Vervolgonderzoek naar de afname van het marktaandeel Openbaar Onderwijs in Rotterdam. Ineke van der Veen Dorothé Elshof Maartje van Daalen

Transcriptie

1 Vervolgonderzoek naar de afname van het marktaandeel Openbaar Onderwijs in Rotterdam Ineke van der Veen Dorothé Elshof Maartje van Daalen

2 CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG van der Veen, I., Elshof, D., & van Daalen, M. Vervolgonderzoek naar de afname van het marktaandeel Openbaar Onderwijs in Rotterdam. Amsterdam : SCO-Kohnstamm Instituut van de Faculteit der Maatschappij- en Gedragswetenschappen, Universiteit van Amsterdam (SCOrapport nr. 772 projectnummer 40214). ISBN Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, or otherwise, without the prior written permission of the publisher. Uitgave en verspreiding: SCO-Kohnstamm Instituut Nieuwe Prinsengracht 130, Postbus 94208, 1090 GE Amsterdam tel.: Copyright SCO-Kohnstamm Instituut, 2007

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding Het marktaandeel van het openbaar basisonderwijs Nederlandse literatuur over het marktaandeel van het openbaar onderwijs Het marktaandeel van het Rotterdamse openbaar basisonderwijs Onderzoeksactiviteiten Selectie van scholen voor het onderzoek Interviews met directies Interviews met ouders Resultaten van de interviews met de directie Kenmerken van de Rotterdamse openbare basisscholen met een duidelijke afname van het leerlingenaantal Samenstelling van leerlingenpubliek Kenmerken van de buurten waarin de scholen staan Uitgangssituatie van de school: belemmerende factoren Directies over redenen voor de afname van het leerlingenaantal Demografische factoren Andere genoemde oorzaken Optimisme over toekomstige leerlingenaantallen Kansen Directies over veranderingen in de samenstelling van de leerlingenpopulatie Mate waarin marktaandeel wordt verloren aan het bijzonder onderwijs Profilering...35

4 5 Resultaten van de interviews met de ouders De schoolkeuze Redenen van ouders om te kiezen voor de openbare school Redenen van ouders om niet voor de openbare school te kiezen Denominatie en schoolkeuze Het imago van de openbare school De ouderinterviews en hoofdredenen voor de afname van het leerlingenaantal Samenvatting, conclusies en aanbevelingen Demografische factoren (Negatieve) beeldvorming Mogelijkheden voor kinderopvang Tot slot...58 Literatuur...59

5 1 Inleiding Eind vorig jaar is door het SCO-Kohnstamm Instituut een onderzoek uitgevoerd naar de ontwikkeling van het marktaandeel van het openbaar onderwijs in Rotterdam (Van der Veen & Felix, 2006). Dit onderzoek is uitgevoerd naar aanleiding van de motie Fähmel/Kriens die op 27 april in de vergadering van de gemeenteraad in Rotterdam is aangenomen. In de motie werd het College van B&W verzocht onderzoek te doen naar het teruglopend marktaandeel van het openbaar onderwijs in Rotterdam. Op 10 januari 2007 is het rapport over het onderzoek besproken in de gemeenteraad. De uitkomsten van het onderzoek laten zien dat het marktaandeel van het openbaar onderwijs in Rotterdam zich vergeleken met de andere grote steden gemiddeld gunstig ontwikkelt. Toch zijn er scholen aan te wijzen die in de afgelopen jaren marktaandeel verloren hebben. In het onderzoek hebben maar enkele gesprekken plaatsgevonden met dit type scholen. In de gemeenteraadsvergadering kwam de wens naar voren om een completer beeld te krijgen van de redenen voor een afname van het leerlingenaantal van Rotterdamse openbare scholen. Naar aanleiding hiervan werd het SCO-Kohnstamm Instituut gevraagd om een vervolgonderzoek te doen. In dit rapport worden de resultaten beschreven van dit vervolgonderzoek naar factoren gerelateerd aan een afname van het leerlingenaantal in het Rotterdamse openbaar onderwijs. Het ligt in de bedoeling de uitkomsten te gebruiken voor het op te stellen nieuw strategisch beleidsplan voor het openbaar onderwijs. We richten ons in dit vervolgonderzoek alleen op het basisonderwijs en niet op het voortgezet onderwijs. Het aantal (Rotterdamse openbare) scholen voor voortgezet onderwijs is veel kleiner dan het aantal basisscholen. In het al uitgevoerde onderzoek is daardoor relatief al vrij veel bekend over redenen voor een afname van het leerlingenaantal in het voortgezet onderwijs. 1

6 2

7 2 Het marktaandeel van het openbaar basisonderwijs In deze paragraaf gaan we eerst in op ontwikkelingen van het marktaandeel van het openbaar onderwijs in Nederland en factoren die (mogelijk) daarop van invloed zijn. Vervolgens bespreken we in 2.2 de bevindingen van Van der Veen & Felix (2006) in het al uitgevoerde onderzoek met betrekking tot het marktaandeel van het Rotterdamse openbaar basisonderwijs. 2.1 Nederlandse literatuur over het marktaandeel van het openbaar onderwijs Uit de CBS Onderwijsstatistieken uit diverse jaren blijkt dat het marktaandeel van het openbaar onderwijs van stabiel 32% was: 32% van de basisschoolleerlingen in Nederland ging naar het openbaar onderwijs. In de periode was er een toename van 27% naar 32%. Pas in de laatste jaren is er sprake van een lichte afname: in 2002 ging 31.6% van de basisschoolleerlingen in Nederland naar het openbaar onderwijs, in 2005 was dit 30.8%. In diverse bronnen is gewezen op het teruglopende leerlingenaantal in het openbaar onderwijs in de afgelopen jaren (Onderwijsblad maart 2005, maart 2007; Van Iersel, 2005). De relatieve stabiliteit van het marktaandeel van het openbaar onderwijs in de afgelopen decennia komt niet overeen met de toenemende ontkerkelijking in die periode: confessionele scholen zijn relatief populair gebleven. Hiervoor zijn diverse oorzaken aan te wijzen. Eén van de oorzaken is de afzwakking van het levensbeschouwelijke karakter van confessionele scholen, waardoor zij ook aantrekkelijk bleven voor ouders die niet gelovig zijn (SCP 1998). Voor veel ouders heeft de richting van confessionele scholen een bredere betekenis dan alleen het levensbeschouwelijke aspect: in de ogen van ouders hebben confessionele scholen andere eigenschappen op het gebied van orde, discipline, normen en waarden dan openbare scholen (Van Kessel & Kral, 1992; Felix e.a., 2002). Zo verwachten sommige ouders dat confessionele 3

8 Vervolgonderzoek naar de afname van het marktaandeel Openbaar Onderwijs scholen strenger zijn dan openbare scholen en kiezen ze om die reden voor een confessionele school. Het openbaar onderwijs lijkt ook vaker een negatief imago te hebben dan het bijzonder onderwijs, bijvoorbeeld met betrekking tot de kwaliteit van het onderwijs dat op deze scholen gegeven wordt. Zo wordt verondersteld, en is ook uit onderzoek gebleken, dat in het openbaar onderwijs soms minder goede leerresultaten worden behaald dan in het bijzonder onderwijs (Dronkers & Robert, 2003; Onderwijsinspectie, 2006). Hoewel dit uiteraard lang niet voor alle openbare scholen geldt, kan negatieve beeldvorming in de media er bij ouders toe leiden dat zij minder snel geneigd zijn om voor het openbaar onderwijs te kiezen. Ook de algemene toegankelijkheid van het openbaar onderwijs kan leiden tot een negatief imago. Felix e.a. (2002) vonden in een onderzoek naar de positie van het openbaar onderwijs in Nederland dat door de algemene toegankelijkheid bij ouders het beeld ontstaat dat alle soorten kinderen welkom zijn. Voor ouders die een selectiever publiek prefereren ( ons soort mensen ) kan dat een drempel betekenen en een reden zijn om voor het bijzonder onderwijs te kiezen. In streken waar het openbaar onderwijs een wat exclusiever karakter heeft (bijvoorbeeld in het katholieke zuiden) werd deze drempel niet geconstateerd. Een afname van het marktaandeel van het openbaar onderwijs in de afgelopen paar jaren kan te maken hebben met veranderingen met betrekking tot de bovengenoemde factoren die gerelateerd zijn aan het beeld dat ouders hebben van het openbaar onderwijs. Om meer zicht te krijgen op deze beeldvorming is het interessant om preciezer te kijken naar schoolkeuzemotieven van ouders. In een SCP-rapport over de visie van ouders op opvoeding en onderwijs geven Herweijer & Vogels (2004) aan dat ouders bij de keuze van een basisschool de kwaliteit van het onderwijs in principe het belangrijkst vinden en dat zij levensbeschouwelijke overwegingen, de bereikbaarheid en ook de aanwezigheid van naschoolse opvang in principe minder belangrijk vinden. Zij merken daarbij op dat bij de uiteindelijke keuze de sfeer en de bereikbaarheid van een school vaak de doorslag geeft. In een landelijk bij het SCO-Kohnstamm Instituut uitgevoerd onderzoek naar schoolkeuzemotieven van ouders in een multi-etnische samenleving bleek dat de etnische samenstelling van een school een belangrijke rol speelt in de afwegingen van ouders bij het kiezen van een basisschool voor hun kinderen (Karsten e.a., 4

9 Het marktaandeel van het openbaar basisonderwijs 2002). Zowel allochtone als autochtone ouders kiezen het liefst niet voor een zwarte school (Karsten e.a., 2002; Ten Broeke e.a., 2003). Voor autochtone ouders geldt dit nog wat sterker dan voor allochtone ouders. Autochtone ouders laten bij de schoolkeuze vooral de mate van overeenstemming tussen school en thuis meewegen. Hiermee wordt bedoeld de mate waarin de sfeer op school de ouders aanspreekt, de school dezelfde opvattingen heeft over opvoeden als de ouders, de school dezelfde levensbeschouwing heeft als de ouders en de mate waarin de school veel kinderen met dezelfde culturele achtergrond en uit hetzelfde sociale milieu heeft als de ouders. Bij allochtone ouders zijn de belangrijkste schoolkeuzemotieven het niveau van de school (staat de school als goed bekend, gaan er veel kinderen naar havo/vwo) en aandacht op school voor differentiatie (is er veel aandacht voor kinderen met achterstand en voor niet-nederlands sprekende kinderen). Schoolkeuzemotieven blijken verder samen te hangen met het opleidingsniveau van ouders: de motieven afstand tot de school, het niveau van de school en de mate van differentiatie zijn het belangrijkst voor laag-opgeleide ouders en worden minder belangrijk naarmate het opleidingsniveau van de ouders hoger is. Met name de motieven van autochtone ouders wijzen op een voorkeur voor witte scholen en dus op het verschijnsel van witte vlucht. Ook de richting van de school kan een rol spelen bij de schoolkeuze. De vraag naar islamitisch onderwijs overtreft het aanbod. Van Kessel meldde in Trouw van 20 maart 2006 over nog niet verschenen onderzoek dat hoewel islamitische scholen in Nederland nu nog niet zoveel leerlingen trekken, er wel grote behoefte aan deze scholen is, maar dat deze vaak op een voor ouders ongunstige plek staan. Door allochtone leerlingen wordt gemiddeld vaker voor het openbaar onderwijs gekozen dan voor de andere denominaties, waardoor allochtone leerlingen binnen het openbaar onderwijs gemiddeld oververtegenwoordigd zijn. 1 De komst van islamitische scholen zal daarom in sterkere mate zorgen voor een afname van leerlingen in het openbaar onderwijs. Hoewel bijna alle Turkse en Marokkaanse ouders er veel waarde aan hechten dat rekening wordt gehouden met hun geloof, prefereert slechts een derde van deze ouders volgens Herweijer & Vogels (2004) 1 Hoewel allochtone leerlingen gemiddeld oververtegenwoordigd zijn in het openbaar onderwijs en zij gemiddeld ondervertegenwoordigd zijn in het bijzonder onderwijs (met name binnen scholen van een protestants-christelijke signatuur) bestaat er grote variatie tussen scholen en regio s (Karsten e.a., 2002). Binnen elke denominatie komen witte en zwarte scholen voor, soms zelfs binnen één wijk. 5

10 Vervolgonderzoek naar de afname van het marktaandeel Openbaar Onderwijs islamitisch onderwijs. Bij de uiteindelijke keuze van een basisschool door ouders geven de sfeer en de bereikbaarheid van een school vaak de doorslag en spelen levensbeschouwelijke overwegingen een minder belangrijke rol. Uit een recent onderzoek naar de verwachtingen en wensen van allochtone en autochtone ouders ten aanzien van de basisschool in Rotterdam blijkt dat ongeveer een vijfde van de Rotterdamse ouders met een Turkse of Marokkaanse achtergrond een voorkeur heeft voor islamitisch onderwijs (Smit e.a., 2005). Deze ouders, evenals Russische en Pakistaanse ouders blijken in de praktijk in de meeste gevallen te kiezen voor openbaar onderwijs. Uit het onderzoek blijkt verder dat Surinaamse, Antilliaanse en Joegoslavische ouders meestal voor katholieke scholen kiezen, Somalische ouders voor islamitisch onderwijs en dat autochtone ouders vaker voor overig bijzonder onderwijs en katholieke scholen kiezen. Uit Amsterdams schoolkeuzeonderzoek (Ten Broeke e.a., 2003) blijkt dat 14% van de islamitische ouders de religieuze grondslag van een school een reden vindt om ervoor te kiezen, voor christelijke ouders is dit percentage 40%. Het is de vraag in hoeverre de denominatie van scholen een rol speelt bij de schoolkeuze van met name allochtone en autochtone laag-opgeleide ouders. Vanuit onderzoek naar schoolkeuzemotieven van Amsterdamse ouders bleek dat het bestaan van verschillende pedagogische richtingen vrijwel alleen bij hoger opgeleide autochtone ouders bekend is (Karsten e.a., 2003; Ten Broeke e.a., 2003). In de Onderwijsmeter t/m 2002 werd de voorkeursrichting van ouders bijgehouden: aan ouders werd de vraag voorgelegd wat hun voorkeursrichting is als de kwaliteit en de afstand tot de school gelijk zou zijn. Er werd hier overigens geen onderscheid gemaakt naar achtergrond van de ouders en naar basis- en voortgezet onderwijs. Van de rond 40% van de ouders met een voorkeur, bleek een vijfde een voorkeur voor openbaar onderwijs te hebben, 40% procent had een voorkeur voor protestants-christelijk onderwijs en 30% voor rooms-katholiek onderwijs (Wartenbergh-Cras e.a., 2002). Uiteindelijk kiezen er dus meer ouders voor het openbaar onderwijs dan die er een voorkeur voor hebben, in beschouwing genomen dat tussen de 25 en 30% van alle ouders voor openbaar onderwijs kiest. Bij de oriëntatie op de keuze voor een basisschool, blijkt de oriëntatie bij allochtone ouders vaak grotendeels te bestaan uit het inwinnen van adviezen in de omgeving, zoals familie en kennissen (Ten Broeke e.a., 2003). Zij zullen dus eerder afgaan op het beeld dat in de omgeving bestaat van de school dan van meer objec- 6

11 Het marktaandeel van het openbaar basisonderwijs tieve gegevens, zoals folders, websites en dergelijke. Allochtone ouders zijn minder goed dan autochtone ouders op de hoogte van de mogelijkheden om aan informatie te komen. Wat betreft het onder de aandacht brengen van het onderwijsconcept van de school bij ouders kan met name bij allochtone ouders dus veel worden bereikt met voorlichting. Belangrijk is of het onderwijsconcept van scholen aanslaat bij ouders en in hoeverre het scholen lukt ouders bij de school te betrekken. Over wensen van allochtone ouders komt vanuit de literatuur het volgende naar voren. Uit het Rotterdamse ouderonderzoek van Smit e.a. blijkt dat allochtone ouders zouden willen dat er meer traditioneel wordt lesgegeven op scholen (Smit e.a., 2005). Voor autochtone ouders bleken autonomie en zelfontplooiing belangrijk. Ook uit Amsterdams onderzoek komen deze verschillen tussen allochtone en autochtone ouders naar voren (Ten Broeke e.a., 2003). Bij allochtone ouders verloopt de communicatie tussen ouders en school gemiddeld moeizamer. Uit de meest recente Onderwijsmeter (Van Oord e.a., 2005) blijkt dat allochtone ouders minder vaak dan autochtone ouders het gevoel hebben dat de school van hun kind zijn best doet om hen bij school te betrekken en hen voldoende informeert. Noodzakelijke voorwaarden voor leerkrachten om de samenwerking met allochtone ouders gestalte te kunnen geven zijn volgens Smit & Driessen (2002): omgangsdeskundigheid, de bereidheid zich te verdiepen in interculturele communicatie én allochtone ouders als volwaardige partners zien waarmee een positieve relatie opgebouwd dient te worden. Ook andere factoren kunnen een rol spelen bij veranderingen in leerlingenaantallen van scholen. Ook voorzieningen in de buurt van de school kunnen een effect hebben op de schoolkeuze van ouders en dus op het leerlingenaantal op school. De aanwezigheid van een peuterspeelzaal binnen de school kan bijvoorbeeld het leerlingenaantal stimuleren: ouders kiezen er vervolgens vaak ook voor om hun kinderen ook onderwijs te laten volgen op de basisschool met deze peuterspeelzaal. Daarnaast kunnen door veranderingen in de bevolkingssamenstelling binnen buurten waarin de school staat door bijvoorbeeld nieuwbouw of vergrijzing, leerlingenaantallen op scholen sterk veranderen. Vooral binnen het basisonderwijs gaan de meeste leerlingen in hun buurt naar school (Karsten e.a., 2002; Van der Veen, 2004). Zo zal sluiting van asielzoekerscentra door een strenger asiel- en 7

12 Vervolgonderzoek naar de afname van het marktaandeel Openbaar Onderwijs toelatingsbeleid voor naastliggende scholen voor een grote afname kunnen zorgen van hun leerlingenaantal. Dit type oorzaken van verandering in leerlingenaantallen heeft echter minder direct te maken met het verkiezen van bijzonder boven openbaar onderwijs door ouders. Bij andere factoren die van invloed kunnen zijn op het marktaandeel van het openbaar onderwijs kan ook worden gedacht aan bestuurlijke en financiële invloeden. Felix e.a. (2002) concluderen echter dat deze nagenoeg geen effect hebben gehad op de marktpositie van het openbaar onderwijs. 2.2 Het marktaandeel van het Rotterdamse openbaar basisonderwijs Van der Veen & Felix (2006) vonden dat het marktaandeel van het Rotterdamse openbaar basisonderwijs zich niet ongunstig verhoudt tot dat in de overige grote steden en Nederland in totaal. Alleen in Amsterdam is het hoger, in Utrecht en Den Haag en totaal in Nederland is het lager. De afname van het marktaandeel van het openbaar onderwijs in Rotterdam is minder sterk dan de afname in de overige grote steden en wijkt niet af van de afname totaal in Nederland. In het onderzoek werd ook onderzocht door welke groepen leerlingen het Rotterdamse openbaar basisonderwijs goed of minder goed wordt bezocht. Het bleek dat het openbaar onderwijs in Rotterdam relatief goed wordt bezocht door autochtone leerlingen met laag-opgeleide ouders (1.25 leerlingen). Zij zijn niet onder- of oververtegenwoordigd in het Rotterdamse openbaar onderwijs, terwijl 1.25 leerlingen in de andere grote steden duidelijk ondervertegenwoordigd zijn in het openbaar onderwijs. Voor 1.25 leerlingen was er tevens een lichte toename van het marktaandeel in Rotterdam, terwijl er in Den Haag, Utrecht en Amsterdam een afname was. Vergeleken met deze drie grote steden gaan in Rotterdam relatief wat minder leerlingen met middelbaar en hoger opgeleide ouders (1.0 leerlingen) naar het openbaar onderwijs. In Rotterdam zijn 1.0 leerlingen net als in de andere drie grote steden ondervertegenwoordigd in het openbaar onderwijs. De afgelopen vier schooljaren nam het marktaandeel van het openbaar onderwijs in Rotterdam af 8

13 Het marktaandeel van het openbaar basisonderwijs voor 1.0-leerlingen, maar minder sterk dan in de andere drie grote steden en even sterk als totaal in Nederland. In Rotterdam gaan relatief minder allochtone leerlingen met laag-opgeleide ouders (1.9 leerlingen) naar het openbaar onderwijs dan in de andere drie grote steden en totaal in Nederland. Het verschil met de andere drie grote steden is in de afgelopen jaren iets kleiner geworden: in de afgelopen vier schooljaren nam het marktaandeel van het openbaar basisonderwijs in Rotterdam voor 1.9 leerlingen wat minder sterk af dan dat in de andere drie grote steden. Daarnaast is in het onderzoek gekeken naar de samenstelling van het leerlingenpubliek van de scholen. Vooral openbare scholen met meer dan de helft allochtone leerlingen met laag-opgeleide ouders (1.9 leerlingen) bleken in Rotterdam marktaandeel te verliezen. Dit bleek overigens niet af te wijken van het landelijke beeld: deze afname is ongeveer gelijk aan de afname voor dit type scholen totaal in Nederland. Wel was de afname iets sterker dan in de andere drie grote steden. In deze andere drie grote steden neemt het marktaandeel van meer gemengde scholen het sterkst af, terwijl er in Rotterdam sprake is van een toename van het marktaandeel van het openbaar onderwijs op dit type scholen. Er werd dus gevonden dat vooral zwarte scholen marktaandeel verliezen. In het onderzoek hebben telefonische interviews plaatsgevonden met twee directies van Rotterdamse openbare basisscholen met een duidelijke stijging van het leerlingenaantal van , twee met een duidelijke daling van het leerlingenaantal en twee waar het leerlingenaantal ongeveer gelijk is gebleven. De uitkomsten van deze telefonische interviews bieden meer zicht op de afname van leerlingenaantallen op zwarte scholen, maar ook op hoe de afname van leerlingen op dit type scholen kan veranderen in een toename. Beide scholen met een sterke afname van het leerlingenaantal waar een telefonisch interview met de directie heeft plaatsgevonden, zijn zwarte scholen. Genoemde redenen voor de afname van leerlingen op deze scholen zijn: concurrentie van een islamitische en protestants-christelijke school 2, directiewisselingen, verlies aan vertrouwen in de school door ouders en herstructurering van de wijk waarin de school staat, waardoor er veel leerlingen verhuizen. De twee scholen waar de afgelopen jaren geen sterke verandering van 2 De protestants-christelijke school heeft een peuterspeelzaal waardoor kinderen op die school blijven. 9

14 Vervolgonderzoek naar de afname van het marktaandeel Openbaar Onderwijs het aantal leerlingen was, hadden te maken met een verzwarting van de wijk waarin de school staat en eveneens veel leerlingenwisselingen door verhuizingen. Daarnaast was er op de ene school recent een directiewisseling en waren er op de andere school veel personeelswisselingen. Beide scholen zijn bezig met zich duidelijk te profileren en geven aan een goede naam te hebben. Een verschil met de eerstgenoemde twee scholen met een daling van het leerlingenaantal is dat de verzwarting op deze scholen een aantal jaren eerder plaatsvond. Daarnaast lijken de scholen waar het leerlingenaantal niet sterk veranderde, gemiddeld een betere naam te hebben bij ouders dan de scholen waar het leerlingenaantal sterk afnam. Van de twee scholen met een stijging van het leerlingenaantal is één zwart en bij de ander is het aandeel 1.90 leerlingen duidelijk afgenomen van ongeveer de helft naar een derde van het leerlingenpubliek. Genoemde redenen voor de toename van het leerlingenaantal zijn: de school is populair bij ouders omdat deze dicht bij hun werk is, groepjes witte ouders hebben zich aangemeld op een zwarte school en de sluiting van een school in de buurt waarna die leerlingen bij de school worden aangemeld. De zwarte school met een stijging van het leerlingenaantal blijkt overigens ook recentelijk te maken te hebben gehad met personeelswisselingen. De belangrijkste invloeden op de leerlingenaantallen lijken in de eerste plaats dus te maken te hebben met de omgeving waarin de school staat: (veranderingen in) de samenstelling van de bevolking in de wijk waarin de school staat, concurrentie dan wel sluiting van andere scholen in de omgeving. Daarnaast is belangrijk hoe populair de school is bij ouders. Zwarte scholen hebben hierbij te maken met extra belemmerende factoren (De Wolf & Janssens, 2004). Vooral in het basisonderwijs rekruteren scholen hun leerlingen uit de omgeving. Zwarte scholen staan vaker dan andere scholen in probleemwijken: wijken waar kansrijke hoger-opgeleide bewoners (autochtoon en allochtoon) zijn weggetrokken, waar de werkloosheid onder inwoners hoog is, het opleidingsniveau laag, en de mobiliteit hoog is (Van der Veen e.a., 2004). Voor zwarte scholen geldt dat zij vaak te maken hebben met leerlingenwisselingen door verhuizingen en overwegend leerlingen hebben met laag-opgeleide ouders. Zwarte scholen hebben door de verhuizingen vaker te maken met tussentijdse in- en uitstroom van leerlingen, wat extra aandacht en inspanning vergt van scholen. Tevens zijn er vaker directieveranderingen en andere personeelswisselingen 10

15 Het marktaandeel van het openbaar basisonderwijs op dit type scholen en is het voor zwarte scholen moeilijker om vacatures te vullen dan voor meer gemengde scholen. In het eerste onderzoek vonden we dat, ondanks deze belemmeringen, er zwarte scholen zijn die geen afname hadden van het leerlingenaantal. Het gaat om scholen die zich volgens de directies succesvol weten te profileren en daardoor een goede naam hebben bij ouders. Het imago van de school bij ouders bepaalt in hoeverre zij bereid zijn hun kinderen op de school aan te melden. 11

16

17 12

18 3 Onderzoeksactiviteiten In het eerste onderzoek (Van der Veen & Felix, 2006) is enig zicht gekregen op factoren die te maken hebben met een afname van het leerlingenaantal op sommige Rotterdamse openbare basisscholen. Dit is echter niet systematisch in kaart gebracht voor alle Rotterdamse openbare basisscholen met een duidelijke afname van het leerlingenaantal. Dat is in deze studie onderzocht. In deze paragraaf wordt besproken hoe dat is gedaan. 3.1 Selectie van scholen voor het onderzoek Eerst werd bepaald welke Rotterdamse openbare basisscholen met een afname van het leerlingenaantal nader onderzocht zouden worden. Hiervoor zijn de meest recente telgegevens uit 2006 gekoppeld aan de beschikbare gegevens vanuit het reeds uitgevoerde onderzoek. Eerst is onderzocht hoe het leerlingenaantal in het Rotterdamse basisonderwijs zich ontwikkelde van In totaal nam van het aantal leerlingen in het basisonderwijs in Rotterdam af met 3.5%. Ter vergelijking: het aantal leerlingen in het Rotterdamse openbaar basisonderwijs nam van af met 4.8%. Voor de selectie van scholen is per Rotterdamse schoolvestiging de verandering in het leerlingenaantal van weergegeven in de vorm van een percentage. Voor elke vestiging hebben we bepaald of er sprake was van een duidelijke afname van het leerlingenaantal. Hiervan is sprake als het leerlingenaantal met ten minste een halve standaarddeviatie (18.1%) sterker is afgenomen dan de gemiddelde afname in Rotterdam (3.5%). Het gaat hier dus om een sterkere afname dan 0.5* =12.6%. Er zijn 27 scholen die een afname hebben die boven deze grens valt. Deze 27 scholen zijn onderwerp van dit onderzoek. De afname van het leerlingenaantal op deze scholen varieert van 14 tot 52%. Van 14 van de 27 scholen is de afname minder dan 20%, van de overige 13 scholen is het meer dan 20%. Van de te interviewen scholen zijn recente Inspectiegegevens opgevraagd, omdat die al gegevens bevatten over de context van de school. Daarnaast zijn via de 13

19 Vervolgonderzoek naar de afname van het marktaandeel Openbaar Onderwijs website van het Centrum voor Onderzoek en Statistiek (COS) per te interviewen school enkele gegevens opgevraagd over de buurt waarin de school staat 3. De buurt waarin de school staat, is bepaald aan de hand van de postcode van de school. Het gaat om informatie over veiligheid van de buurt en sociaaleconomische achtergrond van de bewoners. Daarnaast zijn oudertevredenheidsonderzoeken bij de betreffende scholen opgevraagd. In totaal werden rapportages van oudertevredenheidsonderzoeken van 15 van de 27 scholen beschikbaar gesteld (door enkele scholen is niet gereageerd, de overige scholen hadden geen oudertevredenheidsonderzoek uit laten voeren of dit was te lang geleden). 3.2 Interviews met directies Alle bij stap 1 geselecteerde scholen behalve die al hadden deelgenomen aan het uitgevoerde onderzoek werd gevraagd deel te nemen aan het vervolgonderzoek. Vooraf ontvingen zij een brief van hun bestuur met een verzoek om deel te nemen. Er is gebruik gemaakt van dezelfde interviewleidraad als bij het al uitgevoerde onderzoek. De meeste interviews hebben telefonisch plaats gevonden. Ongeveer één op de vijf interviews (in totaal vijf interviews) vond op de basisschool plaats. Aan de directies van de scholen zijn eerst vragen gesteld over recente veranderingen in hun leerlingenpubliek. Er werd gevraagd naar oorzaken van de afname van het leerlingenaantal en of de afname bepaalde leerlingengroepen betrof. Ook werd gevraagd naar ontwikkelingen in de samenstelling van het leerlingenpubliek (indien ja welke, visie op oorzaken). Tevens werd gevraagd in hoeverre er in de afgelopen vijf jaren veranderingen waren in het marktaandeel ten opzichte van het bijzonder onderwijs (indien ja welke, visie op oorzaken). Daarnaast werd gevraagd naar andere in dit verband relevante veranderingen binnen de school, zoals reorganisaties, veranderingen in onderwijskundige aanpak. In de tweede plaats werden vragen gesteld over het profiel van de school. Gevraagd werd hoe de school zich profileert, wat daarvan de verwachtingen zijn en in hoeverre daarbij bevorderingen/belemmeringen bijvoorbeeld vanuit het be- 3 Het betreft gegevens van Buurtinformatie Rotterdam Digitaal (BIRD), beschikbaar op internet 14

20 Onderzoeksactiviteiten stuur, oudergeleding, omgeving worden ervaren en wat de profilering en ervaren bevorderingen/belemmeringen voor gevolgen hebben ten aanzien van imago, identiteit. Daarnaast werd gevraagd naar de visie van de school op twee belangrijke uitgangspunten van het openbaar onderwijs: algemene toegankelijkheid en actieve pluriformiteit. Hierbij werd ingegaan op zaken als levensbeschouwing/cultuur/religie, rol ouders (MR), rol personeel, het schoolklimaat en de fysieke toegankelijkheid. 3.3 Interviews met ouders Om meer zicht te krijgen op overwegingen van ouders om wel of niet voor een openbare basisschool te kiezen, hebben we ouders geïnterviewd op peuterspeelzalen in de buurt van negen Rotterdamse openbare basisscholen met een afname van het leerlingenaantal. We hebben ervoor gekozen om ouders op peuterspeelzalen en niet op de basisscholen zelf te benaderen, omdat we dan ook meer te weten komen over waarom niet voor de openbare basisschool gekozen wordt. Hadden we ouders op de basisscholen zelf benaderd, dan hadden we alleen ouders gesproken die al voor de openbare school gekozen hebben. Aan de directies van de basisscholen is bij het maken van de afspraken voor de interviews gevraagd welke peuterspeelzalen hiervoor het meest geschikt zijn. We hebben ouders bevraagd van kinderen in de oudste peutergroep(en). Op basis van toeval zijn negen Rotterdamse openbare basisscholen met een afname van het leerlingenaantal geselecteerd. Op de negen bijbehorende peuterspeelzalen zijn ouders en in enkele gevallen grootouders geïnterviewd bij het brengen/halen van de kinderen. De peuterspeelzalen zijn door één of twee onderzoekers bezocht. Het streven was per peuterspeelzaal gesprekken te voeren met ten minste 5 ouders. In totaal is gesproken met 53 ouders en vijf grootouders. Er is gesproken met 24 allochtone moeders (herkomstlanden Turkije, Suriname, Afghanistan, Bosnië, Ethiopië, Macedonië, Marokko, Filippijnen, Polen) en 22 autochtone moeders 4. Daarnaast is gesproken met twee autochtone en vijf allochtone vaders (herkomst- 4 Er is dus vooral met moeders gesproken. Doorgaans zijn zowel vaders als moeders goed op de hoogte van redenen om voor een school te kiezen. Dat er veel moeders geïnterviewd zijn, zorgt dus hoogstwaarschijnlijk niet voor een vertekend beeld over schoolkeuzes. Bij het onderzoeken van mogelijkheden om schoolkeuzes van ouders te beïnvloeden, ligt het wel voor 15