Lieve Vanderleyden, Marc Callens en Jo Noppe (red.)

Transcriptie

1

2 Lieve Vanderleyden, Marc Callens en Jo Noppe (red.) DE SOCIALE STAAT VAN VLAANDEREN 2009

3 Samenstelling Samenstelling Diensten voor het Algemeen Regeringsbeleid Diensten Studiedienst voor van het de Algemeen Vlaamse Regeringsbeleid Studiedienst van de Vlaamse Regering Verantwoordelijke uitgever Verantwoordelijke Josée Lemaître uitgever Josée Administrateur-generaal Lemaître Administrateur-generaal Boudewijnlaan 30 bus 23 Boudewijnlaan 1000 Brussel 30 bus Brussel Lay-out cover Lay-out Grafisch cover bureau Koloriet, Leefdaal Grafisch bureau Koloriet, Leefdaal Druk en lay-out Drukkerij en lay-out Room, Sint-Niklaas Drukkerij Room, Sint-Niklaas Depotnummer Depotnummer D/2009/3241/158 D/2009/3241/158 Bestellingen Bestellingen Delen uit deze uitgave mogen worden verveelvoudigd en openbaar gemaakt indien de auteur Delen van de uit bijdrage deze uitgave en de titel mogen van worden studie verveelvoudigd uitdrukkelijk en correct openbaar als gemaakt bron worden indien vermeld. de auteur van de bijdrage en van De auteurs de studie zijn uitdrukkelijk verantwoordelijk en correct voor als de bron inhoud worden van hun vermeld. bijdrage. De auteurs zijn verantwoordelijk voor de inhoud van hun bijdrage.

4 Inhoudsopgave Opzet en inhoud van De Sociale Staat van Vlaanderen Politiek-institutionele, MACRO-economische, SOCIAALdemografische en sociaal-culturele context 9 M. Callens, J. Noppe & L. Vanderleyden Deel I: DE LEEFSITUATIE VAN DE VLAMING: algemene stand van zaken De ongelijke weg door het onderwijs 33 S. Groenez, I. Nicaise & K. De Rick Bezig Vlaanderen 69 G. Van Hootegem, S. De Winne, A. Forrier, E. Marescaux, L. Sels & R. Huys Inkomen, verdeling en armoede: over groei, stabiliteit en de kloof tussen werkenden en uitkeringstrekkers 113 K. Van den Bosch, P. Vandenbroucke, B. Cantillon & J. Pacolet Zorgen voor gezondheid in Vlaanderen. Ontwikkelingen, stand van zaken, dilemma s 155 P. Bracke, J. Casselman, J. De Lepeleire, J. De Maeseneer, J. Godemont, J. Goorden, K. Matthijs, H. Meulemans, Y. Nuyens, E. Pattyn, M. Smet, M. Temmerman, G. Van Hal & C. Van Wanseele Wonen in Vlaanderen: over kwaliteit, betaalbaarheid en woonzekerheid 199 S. Winters & P. De Decker Vlaanderen sociaal bekabeld 235 W. Smits & M. Elchardus Mobiel Vlaanderen 279 K. Boussauw, E. Zwerts & F. Witlox 1 In h o u d

5 Deel II: DE LEEFSITUATIE VAN DE VLAMING: GEFOCUST Onderwijs voor volwassenen: wie neemt deel en waarom? 315 E. Boeren & I. Nicaise De ongekende samenleving: schattingen en inzichten over irreguliere migranten en economische schaduwactiviteiten 335 S. Adriaenssens, M. Van Meeteren, J. Pacolet, F. De Wispelaere, J. Hendrickx & G. Engbersen Inkomensongelijkheid, migratiepatronen en sociale ongelijkheid in Vlaanderen 363 T. Bircan, M. Hooghe & A. Kayaoglu De invloed van individuele en gemeentelijke kenmerken op het formele en informele zorggebruik van Vlaamse ouderen 381 A. Declercq, M. Demaerschalk, L. Vanden Boer, J. Bronselaer, N. De Witte, D. Verté & G. Molenberghs Dorpsverschraling in kleine landelijke dorpen in Vlaanderen 401 O. Devisch, A. Dreesen, A. Jamers & P. De Groote Bemoeilijkt etnisch-culturele diversiteit het samenleven in Vlaanderen? Het effect van lokale diversiteit op sociaal kapitaal in Vlaamse gemeenten 427 T. Reeskens & M. Hooghe SAMENVATTING: DE SOCIALE STAAT VAN VLAANDEREN J. Noppe, L. Vanderleyden & M. Callens So c i a l e St a a t v a n Vl a a n d e re n

6 Opzet en inhoud van De Sociale Staat van Vlaanderen 2009 De voorliggende studie De Sociale Staat van Vlaanderen 2009 vormt de eerste uitgave van een nieuwe publicatie waarmee wordt tegemoet gekomen aan een parlementaire oproep. In een resolutie goedgekeurd op 28 maart 2007 werd door het Vlaams Parlement aan de Vlaamse Regering gevraagd om een tweejaarlijkse studie uit te voeren over de sociale staat van Vlaanderen. Volgens de indieners van de resolutie 1 ontbreekt tot op heden een publicatie waarin een periodieke synthese wordt gemaakt van wetenschappelijke analyses en inzichten over de maatschappelijke problematiek in Vlaanderen. De Studiedienst van de Vlaamse Regering werd belast met de coördinatie van deze opdracht. Dit is geen social monitoring -rapport zoals de Sociale Staat van Nederland of het Britse Social Trends. Het is in deze studie niet de bedoeling te komen tot een zo compleet mogelijk overzicht van álle (deel)aspecten van de sociale situatie in Vlaanderen 2. Die taak blijft voorbehouden aan andere publicaties van de Studiedienst van de Vlaamse Regering, zoals de jaarlijkse Vlaamse Regionale Indicatoren (VRIND) 3. De Sociale Staat van Vlaanderen wil via meer diepgaande analyses op zoek gaan naar verklaringen, oorzaken en achtergronden. Daarbij wordt gebruik gemaakt van een thematische benadering: per levensdomein wordt ingegaan op de meest beleidsrelevante en/of maatschappelijk actuele kwesties en problemen. Door een doordachte keuze van te behandelen kwesties wordt aldus geprobeerd te komen tot een voldoende brede synthese van de belangrijkste aspecten van elk levensdomein. De eerste uitgave van de Sociale Staat van Vlaanderen wordt opgevat als een nulnummer. Als centrale invalshoek is ervoor geopteerd om de huidige situatie te beschrijven en te bestuderen in het licht van de relevante maatschappelijke ontwikkelingen en trends van de afgelopen 25 jaar. Daarmee wordt de volledige periode bestreken sinds de start van Vlaanderen als afzonderlijk beleidsniveau in het begin van de jaren 80. Een systematische vergelijking met de situatie in andere Belgische regio s of landen vormt niet het opzet van deze eerste uitgave. Met de Sociale Staat van Vlaanderen richt de Studiedienst van de Vlaamse Regering zich naar een breed publiek van beleidsmakers, ambtenaren, onderzoekers, mensen uit het middenveld en iedereen die een bijzondere interesse heeft voor de sociale situatie in Vlaanderen. Daarom is extra aandacht besteed aan de toegankelijkheid en begrijpbaarheid van de bijdragen, zonder in te binden op de wetenschappelijke degelijkheid ervan. De bijdragen zijn relatief beperkt in omvang. Vakjargon of lange uitweidingen over gebruikte statistische methoden of technieken worden zo veel mogelijk vermeden. 1. Focus op de leefsituatie van de individuele Vlaming In navolging van de Sociale Staat van Nederland van het Sociaal en Cultureel Planbureau (Bijl e.a., 2007), wordt in deze studie de sociale situatie in Vlaanderen benaderd vanuit de leefsituatie van het individu. De leefsituatie van het individu verwijst vooreerst naar de objectiveerbare levensomstandigheden waarin een individu zich bevindt. Hoe leeft de Vlaming? Hoe woont hij 4? Hoe werkt hij? Wat is zijn gezondheids- of inkomenssituatie? Hoe is het gesteld met het opleidingsniveau van de Vlaming? Op welke manier neemt hij deel aan het maatschappelijke leven? Hoe verplaatst hij zich? En hoe komt het dat de leef- 5 Opzet en inhoud

7 situatie van de Vlaming op al deze levensdomeinen geworden is tot wat ze vandaag is? Die vragen staan centraal in deze studie. In de veronderstelling dat men kan beschikken over accurate en zeer nauwkeurige meetinstrumenten, zijn deze aspecten objectief vast te stellen. Omdat men dergelijke instrumenten zelden ter beschikking heeft, spreekt men beter van objectiveerbare leefomstandigheden. Maar met de beschrijving en analyse van deze objectiveerbare levensomstandigheden is niet alles gezegd. Tegenwoordig heerst vrij algemeen de opvatting dat bij het bestuderen van de leefsituatie van individuen ook subjectieve beoordelingen in rekening moeten worden gebracht (Noll, 2004). Hoe tevreden zijn mensen over hun gezondheid, hun werk of hun sociale contacten? Vaak loopt de feitelijke situatie en de subjectieve waardering parallel, maar niet zelden is de situatie complexer. Gelijkaardige leefomstandigheden kunnen door individuen op een andere manier geëvalueerd worden. Iemands leefsituatie wordt bepaald door een ingewikkeld samenspel van persoonsgebonden en maatschappelijke factoren die elkaar kunnen versterken, maar ook tegenwerken (Bijl e.a., 2007). In deze studie worden waar mogelijk volgende determinanten van de leefsituatie opgenomen in de analyse. Op de eerste plaats is de leefsituatie afhankelijk van persoonsgebonden eigenschappen zoals leeftijd, geslacht, sociale status van de ouders, seksuele oriëntatie, samenstelling van het huishouden, etnisch-culturele achtergrond en fysieke en verstandelijke eigenschappen en beperkingen van het individu in kwestie. Het gaat om eigenschappen waarmee mensen geboren worden, of die stabiel en weinig veranderlijk zijn. Leeftijd is uiteraard wel veranderlijk, maar hier wordt bedoeld dat iedere leeftijdsfase bepaalde kansen of beperkingen in zich draagt die van invloed zijn op iemands leefsituatie. Dit geldt ook voor de huishoudsamenstelling. Inzake gezondheid kan opgemerkt worden dat dit niet alleen als een persoonsgebonden, verklarende factor voor de leefsituatie gezien kan worden, maar dat iemands gezondheidstoestand uiteraard ook zelf een onderdeel vormt van diens leefsituatie. Gezondheid is dus tegelijk zowel een verklarende factor als een uitkomst. Daarnaast wordt de leefsituatie bepaald door de mate waarin een persoon toegang heeft tot en gebruik kan maken van bepaalde vormen van kapitaal of hulpbronnen. Daarmee wordt gedoeld op het materiële, menselijke, sociale en culturele kapitaal waarover een individu beschikt. Het materiële kapitaal heeft betrekking op iemands financiële en materiële reserves: het vermogen en inkomen, maar evenzeer de woning waarin hij woont of de vervoersmiddelen waarover hij beschikt. Het menselijke kapitaal omvat enerzijds de kennis en vaardigheden die een individu heeft opgedaan door opleiding en onderwijs, en anderzijds persoonlijke eigenschappen als iemands uitstraling of emotionele of sociale intelligentie. Er kan vanuit gegaan worden dat hoe groter het menselijke kapitaal waarover men beschikt, hoe groter de kans op een succesvolle deelname aan de samenleving. Het sociale kapitaal doelt op de aard en omvang van iemands sociale integratie en netwerken. Door te investeren in en gebruik te maken van het eigen sociale netwerk, kunnen mensen doelen in het leven bereiken die zij anders niet zouden bereiken. Het culturele kapitaal ten slotte slaat op de mate waarin een individu de vaardigheden bezit om op een sociaal aanvaarde manier het eigen leven in te richten en met andere personen om te gaan. Het gaat evenzeer om het zich eigen maken van het culturele erfgoed van een samenleving, als om iemands levensvisie en de bijhorende normen en waarden. Een levensvisie die sterk afwijkt van wat gangbaar is binnen een samenleving, kan een succesvolle participatie in de weg staan en iemands leefsituatie negatief beïnvloeden. Naast persoonsgebonden eigenschappen en de hulpbronnen waarover een individu kan beschikken, wordt zijn leefsituatie beïnvloed door domeinspecifieke en algemene macroeconomische, sociaaldemografische en sociaal-culturele ontwikkelingen binnen de samenleving. So c i a l e St a a t v a n Vl a a n d e re n

8 Dat geldt evenzeer voor het door de verschillende overheden gevoerde (sociale) beleid. Het overheidsbeleid speelt een belangrijke rol bij het verbeteren van de leefsituatie van de individuele Vlaming. Niet alleen worden via collectieve voorzieningen de verschillende soorten beschikbaar kapitaal van de burgers vergroot, tegelijk probeert men dat kapitaal op een behoorlijke manier te spreiden over de verschillende bevolkingsgroepen. Het neutrale concept leefsituatie heeft het voordeel dat er in tegenstelling tot een aantal andere bruikbare concepten zoals levenskwaliteit of welzijn, geen nood is aan een toetsingscriterium om de situatie te beoordelen. Analyses van de feitelijke toestand volstaan, zonder dat daarover een waardeoordeel dient geveld te worden. Het concept biedt tegelijk voldoende mogelijkheden om waar nodig de mindere situatie van bepaalde bevolkingsgroepen in kaart te brengen en verslechteringen of verbeteringen doorheen de tijd aan te duiden. Dé leefsituatie van dé Vlaming bestaat immers niet. Aangezien er een grote variatie bestaat betreffende de hierboven opgesomde eigenschappen en beschikbare hulpbronnen, varieert ook de leefsituatie van individuen. Maar ingaan op de leefsituatie van iedere individuele Vlaming is uiteraard onmogelijk. Daarom wordt in deze studie op de eerste plaats gefocust op de leefsituatie van de gemiddelde Vlaming. Tegelijk wordt uitgebreid ingegaan op de verschillen in leefsituatie tussen afzonderlijke groepen van Vlamingen. De aandacht gaat hierbij waar mogelijk naar de situatie van groepen die traditioneel een hoger risico lopen op achterstelling, zoals vrouwen, kinderen, jongeren of ouderen, laaggeschoolden, personen met een handicap, personen met een laag inkomen of personen van vreemde herkomst. Het is hier niet de bedoeling om uitgebreid in te gaan op het gevoerde overheidsbeleid of op de werking van het Vlaamse onderwijs, de zorgsector of de arbeidsmarkt. Deze elementen komen enkel aan bod, in zoverre zij zinvol zijn als verklaring of als achtergrond bij de leefsituatie van de individuele Vlaming. Beleidsevaluatie op zich komt in deze studie niet aan bod. Waar mogelijk en nuttig wordt wel bekeken of beleidsdoelstellingen al dan niet worden gehaald, maar nagaan of daarbij het overheidsbeleid de bepalende factor is geweest, vereist een andere onderzoeksaanpak die buiten het opzet van deze studie valt. 2. Inhoud van de publicatie De Sociale Staat van Vlaanderen 2009 is opgebouwd uit 2 delen. In een eerste deel wordt - gespreid over 7 bijdragen - een algemene stand van zaken gegeven over de leefsituatie van de Vlaming op vlak van volgende levensdomeinen: 1. onderwijs en opleiding; 2. werk en arbeidsparticipatie; 3. inkomen en armoede; 4. gezondheid en zorg; 5. wonen en woonomgeving; 6. sociale participatie; 7. mobiliteit. In elke bijdrage wordt geprobeerd om op basis van de bestaande wetenschappelijke literatuur en onderzoeksresultaten een state of the art te geven over de leefsituatie van de Vlaming in het levensdomein in kwestie. Hoewel het de bedoeling is om elk levensdomein in de breedte te behandelen, wordt geen exhaustiviteit nagestreefd. Via een doordachte keuze van te behandelen kwesties en (deel)aspecten, wordt telkens geprobeerd te komen tot een 7 Opzet en inhoud

9 bespreking van de meest relevante topics of facetten. Er wordt daarbij uitgebreid aandacht besteed aan de zoektocht naar verklaringen, naar achtergronden en oorzaken van de situatie. Om de actuele situatie te duiden, wordt telkens teruggegrepen naar de relevante trends en ontwikkelingen van de afgelopen 25 jaar. In een tweede deel van deze studie wordt vervolgens voor elk levensdomein 5 dieper ingegaan op één of een beperkt aantal samenhangende maatschappelijk actuele kwesties of probleemstellingen. Ook hier wordt via de zoektocht naar verklaringen verder gegaan dan het louter beschrijven van de bestudeerde kwestie(s). Voor de opmaak van de domeinspecifieke bijdragen werd via een algemene offerteaanvraag een beroep gedaan op de inbreng van onderzoekers en onderzoeksgroepen van de Vlaamse universiteiten, hogescholen en andere onderzoekscentra. Meer dan 30 onderzoeksvoorstellen werden in het voorjaar van 2008 bij de Studiedienst van de Vlaamse Regering ingediend. Daaruit werden door de projectstuurgroep 6 13 voorstellen geselecteerd. De domeinspecifieke bijdragen worden voorafgegaan door een inleidende bijdrage over de politiek-institutionele, macro-economische, sociaaldemografische en sociaal-culturele trends van de afgelopen 25 jaar. De beschrijving van dergelijke, algemeen maatschappelijke ontwikkelingen biedt een referentiekader met het oog op het interpreteren van de leefsituatie van de individuele Vlaming in de verschillende levensdomeinen. Het geheel wordt afgesloten met een synthese waarin de belangrijkste bevindingen van deze studie worden samengebracht. Noten 1 De resolutie werd op 21 juni 2006 ingediend door de parlementsleden Koen Van Den Heuvel (CD&V), Caroline Gennez (SP.A) en Jan Peumans (N-VA). 2 In deze studie wordt met Vlaanderen telkens de Vlaamse Gemeenschap bedoeld. Dat houdt in dat waar mogelijk ook aandacht wordt besteed aan de sociale situatie van de Nederlandstalige inwoners van het tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad. 3 In VRIND komen niet alleen sociale beleidsdomeinen aan bod. De publicatie gaat in op alle beleidsdomeinen die tot de bevoegdheid van de Vlaamse overheid behoren en probeert zo het gehele Vlaamse overheidsbeleid in beeld te brengen aan de hand van honderden tabellen, grafieken en kaarten. VRIND vertrekt hierbij van de door de Vlaamse regeringsleden geformuleerde beleidsdoelstellingen en gebruikt cijferreeksen die geselecteerd worden in overleg met de kabinetten en de Vlaamse administratie. Voor meer info over VRIND, zie: 4 Om de leesbaarheid van de tekst te verhogen, wordt de Vlaming hier enkel als mannelijk benoemd. 5 Het levensdomein mobiliteit komt in dit tweede deel niet aan bod. 6 De projectstuurgroep werd voorgezeten door de leidend ambtenaar van de Studiedienst van de Vlaamse Regering en bestond verder uit de 3 projectcoördinatoren aangeduid binnen de Studiedienst van de Vlaamse Regering, de coördinator van de Sociale Staat van Nederland van het Sociaal en Cultureel Planbureau, de voorzitter van de Verenigde Verenigingen en 2 leden van de commissie Algemeen Beleid, Financiën en Begroting van het Vlaams Parlement. Bibliografie Bijl, R., Boelhouwer, J. & Pommer, E. (red.) (2007). De Sociale Staat van Nederland Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Noll, H.-H. (2004). Social Indicators and Quality of Life Research: Background, Achievements and Current Trends. In: Genov, N. (ed.). Advances in Sociological Knowledge Over Half a Century. Wiesbaden: Verlag für Sozialwissenschaften, So c i a l e St a a t v a n Vl a a n d e re n

10 Politiek-institutionele, macro-economische, sociaaldemografische en sociaal-culturele context Marc Callens, Jo Noppe & Lieve Vanderleyden* De Sociale Staat van Vlaanderen wil een uitgebreide beschrijving geven en analyse maken van de maatschappelijke situatie in Vlaanderen. Daarvoor wordt in de volgende bijdragen gefocust op de leefsituatie van de individuele Vlaming op vlak van onderwijs, werk, inkomen, gezondheid, wonen, sociale participatie en mobiliteit. Omdat de algemeen maatschappelijke context een belangrijke rol speelt in de wijze waarop het leven van burgers vorm krijgt, worden hier voorafgaand aan de domeinspecifieke bijdragen de voornaamste macro-economische, sociaaldemografische en sociaal-culturele ontwikkelingen van de afgelopen 25 jaar beknopt beschreven. Alvorens in te gaan op deze ontwikkelingen, wordt de evolutie van de politiek-institutionele context geschetst waarbinnen Vlaanderen zich de voorbije kwarteeuw als afzonderlijk beleidsniveau heeft ontwikkeld. 1. Politiek-institutionele context 1.1. In 5 stappen naar een federaal België Op 30 jaar tijd werd het politiek-institutionele landschap in ons land ingrijpend gewijzigd. België werd omgevormd van een unitaire tot een federale staat bestaande uit 3 gemeenschappen en 3 gewesten. De 5 staatshervormingen die sinds 1970 werden doorgevoerd, zijn er gekomen als antwoord op het streven naar meer autonomie dat al sinds decennia zowel in het noorden als in het zuiden van het land aanwezig was. Terwijl Vlaanderen vooral ijverde voor een erkenning van de eigen taal en cultuur, hoopte Wallonië, via meer zelfbestuur, de sociaaleconomische achteruitgang die zich had ingezet vanaf de jaren 50 te kunnen keren. De eerste staatshervorming van 1970 deelde België op in 3 cultuurgemeenschappen: een Nederlandse, een Franse en een Duitse. De gemeenschappen kregen een eigen raad en werden bevoegd voor aangelegenheden in verband met taal en cultuur. Tegelijk werd het land opgedeeld in 3 gewesten: het Vlaamse, het Waalse en het Brusselse Gewest. Pas in 1980 werden de bevoegdheden van het Vlaamse en Waalse Gewest concreet ingevuld met economische aangelegenheden en zogenaamde plaatsgebonden aangelegenheden zoals leefmilieu en ruimtelijke ordening. Tegelijk werden in 1980 de cultuurgemeenschappen gewoon gemeenschappen door de uitbreiding van hun bevoegdheden met persoonsgebonden aangelegenheden waaronder het jeugd- en gezondheidsbeleid. Naast een eigen raad kregen de deelgebieden ook elk een eigen regering ( executieve ) los van de nationale regering en een eigen administratie. In Vlaanderen besliste men van meet af aan gewest en gemeenschap te fuseren en hun bevoegdheden door één raad en één regering te laten uitoefenen. Beide instellingen kregen hun zetel in Brussel, dat in 1984 bij decreet werd aangeduid als hoofdstad van Vlaanderen. * Studiedienst van de Vlaamse Regering. marc.callens@dar.vlaanderen.be. 9 Co n t e x t

11 In de 3 volgende hervormingen ( , 1993 en 2001) werden de bevoegdheden van gewesten en gemeenschappen verder uitgebreid. Tegelijk werden de financiële, fiscale en institutionele aspecten van de verschillende niveaus uitgeklaard. In 1989 werd het tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad een volwaardig derde gewest met een eigen raad en executieve en met een aantal regelingen ter bescherming van de Nederlandstalige minderheid. In 1993 werd met de invoering van de rechtstreekse verkiezing van de parlementen van de deelgebieden, het land definitief omgevormd tot een federale staat. Tussen de wetten van de federale staat en de decreten van de deelstaten bestaat er geen hiërarchie. De verschillende niveaus zijn juridisch gelijkwaardig en grotendeels bevoegd voor verschillende beleidsdomeinen. De Vlaamse Gemeenschap is vandaag bevoegd voor onderwijs, cultuur, taalgebruik en persoonsgebonden aangelegenheden zoals het gezondheidsbeleid en het jeugd-, ouderen- en diversiteitsbeleid. Het Vlaamse Gewest houdt zich bezig met het economische beleid, het tewerkstellings- en energiebeleid, ruimtelijke ordening, huisvesting, leefmilieu en natuurbehoud, landbouw en visserij, openbare werken en vervoer, toezicht op lagere overheden, internationale samenwerking, buitenlandse handel en wetenschapsbeleid. De deelgebieden kunnen ook een eigen buitenlands beleid voeren over alle aangelegenheden waarvoor ze bevoegd zijn. Niet alle deelaspecten van de hierboven opgesomde domeinen berusten volledig bij de deelstaten wat de beleidsvoering in ons land behoorlijk complex maakt. Samen met de bevoegdheidsoverdrachten zijn de financiële middelen waarover de Vlaamse overheid kan beschikken de laatste decennia spectaculair gestegen: van ongeveer 1 miljard euro in 1980, over 8,5 miljard euro in 1989, tot goed 22 miljard euro in 2008 (nominale cijfers). In tegenstelling tot de meeste andere federale staten, zijn de Belgische deelstaten voor de financiering van hun werking wel nog steeds in grote mate afhankelijk van de middelen die het federale niveau hen ter beschikking stelt. Anno 2008 komt slechts een vijfde van de inkomsten van de Vlaamse overheid voort uit eigen Vlaamse belastingen. Ook het aantal personeelsleden van de Vlaamse overheid is sinds het begin van de jaren 80 sterk toegenomen. In 1983 ging de Vlaamse administratie van start met goed van het nationale niveau overgehevelde ambtenaren. Op 25 jaar is het totale aantal personeelsleden van de Vlaamse overheid aangegroeid tot goed voltijds equivalenten. Het Vlaamse onderwijs telt daarnaast nog eens bijna voltijds equivalente personeelsleden Een federaal België binnen een ééngemaakt Europa De opkomst van Vlaanderen als deelstaat binnen het federale België verliep parallel met een steeds verdergaande Europese integratie. Terwijl het in de eerste decennia na de start van het Europese integratieproces vooral om een economisch project ging, groeide de Europese éénmaking vanaf de tweede helft van de jaren 80 uit tot een volwaardig politiek project (Vos, 2004). De Europese Akte (1986) en de verdragen van Maastricht (1992), Amsterdam (1997) en Nice (2001) hebben de actieradius van de Europese Unie uitgebreid naar tal van beleidsdomeinen, zoals leefmilieu, vervoer, landbouw en visserij, energie, sociale politiek, volksgezondheid en consumentenbescherming. Dat ging gepaard met een behoorlijk verlies aan soevereiniteit voor de lidstaten en in voorkomend geval voor de deelstaten binnen die lidstaten. Dat geldt ook voor Vlaanderen, dat bevoegd is voor een aantal Europese beleidsdomeinen bij uitstek, zoals leefmilieu of landbouw (Bursens e.a., 2003). In deze domeinen is de Europese Unie bevoegd om daadwerkelijk regelgeving op te leggen aan de lidstaten. In andere beleidsdomeinen zoals onderwijs, jeugd of cultuur heeft de EU slechts aanvullende bevoegdheden. Dat wil zeggen dat So c i a l e St a a t v a n Vl a a n d e re n

12 de Unie het optreden van de lidstaten coördineert of ondersteunt. Schattingen geven aan dat tot 70% van de binnenlandse regelgeving van de EU-lidstaten rechtstreeks of onrechtstreeks bepaald wordt door besluitvorming op het Europese niveau (Vos, 2004). Tegelijk kan ook gesteld worden dat net dankzij de druk van het Europese niveau doorbraken werden gerealiseerd in bepaalde politiek of maatschappelijk gevoelige dossiers in Vlaanderen. Bovendien zijn dankzij de Europese Unie voor tal van Vlaamse projecten extra financiële middelen beschikbaar. Daarnaast krijgt Vlaanderen voor haar bevoegdheden de kans om deel te nemen aan de beleidsvoorbereiding op het Europese niveau en zo de regelgeving in een door haar gewenste richting te sturen. Uit onderzoek blijkt echter dat men die kans niet altijd grijpt, onder meer door de eerder beperkte Europese interesse bij de Vlaamse beleidsmakers (Deforche & Bursens, 2006). De Vlaamse invloed op de Europese besluitvorming kan ten slotte niet los worden gezien van de Belgische federale staatsstructuur. Aangezien België verplicht wordt op het Europese niveau met één stem te spreken, dient Vlaanderen aan de Europese tafel veelal het tussen de Belgische deelstaten onderhandelde standpunt te verdedigen. 2. Macro-economische context Vlaanderen is een economisch welvarende regio. Dat is onder meer te danken aan een behoorlijke gemiddelde economische groei in de afgelopen 25 jaar. De Vlaamse economie heeft in deze tijdsspanne echter ook een aantal periodes van laagconjunctuur en recessie gekend. Maar door zijn open karakter leeft onze economie bij een internationaal herstel ook snel weer op. De structuur van de Vlaamse economie is de afgelopen decennia veranderd. Het zwaartepunt is verder verschoven van de industriële naar de dienstensector. Tegelijk zijn er de voorbije kwarteeuw heel wat arbeidsplaatsen bijgekomen Groei van de geproduceerde welvaart In de periode tussen 1960 en 1970 realiseerden de westerse economieën jaar na jaar een gemiddelde economische groei van om en bij de 5%. De combinatie van een oliecrisis, stijgende loonkosten en wisselkoersonzekerheid leidde echter vanaf het midden van de jaren 70 tot economische stagnatie en oplopende inflatie. De Iran-Irakoorlog (1980) zorgde voor een tweede olieschok: de economische crisis werd structureel was een recessiejaar 1 en gedurende de twee daaropvolgende jaren was de economische groei erg zwak. Bedrijven herstructureerden en de werkloosheid ging in stijgende lijn. In 1982 greep de Belgische Regering drastisch in. Via bijzondere machten werd een muntdevaluatie en een politiek van loonmatiging doorgevoerd. De eerste autonome Vlaamse Regering zette met de actie Derde Industriële Revolutie Vlaanderen (DIRV) vooral in op technologische innovatie, onder meer door de inburgering van technologie, de vernieuwing van het Vlaamse industriële weefsel en de stimulering van de werkgelegenheid in toekomstgerichte sectoren. De effecten van de muntdevaluatie en de herstructurering van de economie werden in Vlaanderen zichtbaar vanaf 1984 (Vergeynst, 2008). Tot het eind van de jaren 80 profiteerde Vlaanderen volop mee van de internationale heropleving. Begin jaren 90 ging het economisch weer minder goed. Dat had te maken met de sanering van de overheidsfinanciën met het oog op de toetreding tot de Europese Economische en Monetaire Unie (EMU), de gevolgen van de Duitse eenmaking en het doorprikken van 11 Co n t e x t

13 de vastgoedzeepbel in een aantal landen (Vergeynst, 2008). Een uitbreiding van de investeringen onder meer omwille van internettoepassingen, leidde vanaf 1997 andermaal tot een conjunctuuropleving. Begin van de jaren 2000 spatte de ICT-zeepbel echter uiteen. Vlaanderen balanceerde op de rand van een recessie. Mede door de opkomst van nieuwe groeilanden zoals China, Rusland en India trok de economie vanaf 2006 opnieuw aan. Vanaf eind 2007 en doorheen 2008 verzwakte de conjunctuur opnieuw. Eind 2008 zorgde de versnelde ontwikkeling van de financiële crisis - eerst in de Angelsaksische landen en later in de rest van de wereld - voor een plotse achteruitgang van de economische activiteit. Figuur 1. Evolutie van de reële economische groei (BBP) in het Vlaamse Gewest, periode , in % groei BBP in % Bron: HERMREG. Ondanks een aantal economisch minder gunstige perioden, noteerde het Vlaamse bruto binnenlands product (BBP) tussen 1981 en 2008 een gemiddelde jaarlijkse reële groei van 2,4%. De motor voor deze economische groei is de ontwikkeling van de productiviteit. Die groeide in deze periode jaarlijks dubbel zo snel als de werkgelegenheid (Bassilière e.a., 2008). Anno 2008 bedraagt het BBP per inwoner in het Vlaamse Gewest euro, uitgedrukt in koopkrachtpariteiten 2 (Vergeynst, 2008). Hierbij dient opgemerkt te worden dat in deze berekening de activiteiten van de Vlaamse pendelaars die werken in het Brusselse Gewest gerekend worden bij het Brusselse BBP. Na correctie voor deze pendelbewegingen, stijgt het Vlaamse BBP naar euro per inwoner. Als de welvaartstoename in het Vlaamse Gewest vergeleken wordt met de welvaartsgroei in de andere gewesten, blijkt dat het Brusselse Gewest 25 jaar geleden de hoogste welvaart per inwoner genereerde. Sinds het begin van de jaren 90 heeft Vlaanderen die koppositie overgenomen Naar een diensteneconomie Tegelijk met de groei van de geproduceerde welvaart is ook de structuur van de Vlaamse economie veranderd. De voorbije 25 jaar is de dienstensector binnen de economie steeds belangrijker geworden. So c i a l e St a a t v a n Vl a a n d e re n