige productiesystemen verder beperking verliezen: Uitspoeling nutriënten en bestrijdingsmiddelen; Verlaging emissie N2O en CH. Fout! Bladwijzer Het biochar-concept lijkt een veelbelovend concept door potentiële win-winsituaties niet gedefinieerd. : energie uit biomassa (CO 2 -efficiënt); permanente CO2-opslag); positief landbouwkundig en milieukundig effect. Vanwege enkele openstaande kennisvragen met betrekking tot de ontwikkeling van Biochar (o.a. logistieke concepten t.b.v. verzameling bijproducten, opschaling tot semi-industrieel niveau, onderzoek naar landbouwkundige werking en ontwikkeling van Best Practices toepassing in landbouw) lopen diverse onderzoeken Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.. Fig. 3.2 Terra preta bodemprofiel 12 (links) en productieproces Biochal 13 (rechts). Om Biochar daadwerkelijk in de landbouw (op bedrijfsniveau) toe te passen, dient in eerste instantie nog het nodige onderzoek door de sector te worden uitgevoerd en in de praktijk toepasbare Biochar te worden ontwikkeld. 3.4 Verbeteren en optimaliseren van de ontwatering Volledige verzadiging van het bodemprofiel en water aan maaiveld kunnen leiden tot verrotting of verdrinking van het gewas. Ontwatering van percelen (doorlatendheid) kan worden verbeterd middels bewerkingen in het bodemprofiel: diepere grondbewerking dan traditionele ploegzool van circa 0,30 m (dieper ploegen, spitten of woelen); diepe grondbewerking van circa 2 m (diepploegen, diepspitten of diepwoelen); inzaai en onderwerken groenbemester. De doorlatendheid van het bodemprofiel kan eveneens worden bevorderd middels het behouden en stimuleren van het bodemleven (bv. niet ploegen, organische bemesting etc.). Door bijvoorbeeld wormen worden verticale gangen in de bodem gemaakt welke de verticale doorlatendheid van de bodem kunnen verbeteren. Belangstelling en aandacht voor bodemleven in de landbouw groeit. Naast de bodembewerkingen kan de (oppervlakkige) ontwatering van landbouwpercelen worden verbeterd door de volgende maatregelen 14 : aanleg en onderhoud drainage (eventueel intensiever draineren); (extra) afvoergreppels (maken in natte percelen); percelen rond leggen (kilveren); schonen en uitdiepen van perceelsloten. Pagina 13 van 63

14 Adaptatiemaatregelen plantaardige productiesystemen Een negatief aspect van oppervlakkige afspoeling is de afvoer van nutriënten en gronddeeltjes van de akker. Verdichting van het bodemprofiel leidt tot schade onder zowel natte als droge omstandigheden. Preventie van bodemverdichting is dus belangrijk. De volgende maatregelen zijn mogelijk Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. : voorkomen dat geoogst wordt onder natte omstandigheden (bv. door overcapaciteit in het machinepark); toepassing van lage druk banden; gewas en ras afstemmen op de structuurgevoeligheid van het perceel; teelt van diepwortelende gewassen en groenbemesters (opheffen van verdichting); afspraken maken met loonwerker in het kader van bodemverdichting (capaciteit is voor loonwerkers vaak bepalend); vaste rijpadenteelt (alleen rijpaden zijn onderhevig aan verdichting). In het onderzoek van NMI en de sectie Bodemkwaliteit van Wageningen Universiteit (zie 3.3) is eveneens gekeken naar het effect van een betere bodemstructuur op de waterinfiltratie. Modelberekeningen laten zien dat meer organische stof en een lagere bulkdichtheid leiden tot een hogere infiltratiesnelheid met minder kans op het tijdelijk blank komen staan van akkers. Meer organische stof leidt tot minder waterstagnatie na een regenbui van 1 centimeter per half uur 10. Maatregelen om de organische stofhuishouding te verbeteren zijn 3.3 weergegeven. De weergegeven adaptatiemaatregelen dienen vrijwel allemaal op bedrijfsniveau te worden getroffen. De sector dient o.a. nieuwe drainagetechnologie te ontwikkelen. Daarnaast dient de sector bodembeschermende technologie (lage druk banden, vaste rijpadenteelt etc.) verder te onderzoeken en doorontwikkelen. Uitdiepen van perceelsloten is een maatregel welke op regionaal niveau moet worden genomen. 3.5 Irrigatie Planten kunnen alleen groeien wanneer de vochtvoorziening voldoende is. Droogteperioden gedurende het groeiseizoen kunnen worden gecompenseerd door irrigatie (toevoer van water in plaats van, of in aanvulling op de natuurlijke neerslag). Er zijn verschillende irrigatiemethoden: beregenen: Bovengrondse toevoer van water (grondwater of oppervlaktewater) middels een sproeier of Waterkanon; druppelirrigatie of gietdarmen: Toevoer van water naar het gewas gebeurt middels druppelslangen (liggend op maaiveld). Naast water kunnen eventueel opgeloste meststoffen worden toegediend (druppelfertigatie). Gietdarmen zijn slangen welke op maaiveld tussen het gewas worden aangebracht. In de slangen bevinden zich op regelmatige afstand gaatjes welke onder druk water geven; deels onder water zetten perceel: Water wordt oppervlakkig volvelds of tussen ruggen toegediend; ondergronds buizensysteem: Een ondergronds (diepte 0,30 m) buizensysteem genaamd Subterranean Plant Systeem (SPS) is een techniek die momenteel in Nederland land getest wordt (zie Fig. 3.3). Dit systeem kan gewassen ondergronds voorzien van water en meststoffen door het rondpompen van water door een slangensysteem. Het systeem kan tevens water rondpompen dat met restwarmte (bv. van een vergistinginstallatie) is verwarmd. Wageningen Universiteit onderzoekt het systeem in de praktijk 15. Pagina 14 van 63

15 Adaptatiemaatregelen plantaardige productiesystemen Fig. 3.3 Aanleg ondergronds buizensysteem Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. (links) en vorenirrigatie: deels onder waterzetten perceel (rechts) 16. Naast het vochtvoorzieningssysteem speelt het watermanagement (in het kader van een zo efficiënt gebruik) een belangrijke rol. Tegenwoordig zijn er verschillende systemen beschikbaar waarbij de vochtvoorziening kan worden geoptimaliseerd. Een voorbeeld is plaatsing van vochtsensoren (welke continue de actuele beschikbare hoeveelheid water meet) het perceel kan aanbrengen en middels internet een advies kunnen opvragen 17. Om te kunnen irrigeren is de beschikbaarheid van (kwalitatief) voldoende water een vereiste. Om in tijden van droogte voldoende wateraanvoer te waarborgen kunnen de volgende maatregelen worden genomen: aanpassing van het oppervlaktewatersysteem in peilbeheerste gebieden; vasthouden van water in gebieden waar geen water kan worden aangevoerd uit het oppervlaktewatersysteem. Bijvoorbeeld overtollig water in de winter opslaan en aanwenden in de zomermaanden wanneer watertekorten optreden). Dit principe kan op diverse manieren worden uitgevoerd 8 ; vasthouden van regenwater voor kleinschalige irrigatie. Dit vereist de aanleg van regenwaterputten en/of vijvers; vasthouden van schoon infiltratiewater. Dit vereist de aanleg van retentie- en infiltratiestructuren om infiltratiewater vast te houden in geschikte zones enerzijds en het bewaken van de kwaliteit anderzijds. De aanleg van infiltratiestructuren kan beschouwd worden als de uitbreiding van de waterwingebieden; vasthouden van overtollig oppervlaktewater. De opslag van overtollig oppervlaktewater op landbouwgronden kan gaan over de aanleg van overstromingsgebieden en polders. Het land blijft in het bezit van de landbouwer maar hij wordt vergoed voor de schade geleden door eventuele overstroming; beregening uit grondwater (ook in extreem droge jaren, dus geen beregeningsverboden). Voor beregenen uit oppervlaktewater is aanvoer van grote hoeveelheden gebiedsvreemd water nodig 14. In Zeeland is een pilot waterconservering op perceelsniveau opgestart. Met dit type waterconservering wordt de waterhuishouding in de percelen zo goed mogelijk afgestemd op de eisen van het gewas. Het gaat om een van de eerste waterconserveringsprojecten op zware grond. In 2009 zal het pilotproject waterconservering op perceelsniveau uitgevoerd worden door het plaatsen van in totaal 11 conserveringsstuwen in de Absdalepolder en in de Van Alsteinpolder. Als de pilot goed verloopt zal het projectgebied opgeschaald worden naar het gehele afwateringsgebied Paal en daarna naar heel Zeeuws-Vlaanderen. Naar verwachting zullen circa 15 boeren deelnemen aan de pilot 18. Maatregelen om water bij de plant te krijgen spelen op bedrijfsniveau. Ditzelfde geldt voor het vasthouden van regenwater ten behoeve van kleinschalige irrigatie. De sector kan nieuwe irrigatietechnologie ontwikkelen of bestaande technologieën uitontwikkelen. Pagina 15 van 63

16 Adaptatiemaatregelen plantaardige productiesystemen Indien infiltratiewater of oppervlaktewater tijdelijk moet worden geborgen zijn zowel maatregelen op bedrijfsniveau als regionaal niveau vereist. 3.6 Water- en peilbeheer Het huidige ontwateringssysteem in de akkerbouw is met name ingericht op optimaliseren van de vochtvoorziening (voldoende drooglegging), met als doel het een maximale opbrengst en goede oogstomstandigheden 14. De volgende maatregelen kunnen worden getroffen met betrekking tot het waterbeheer van het perceel 14 : intensiever draineren: Huidige systemen zijn vaak diep met minder drains aangebracht, waardoor opbolling tussen drains toeneemt. Aanbrengen van extra drains (verkleinen drainafstand) verlaagt de opbolling; flexibel peilbeheer en regelbare drainage: Het belangrijkste doel hiervan is het vasthouden van neerslagoverschotten. In Nederland worden neerslagoverschotten vastgehouden om wateroverlast elders te voorkomen (piekberging) of om droogte te bestrijden (waterconservering en subirrigatie). Bij waterconservering kan onderscheid worden gemaakt tussen het vasthouden van lokale neerslagoverschotten en van subirrigatie en infiltratie van water afkomstig van elders. Een techniek waarmee drainage geregeld kan worden is peilgestuurd draineren. Aan het einde van het drainagestelsel wordt een in hoogte verstelbare uitmonding aangebracht (systeem van Ad van Iersel). De drainagebuizen monden niet uit in een watergang, maar in een zogenaamde verzameldrain (zie Fig. 3.4). De afwateringshoogte van die verzameldrain kan door de boer zelf worden afgesteld. Afhankelijk van het grondgebruik is dat bijvoorbeeld op 50 cm onder maaiveld voor bouwland, of op 30 cm onder maaiveld voor grasland 17 ; piekberging neerslagoverschotten: Waterberging kan aan maaiveld plaatsvinden. Daarnaast zijn er systemen in ontwikkeling om water in de percelen (beneden maaiveld) te bergen. Momenteel zijn er drainagesystemen in ontwikkeling waarmee water tijdens pieken kan worden geborgen, waarbij wateroverlast tot een minimum wordt beperkt. Het idee bestaat uit een intensieve drainage welke relatief diep wordt aangebracht. Nadeel van het systeem is de toename van de kans op droogteschade. Dit kan worden beperkt door het onder water zetten van de drains (in de zomer) of door het deels afdoppen van de drains 14 ; conservering van lokale neerslagoverschotten: Middels stuwbeheer wordt water vastgehouden. In niet gedraineerde percelen is het effect van peilverhoging gering. Alleen in wateraanvoergebieden, waarbij water via drains in percelen wordt geïnfiltreerd kan substantieel op beregenen bespaard worden. Bij grootschalige toepassing van waterconservering kan wateroverlast ontstaan en zullen waterbeheerders en niet de boeren de regie over het stuwbeheer moeten voeren 14 ; subirrigatie via drainage: Water wordt middels het drainagesysteem in de bodem geïnfiltreerd. Uit een studie is gebleken dat door toepassing van deze techniek een substantiële verhoging van de grondwaterstand kan worden bewerkstelligd (geldt voor goed doorlatende gronden). Voor dit systeem zal veel gebiedsvreemd water moeten worden aangevoerd en door toepassing van dit systeem zal het waterbergende vermogen afnemen; Pagina 16 van 63

17 Adaptatiemaatregelen plantaardige productiesystemen Fig. 3.4 Schematische weergave traditionele drains en peilgestuurde (regelbare) drainage 19. onderwaterdrainage: Onderwaterdrains nivelleren de grondwaterstand. In de winter wordt de grondwaterstand door een drainerende werking verlaagd en in de zomer verhoogd door een infiltrerende werking. Onderwaterdrains zijn effectief bij het reguleren van de grondwaterstand met als voordeel het remmen van de bodemdaling enerzijds en verbeteren van de draagkracht van grasland anderzijds. Op Praktijkcentrum Zegveld worden de effecten van onderwaterdrains onderzocht 20. Deze techniek is mogelijk interessant voor veenweidegebieden vanwege maaivelddaling als gevolg van natuurlijke veenafbraak. Draineren is een maatregel op bedrijfsniveau. Flexibel peilbeheer en conservering van lokale neerslagoverschotten zijn maatregelen die spelen op zowel bedrijfsniveau als regionaal niveau. De sector zal innovatieve drainagetechnologie verder moeten uitontwikkelen. 3.7 Ontwikkeling van nieuwe rassen Om te anticiperen op mogelijke gevolgen van klimaatverandering kunnen nieuwe rassen worden ontwikkeld middels verdeling (conventionele methode) of middels een biotechnologische aanpak (genetische modificatie). De aandacht dient hierbij uit te gaan naar de ontwikkeling van gewassen Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. : droogte- en hitteresistentie; waterresistentie (bv. tegen verrotting onder natte omstandigheden); ziekte- en plagenresistentie. Ontwikkeling van nieuwe rassen is vaak een tijdrovend en kostbaar proces. Dergelijke ontwikkeling zullen vanuit de sector komen (onderzoek, bedrijfsleven). Indien beschikbaar zullen deze rassen op gewasniveau kunnen worden ingezet. 3.8 Bestrijden van ziekten en plagen Als gevolg van klimaatverandering kan er een toename van bestaande ziekten en plagen plaatsvinden Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. en mogelijke introductie van nieuwe ziekten en plagen. Maatregelen ter preventie en bestrijding van ziekten en plagen zijn de volgende: chemische bestrijding (spuiten met pesticiden en fungiciden); bestrijding met natuurlijke middelen (bv. oliën); biologische bestrijding door toepassing en stimuleren functionele agrobiodiversiteit, bijvoorbeeld stimuleren natuurlijke vijanden door het zaaien van bloemrijke akkerranden (zie Fig. 3.5); ruimere vruchtwisseling in bouwplan; telen in stroken (bijvoorbeeld inzaai groenbemester om vruchtwisseling te vergroten); alternatieve (hete lucht) of biologische (grond)ontsmetting; toepassing en (verdere) ontwikkeling innovatieve gewasbeschermingstechnieken (voorbeelden zijn UV-belichting (zie Fig. 3.5) en ozon-behandeling); coating van zaden; ontwikkeling van resistente rassen (zie 3.7). Pagina 17 van 63

18 Adaptatiemaatregelen plantaardige productiesystemen Fig. 3.5 Bloemrijke akkerrand 21 (links) en gewasbescherming met UV-licht 22 (rechts) beslissingondersteunende (BOS)- en waarschuwingssystemen: Om ziekten en plagen te bestrijden worden beslissingondersteunende (BOS)- en waarschuwingssystemen mogelijk belangrijker. Voor bestrijding van ziekten en plagen in gewassen in akkerbouw en vollegronds- groenteteelt, fruitteelt, bollenteelt, en boom- en vasteplanten zijn de laatste jaren al BOSsen ontwikkeld. Er is bijvoorbeeld een BOS ontwikkeld die aangeeft welke invloed de weersomstandigheden rondom het toepassingstijdstip hebben op de effectiviteit van de toepassing (GEWIS) 23 ; robuuste gewassen: De verwachting is dat een robuust gewas minder gevoelig is voor ziekten en plagen. Dit kan deels worden gestuurd door het realiseren van een goede bodem met biodiversiteit (bodemleven), structuur en nutriënten (bemesting). Chemische en natuurlijke bestrijding van ziekten en plagen vindt vrijwel plaats op gewasniveau. Gewasrotatie en agrobiodiversiteit speelt op bedrijfsniveau en agrobiodiversiteit van stimuleringsregeling op regionaal niveau. Ontwikkeling van innovatieve bestrijdingstechnieken, coatings, resistente rassen en technologie speelt op sectoraal niveau. Toelating van gewasbeschermingsmiddelen is wel een aspect dat speelt op regionaal/bestuurlijk niveau (overheid, Europees beleid). 3.9 Bescherming tegen hagel, wind en vorst Hagel Als gevolg van (hevige) hagelbuien kan schade aan het gewas optreden. Om de gewasschade te beperken of voorkomen zijn de volgende maatregelen mogelijk: afdekken van het gewas met netten; overkapconstructies; Hagelkon, apparaat waarmee geprobeerd wordt hagelbuien te voorkomen. Sturen van schokgolven met geluid in de wolk om de opbouw van de hagelwolk te verstoren; teelten welke ongevoelig zijn voor hagel telen ter plaatse van hagelbanen. Dit zijn stroken in Nederland, die meer dan andere gebieden getroffen worden door hagelbuien. Weergegeven maatregelen zorgen voor een preventieve werking. Gewasherstellende middelen spuiten op bijvoorbeeld vruchten kunnen een curatieve werking hebben. Daarnaast kunnen er gewasbeschermingsmiddelen worden ingezet om bv. infecties te bestrijden (als gevolg van hagel zijn gewassen bijvoorbeeld gevoeliger voor bepaalde infecties). Pagina 18 van 63

19 Adaptatiemaatregelen plantaardige productiesystemen Fig. 3.6 Afdekking gewas met netten 24 (links) en overkapping 25 (midden) en hagelkanon 26 (rechts). Beschermingsmaatregelen tegen hagel vinden plaats op bedrijfsniveau. Curatieve middelen worden toegepast op gewasniveau. Eventuele ontwikkeling van dergelijke middelen wordt geïnitieerd op sectorniveau. Indien teelten worden afgestemd op zogenaamde hagelbanen dienen mogelijk maatregelen op regionale schaal te worden getroffen Wind Als gevolg van hevige wind (eventueel in combinatie met regen) kan gewasschade ontstaan omdat het gewas gaat liggen. Bij tarwe wordt dit legering van het gewas genoemd. Om gewassen tegen wind te schermen zijn de volgende maatregelen mogelijk: telen van een sterk gewas (kort en stevig); toedienen van groeiregulatoren (remt lengtegroei en bevordert dikte); bomen en hagen rondom de akker planten (zie Fig. 3.7); toepassen van windschermen of windbrekers. Maatregelen om gewassen tegen wind te beschermen spelen op bedrijfsniveau. Ontwikkeling van sterkere gewassen of middelen worden vanuit de sector gestuurd. Aanplant van bomen zal vanwege de impact op het landschap eveneens vanuit de regio worden gestuurd. Fig. 3.7 Bomen dienen als windbrekers rond de akker. Pagina 19 van 63

20 Adaptatiemaatregelen plantaardige productiesystemen Vorst Om gewassen tegen vorst te beschermen kunnen de passieve en actieve maatregelen worden toegepast. Passieve maatregelen zijn de maatregelen die voor een vorstperiode worden genomen om actieve bescherming zo veel mogelijk te voorkomen. Passieve maatregelen tegen vorst zijn 27 vorstongevoelige rassen en vorstresistente rassen toepassen en ontwikkelen; chemische zaadbehandeling; selectie rassen op basis van gewasontwikkeling (bv. rassen die later bloeien); plantdata aanpassen; groeiregulatoren andere chemische middelen; veranderen van het landschap en microklimaat (bv. door middel van bomen); optimaliseren van de bemesting (gezond gewas is minder gevoelig); bodembewerking vermijden (een bodem met grote met lucht gevuld poriën zal minder warmte opslaan en overdragen); afdekking van bodem en/of gewas met plastic of stro (zie Fig. 3.8). Actieve maatregelen die tegen vorst beschermen zijn Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. : beregenen/irrigeren (bovengronds, ondergronds, warm- en koud water); verwarmingsinstallaties (hete luchtkanonnen, vuurpotten zie Fig. 3.8 etc.); windmachines (ventilatoren) of helikopters; afdekken van het gewas. Fig. 3.8 Bescherming tegen vorst door een strodek 28 inks) en door vuurpotten 29 rechts). Wanneer vorst optreedt aan het begin van het groeiseizoen kan het opgekomen plantje afsterven. Voor enkele gewassen heeft de teler de mogelijkheid het gewas opnieuw in te zaaien. In Nederland zijn onder andere vanwege vorstschade (in 2008) percelen suikerbieten overgezaaid 30. Wind machines, beregening and heaters (hete luchtkanonnen) kunnen alleen ingezet worden bij vorst van maximaal -5 C 31. De maatregelen ter bescherming tegen vorst spelen voornamelijk op gewas- en bedrijfsniveau. Pagina 20 van 63

21 Adaptatiemaatregelen plantaardige productiesystemen 3.10 Weersverzekering Financiële schade als gevolg van een klimaatextreem kunnen mogelijk worden gecompenseerd door het afsluiten van weersverzekeringen. In 2006 heeft het LEI onderzoek gedaan naar de mogelijkheden voor het opzetten van een brede weersverzekering in de land- en tuinbouw. In het onderzoek zijn de volgende conclusies getrokken 32 : hagel-, storm- en regenschade in open teelten zijn in Nederland al te verzekeren. Dit geldt in beperkte mate ook voor vorstschade. Schade door droogte en sneeuwval bleek niet verzekerbaar; draagvlak voor een op solidariteit gebaseerde brede weersverzekering binnen de plantaardige sectoren is onvoldoende breed; onder andere vanwege het ontbreken van voldoende statistische gegevens over het optreden en de omvang van weerschade is er geen brede weersverzekering op de markt gekomen; zonder hulp van de overheid komt er onder de huidige omstandigheden waarschijnlijk geen brede weersverzekering op de markt; met financiële rugdekking van de overheid staan de akkerbouw- en vollegrondsgroentesector en de verzekeraars positief tegenover het opzetten van een brede weersverzekering. De sectoren glastuinbouw en bloembollen hebben weinig belangstelling voor een brede weersverzekering. In deze sectoren zijn de meest gangbare risico's te verzekeren of wordt schade door regen, droogte en vorst zoveel mogelijk voorkomen via voorzorgmaatregelen (bloembollen). Gegeven het huidige overheidsbeleid ligt het initiatief voor het opzetten van een brede weersverzekering bij het bedrijfsleven en zijn (sectorale) belangenbehartigers. Vanwege de huidige tegenstellingen tussen vraag en aanbod is de kans van slagen echter gering. Bij financiële ondersteuning door de overheid staan de meeste sectorvertegenwoordigers en de verzekeraars positief tegenover het opzetten van een brede weersverzekering Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.. Op 27 april 2009 heeft Minister Verburg van LNV aan de Tweede Kamer gemeld dat zij een deel van het Europese landbouwbudget, dat zij in de toekomst zelf mag benutten, wil gaan gebruiken om een brede weersverzekering te ondersteunen. De verzekering moet een voorziening bieden bij calamiteiten voor alle open teelten en voor alle weersrisico s zoals extreme regenval, droogte, vorst, sneeuw, ijzel, storm, hagel en erosie. Het doel van de steun aan een brede weersverzekering is om uiteindelijk te komen tot een privaat gedragen instrument dat in de markt functioneert 33. Afsluiten van een weersverzekering is een maatregel op bedrijfsniveau. Het opzetten van een weersverzekering en uitvoering vindt zoal op overheidsniveau (regionaal) en sectorniveau plaats Technologische ontwikkelingen Precisielandbouw Precisielandbouw is een productiemethode waarbij een landbouwperceel locatiespecifiek wordt bewerkt, in tegenstelling tot de gangbare landbouw waarbij percelen over het algemeen uniform worden behandeld. Onkruidbestrijding, gewasbescherming, grondbewerking, irrigatie en bemesting kunnen daarbij worden afgestemd op de feitelijke toestand ter plekke binnen het perceel waarbij ook de keuze van het (juiste) tijdstip belangrijk is. Precisielandbouw heeft een duidelijk "high tech" imago waarbij onder meer Remote Sensing en Global Positioning Systems technieken worden gebruikt. Er is een interessante weblog over precisielandbouw die regelmatig nieuwe berichten plaatst ( 34. Pagina 21 van 63

22 Adaptatiemaatregelen plantaardige productiesystemen De eerste generatie precisielandbouw wordt in Nederland momenteel op enkele grootschalige landbouwbedrijven toegepast. Voorbeelden van technieken zijn rechtgeleiding van trekkers en variabel doseren van meststoffen en gewasbeschermingsmiddelen. Bij de tweede generatie precisielandbouw wordt middels een IT-systeem informatie opgeslagen over de factoren die (een) succesvolle groei van een bepaald gewas beïnvloeden. Van het beoogde perceel wordt vervolgens nauwkeurig informatie over de grondsoort, zuurgraad, vochttoestand en dergelijke in kaart gebracht en in een IT-systeem ingevoerd waaruit vervolgens volgt wat er nodig is om de optimale conditie te creëren voor het gewas. Een GPSgestuurd voertuig met een nauwkeurige doseerarm voegt de ontbrekende stoffen toe. De conditie van de bodem en van het gewas wordt regelmatig in kaart gebracht. Dit kan gebeuren met behulp van sensoren en camera s. De metingen worden gekoppeld aan het centrale IT-systeem waarin ook de groeimodellen en informatie over ziektes en plagen zijn opgenomen, zodat de toevoeging van stoffen nog beter kan worden afgestemd op de behoefte. Het GPS-gestuurde voertuig dient alleen de voedings- en bestrijdingsmiddelen toe die op die plek voor dat gewas nodig zijn 35. Fig. 3.9 Eerste en tweede generatie precisielandbouw (PL). De technologieën die nodig zijn voor tweede generatie precisielandbouw zijn in principe bekend, maar er dient een integratieslag te worden gemaakt. Kennis van bodem en gewasgroei moet o.a. ondergebracht worden in IT-modellen, welke moeten worden gekoppeld aan weersvoorspellingen. Dit alles moet gekoppeld worden aan meet- en registratiesystemen op het land. Hieruit moeten instructies volgen die het met een doseerarm uitgeruste landbouwvoertuig nauwkeurig moet opvolgen Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd Robotisering Robotisering in de landbouw staat aan het begin van een sterke ontwikkeling, waarbij verschillende rollen weggelegd lijken te zijn voor grote robots (formaat trekker en combine) en kleine robots (formaat flinke schoenendoos tot kleine koelkast). Grote robots kunnen teelthandelingen zoals zaaien, spuiten en oogsten geheel of gedeeltelijk zelfstandig uitvoeren. Kleine robots lijken vooral nuttig te zijn voor het selectief en pleksgewijs bestrijden van ziekten, plagen en onkruiden. Ook kunnen ze waarnemingen doen aan de toestand van gewas en bodem ten behoeve van toepassing van gewasgroeimodellen. Hierbij kunnen ontwikkelingen in gewasgroeimodellen, sensoren en waarnemingsplatformen (robots) elkaar versterken 36. Pagina 22 van 63

23 Adaptatiemaatregelen plantaardige productiesystemen Door de Wageningen Universiteit is de afgelopen jaren een wedstrijd georganiseerd waarbij veldrobots bepaalde handelingen moesten uitvoeren. Zogenaamde Field Robots zijn weergegeven in fig Fig Kleine veldrobots deelnemend aan een robotwedstrijd 37 (links) en een autonome wiedrobot 38 (rechts). Voordat er daadwerkelijk robots op de akker (en zonder toezicht) ingezet kunnen worden zal nog het nodige onderzoek moeten worden uitgevoerd. Precisielandbouw, automatisering en robotisering kan mogelijk er toe leiden dat werkzaamheden ook s nachts kunnen worden uitgevoerd Meetinstrumenten ruwvoerteelt In de laatste tientallen jaren is grote vooruitgang geboekt in de efficiëntie van ruwvoerproductie op melkveebedrijven. Het streven naar kostprijsbeheersing, een efficiënte inzet van grondstoffen en het winnen van ruwvoer van hoge kwaliteit maakt ook in de komende jaren een verdere verbetering van de ruwvoerproductie noodzakelijk. Om effectief bij te kunnen sturen is het beschikbaar komen van meetmethoden, waarbij de informatie tijdig beschikbaar is, gewenst. Wageningen UR heeft een overzicht van technieken gemaakt waarvan de verwachting is dat het de moeite waard is om concepten op te stellen waarmee het bedrijfsleven meetinstrumenten voor snelle meetmethoden kan ontwikkelen 39. Recentelijk zijn nieuwe technieken ontwikkeld, die geschikt lijken voor toepassing in snelle meetmethoden voor de melkveehouder. Melkveehouders hebben behoefte aan snelle meetmethoden bij het bepalen van: de drogestofopbrengst van gras op het veld, de samenstelling en voederwaarde van het verse gras op het veld; de samenstelling en voederwaarde van de kuil. Pagina 23 van 63