Beweging van zeezoogdieren in de Noordzee

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Beweging van zeezoogdieren in de Noordzee"

Transcriptie

1 Beweging van zeezoogdieren in de Noordzee Geert Aarts In samenwerking met Sophie Brasseur, Roger Kirkwood, Peter Reijnders, Steve Geelhoed, Meike Scheidat en vele anderen...

2 Waarom bewegen? Geert Aarts

3 De (Noord)zee is dynamisch! En ook de organismen die erin leven Ben Burville

4 Presentatie: Consequenties dierbeweging 1. Rekolonisatie grijze zeehonden 2. Virus verspreiding bij gewone zeehonden 3. Bruinvissen in Nederlandse wateren 4. Effect beweging op impact assesments

5 1. Rekolonisatie grijze zeehonden Geert Aarts

6 Grijze zeehond voorkomen NL tot 1500 Bronze tijdperk Middeleeuwen Ratio gewone zeehond/grijze zeehond (Nagenoeg) verdwenen 0 Reijnders et al. 1995, Biological Conservation 71: p

7 Rekolonisatie rond

8 f animals Number of animals Exponentieel groeiende populatie Estimated Dutch population size (all ages) Estimated pup production Pup counts a Year b Expected molt count excluding visitors M olt counts used for model fitting Remaining molt counts Brasseur et al. 2015, Marine Mammal Science 31 (2), p

9 Hoe kwamen ze hier?

10 Dwaalgasten?

11 Dwaalgasten?

12 Verspreiding gezenderde dieren

13 Verspreiding gezenderde dieren

14 Sophie Brasseur

15 f animals Number of animals Exponentieel groeiende populatie ~35% van dieren zijn import Estimated Dutch population size (all ages) Estimated pup production Pup counts a Year Expected molt count excluding visitors M olt counts used for model fitting Remaining molt counts b

16 Grootste aantal Engelschehoek zeehonden Sophie Brasseur

17 Number of animals Number of animals Number of animals Waarom zijn ze weer terug na 500 jaar? Estimated Dutch population size (all ages) Estimated pup production Pup counts a Expected molt count excluding visitors - Bron populatie M olt counts used for model (Seal fitting Remaining molt counts protection act 1914 in UK) - Geschikt gebied om te vestigen - Beweging van dieren Year b Year Expected summer count excluding visitors Summer counts c

18 2. Verspreiding PDV virus gewone zeehond

19 Verspreiding PDV 1988 Härkönen et al Dis Aquat Org 68:

20 Verspreiding PDV 2002 Härkönen et al Dis Aquat Org 68:

21 Wanneer is de volgende?

22 3. Bruinvissen in Nederlandse Noordzee Geert Aarts

23 Na tientallen jaren van afwezigheid Zeetrektel waarnemingen ( Groei vooral door immigratie

24 30-80 duizend bruinvissen in NL Noordzee Geelhoed et al Lutra 56 (1): 45-57

25 Gevolgd door jaarlijkse fluctuatie

26 Als ze komen, kunnen ze ook gaan

27 Als ze komen, kunnen ze ook gaan Kennis van beweging relevant voor beleid

28 4. Beweging en blootstelling onderwatergeluid Explosies ( ) Geluidsniveau (SEL) Bruinvis dichtheid Sertlek and Ainslie (2014) & von Benda-Beckmann et al. in press

29 Impact assessment Voor iedere explosie een schatting maken van aantal dieren blootgesteld... maar je kunt ze niet bij elkaar op tellen

30 Effect beweging op # dieren met PTS of TTS... begrip dierbeweging nodig om cumulatieve effecten geluid te bepalen

31 Consequenties dierbeweging 1. Rekolonisatie 2. Verspreiding ziektes 3. Variatie in dichtheden 4. Bepaling impact menselijke activiteiten

32 Conclusie Dierbewegingen sturend voor natuurlijke processen EN mate van beinvloeding door menselijke activiteiten

33 Een blik in de toekomst

34 Een Leren blik van in terrestrische de toekomst systemen Zwemsnelheden kunnen gebruikt worden als: - parameters in PCOD-achtige modellen - referentie waardes voor bepalen van extreem vluchtgedrag

35 Een blik in de toekomst Bedreiging: versnippering van (zee)landschap, beperking bewegingsvrijheid? De zee biedt kansen: Beschikbaarheid van geschikt habitat kan uiteindelijk leiden tot recolonisatie

36 Met dank aan Financiering: Post-doc: NWO (ZKO-grant), RWS, NOGEPA & IRO Zeehonden en bruinvis surveys, veldwerk Richel/Griend: Ministerie EZ Zenderdata: Eneco en Gemini Iedereen die geholpen heeft bij het veldwerk Wadden Unit voor alle ondersteuning in het veld En bedankt voor het luisteren! Geert Aarts

Wind op Zee: Effecten van onderwatergeluid? Christ de Jong

Wind op Zee: Effecten van onderwatergeluid? Christ de Jong Wind op Zee: Christ de Jong Mogelijke effekten van onderwatergeluid op zeeleven Verstoring van gedrag: Geluid is hét middel voor orientatie en communicatie Stress Gehoorbeschadiging: Temporary Threshold

Nadere informatie

1 ONDERWERP AANVRAAG PROCEDURE WETTELIJK KADER... 2

1 ONDERWERP AANVRAAG PROCEDURE WETTELIJK KADER... 2 Inhoudelijke overwegingen Directoraat-generaal Agro en Bijlage nummer 1 Horend bij kenmerk 17102956 Inhoud 1 ONDERWERP AANVRAAG... 2 2 PROCEDURE... 2 3 WETTELIJK KADER... 2 3.1 Relevante artikelen Wet

Nadere informatie

Noordzeedagen. Kennis Beleid Beheer Wind op Zee

Noordzeedagen. Kennis Beleid Beheer Wind op Zee Noordzeedagen Kennis Beleid Beheer Wind op Zee Kader Ecologie en Cumulatie (KEC): cumulatieve effecten van offshore windparken op vogels, vleermuizen en zeezoogdieren in de zuidelijke Noordzee Maarten

Nadere informatie

Bruinvis langs de Nederlandse kust,

Bruinvis langs de Nederlandse kust, Indicator 12 juli 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De bruinvis was eeuwenlang algemeen

Nadere informatie

Bruinvis langs de Nederlandse kust,

Bruinvis langs de Nederlandse kust, Indicator 14 mei 2014 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De bruinvis was eeuwenlang algemeen

Nadere informatie

Gewone zeehond (Phoca vitulina) H1365

Gewone zeehond (Phoca vitulina) H1365 Dit profiel dient gelezen, geïnterpreteerd en gebruikt te worden in combinatie met de leeswijzer Natura 2000 profielen versie september 2014, waarin de noodzakelijke uitleg van de verschillende paragrafen

Nadere informatie

Impact windenergie op Noordzeemilieu: kansen & bedreigingen

Impact windenergie op Noordzeemilieu: kansen & bedreigingen Impact windenergie op Noordzeemilieu: kansen & bedreigingen IRO/CEDA lezing Bert Wilbrink (ministerie EZK) Suzanne Lubbe (RWS) 12 maart 2019 Inhoud presentatie Visie overheid op ecologische impact bouw

Nadere informatie

Offshore windenergiegebied Hollandse Kust (noord) Effecten van aanleg op zeezoogdieren ADDENDUM Effecten gewijzigde kavelindeling

Offshore windenergiegebied Hollandse Kust (noord) Effecten van aanleg op zeezoogdieren ADDENDUM Effecten gewijzigde kavelindeling Offshore windenergiegebied Hollandse Kust (noord) Effecten van aanleg op zeezoogdieren ADDENDUM Effecten gewijzigde kavelindeling Dr. F. Heinis Eindconceptrapport d.d. 18 juli 2018 HWE onderzoek en advies

Nadere informatie

Kavelbesluiten I en II Hollandse Kust (zuid)

Kavelbesluiten I en II Hollandse Kust (zuid) Kavelbesluiten I en II Hollandse Kust (zuid) Advies over reikwijdte en detailniveau van het milieueffectrapport 5 april 2016 / projectnummer 3091 1. Hoofdpunten van het milieueffectrapport (MER) Nederland

Nadere informatie

Gecumuleerde impact van NOZ HKZ en kavels I-IV HKZ op bruinvissen

Gecumuleerde impact van NOZ HKZ en kavels I-IV HKZ op bruinvissen Gecumuleerde impact van NOZ HKZ en kavels I-IV HKZ op bruinvissen Opdrachtgever Referentie TenneT Bruinzeel, L.W. 2017. Gecumuleerde impact van NOZ HKZ en kavels I-IV HKZ op bruinvissen Projectcode 2466stc

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle   holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/40158 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Sertlek, Hüseyin Ӧzkan Title: Aria of the Dutch North Sea Issue Date: 2016-06-09

Nadere informatie

Grijze zeehond (Halichoerus grypus) H1364. 1. Status. 2. Kenschets. 3. Ecologische vereisten. Habitatrichtlijn Bijlage II (inwerkingtreding 1994).

Grijze zeehond (Halichoerus grypus) H1364. 1. Status. 2. Kenschets. 3. Ecologische vereisten. Habitatrichtlijn Bijlage II (inwerkingtreding 1994). Dit profiel dient gelezen, geïnterpreteerd en gebruikt te worden in combinatie met de leeswijzer, waarin de noodzakelijke uitleg van de verschillende paragrafen vermeld is. Grijze zeehond (Halichoerus

Nadere informatie

Vis in de Waddenzee wat vertelt de monitoring ons (en wat niet)? 6 april, Ingrid Tulp & Loes Bolle

Vis in de Waddenzee wat vertelt de monitoring ons (en wat niet)? 6 april, Ingrid Tulp & Loes Bolle Vis in de Waddenzee wat vertelt de monitoring ons (en wat niet)? 6 april, Ingrid Tulp & Loes Bolle Waddenzee als opgroeigebied Residente (standvis)soorten: hele levenscyclus in Waddenzee Trekvis: op doortrek

Nadere informatie

IMARES Wageningen UR. Overzicht van verzamelde onderzoeksdata aan zeezoogdieren in de Eems-Dollard sinds 2007. K. Lucke, H. Lindeboom Rapport C108-11

IMARES Wageningen UR. Overzicht van verzamelde onderzoeksdata aan zeezoogdieren in de Eems-Dollard sinds 2007. K. Lucke, H. Lindeboom Rapport C108-11 Overzicht van verzamelde onderzoeksdata aan zeezoogdieren in de Eems-Dollard sinds 2007 K. Lucke, H. Lindeboom Rapport C108-11 IMARES Wageningen UR (IMARES - Institute for Marine Resources & Ecosystem

Nadere informatie

De Bank van Heist en zeehonden

De Bank van Heist en zeehonden De Zandbank te Heist, een boeiend fenomeen Seminarie Vrijdag De Bank van Heist en zeehonden Beheerseenheid van het mathematisch model van de Noordzee (BMM) 3de en 23ste Linieregimentsplein, 8400 Oostende

Nadere informatie

6/4/2010. Beleidscyclus. Opzet van de presentatie. En wat doet het Team Invasieve Exoten? Wiebe TIE bestaat uit: José Tom. Team Invasieve Exoten

6/4/2010. Beleidscyclus. Opzet van de presentatie. En wat doet het Team Invasieve Exoten? Wiebe TIE bestaat uit: José Tom. Team Invasieve Exoten Opzet van de presentatie Beleidscontext Risicoanalyses Maatregelen Water gerelateerde projecten Juridische vragen Afsluiting 2 En wat doet het? Wiebe TIE bestaat uit: Biodiversiteitsverdrag (1992) (Convention

Nadere informatie

Opzet van de presentatie. Beleidscontext Team Invasieve Exoten Risicoanalyses Maatregelen Water gerelateerde projecten Juridische vragen Afsluiting

Opzet van de presentatie. Beleidscontext Team Invasieve Exoten Risicoanalyses Maatregelen Water gerelateerde projecten Juridische vragen Afsluiting Opzet van de presentatie Beleidscontext Team Invasieve Exoten Risicoanalyses Maatregelen Water gerelateerde projecten Juridische vragen Afsluiting 2 En wat doet het Team Invasieve Exoten? Wiebe TIE bestaat

Nadere informatie

Bruinvis langs de Nederlandse kust,

Bruinvis langs de Nederlandse kust, Indicator 9 maart 2017 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De bruinvis was eeuwenlang algemeen

Nadere informatie

Notitie. A. Berekende mijdingsoppervlakten bruinvissen en zeehonden B. Enkele geluidverspreidingsgrafieken (cumulatief)

Notitie. A. Berekende mijdingsoppervlakten bruinvissen en zeehonden B. Enkele geluidverspreidingsgrafieken (cumulatief) Notitie Aan Maarten Jaspers Faijer (Pondera Consult) Floor Heinis (HWE) Van Bas Binnerts & Christ de Jong Technical Sciences Oude Waalsdorperweg 63 2597 AK Den Haag Postbus 96864 2509 JG Den Haag www.tno.nl

Nadere informatie

Kavelbesluiten V en VI Hollandse Kust (noord)

Kavelbesluiten V en VI Hollandse Kust (noord) Kavelbesluiten V en VI Hollandse Kust (noord) Advies over reikwijdte en detailniveau van het milieueffectrapport 5 september 2017 / projectnummer: 3228 1. Hoofdpunten voor het milieueffectrapport (MER)

Nadere informatie

TOETS BIODIVERSITEIT

TOETS BIODIVERSITEIT TOETS BIODIVERSITEIT Opdracht 1 Inleiding Deze toets over biodiversiteit is - dat zal je nu niet meer verbazen - een beetje anders de biologieproefwerken die je gewend bent. Een woord ter geruststelling

Nadere informatie

... Hoe ziet een Rijke Noordzee eruit?

... Hoe ziet een Rijke Noordzee eruit? ... Hoe ziet een Rijke Noordzee eruit? Samen voor een gezonde zee!... Stichting De Noordzee is de onafhankelijke natuur- en milieuorganisatie die zich inzet voor een duurzaam gebruik van de Noordzee en

Nadere informatie

Zeezoogdieren in de Eems, cumulatieve effecten van de activiteiten rond de ontwikkeling van de Eemshaven.

Zeezoogdieren in de Eems, cumulatieve effecten van de activiteiten rond de ontwikkeling van de Eemshaven. Zeezoogdieren in de Eems, cumulatieve effecten van de activiteiten rond de ontwikkeling van de Eemshaven. Sophie M.J.M. Brasseur Rapport C107/07 Vestiging Texel Opdrachtgever: Naam: Consulmij Milieu b.v.

Nadere informatie

PlanMER/PB Structuurvisie Wind op Zee Resultaten beoordeling Natuur. Windkracht14 22 januari 2014 Erik Zigterman

PlanMER/PB Structuurvisie Wind op Zee Resultaten beoordeling Natuur. Windkracht14 22 januari 2014 Erik Zigterman PlanMER/PB Structuurvisie Wind op Zee Resultaten beoordeling Natuur Windkracht14 22 januari 2014 Erik Zigterman Korte historie 2009: Nationale Waterplan! 2 windenergiegebieden aangewezen! Borssele en IJmuiden

Nadere informatie

Kader Ecologie en Cumulatie t.b.v. uitrol windenergie op zee. Deelrapport B: Bijlage TNO-onderzoek Cumulatieve effecten op zeezoogdieren

Kader Ecologie en Cumulatie t.b.v. uitrol windenergie op zee. Deelrapport B: Bijlage TNO-onderzoek Cumulatieve effecten op zeezoogdieren Kader Ecologie en Cumulatie t.b.v. uitrol windenergie op zee Deelrapport B: Bijlage TNO-onderzoek Cumulatieve effecten op zeezoogdieren TNO-rapport TNO 2015 R10335 Cumulatieve effecten van impulsief onderwatergeluid

Nadere informatie

Wat beweegt de Bruinvis? Mardik Leopold

Wat beweegt de Bruinvis? Mardik Leopold Wat beweegt de Bruinvis? Mardik Leopold IMARES This side of paradise, 30-08-2015, Haren Even voorstellen: een mini-walvis Voordelen van klein zijn: Ontlopen van competitie Hogere productie en dus reproductie

Nadere informatie

Offshore windpark GEMINI Effecten van aanleg op zeezoogdieren

Offshore windpark GEMINI Effecten van aanleg op zeezoogdieren Offshore windpark GEMINI Effecten van aanleg op zeezoogdieren Dr. F. Heinis 22 mei 2013 HWE onderzoek en advies in waterbeheer en ecologie Inhoud 1 Inleiding...4 2 Methodologie Effectenanalyse... 5 2.1

Nadere informatie

Ecologie is de wetenschap die relaties tussen organismen en hun omgeving bestudeert

Ecologie is de wetenschap die relaties tussen organismen en hun omgeving bestudeert Ecologie is de wetenschap die relaties tussen organismen en hun omgeving bestudeert Een ecosysteem is bestaat uit alle organismen uit een bepaald gebied en alle omgevingsfactoren die invloed hebben op

Nadere informatie

MEP Zandwinning RWS LaMER

MEP Zandwinning RWS LaMER Stichting LaMER MEP Zandwinning RWS LaMER overzicht resultaten Inleiding Aanleiding Besluit voor noodzaak locatie specifieke afweging door middel van m.e.r. procedure en MER Uitwerking RWS MER 2007 Parallel

Nadere informatie

ZEEZOOGDIEREN ZOOGDIEREN BRUINVIS PHOCOE A PHOCOE A OP ZIJN RETOUR IN DE ZUIDELIJKE NOORDZEE

ZEEZOOGDIEREN ZOOGDIEREN BRUINVIS PHOCOE A PHOCOE A OP ZIJN RETOUR IN DE ZUIDELIJKE NOORDZEE 2008 ZEEZOOGDIEREN MARINE MAMMALS 39 ZEEZOOGDIEREN ZOOGDIEREN MARINE MAMMALS BRUINVIS PHOCOE A PHOCOE A OP ZIJN RETOUR IN DE ZUIDELIJKE NOORDZEE A DECLI E OF THE HARBOUR PORPOISE I THE SOUTHER ORTH SEA

Nadere informatie

ph-dynamiek Noordzee

ph-dynamiek Noordzee Royal Netherlands Institute for Sea Research ph-dynamiek Noordzee historische metingen, inzichten en perspectief dr. Steven van Heuven (NIOZ) prof.dr. Gert-Jan Reichart (NIOZ) met bijdragen van: prof.dr.

Nadere informatie

Monitoring van gewone en grijze zeehonden in de Nederlandse Waddenzee,

Monitoring van gewone en grijze zeehonden in de Nederlandse Waddenzee, Monitoring van gewone en grijze zeehonden in de Nederlandse Waddenzee, 2002-2017 J.S.M. Cremer, S.M.J.M. Brasseur., A. Meijboom, J. Schop & J.P. Verdaat WOt-technical report 104 WMR rapport C095/17 Monitoring

Nadere informatie

Noordzeedagen 1 & 2 oktober

Noordzeedagen 1 & 2 oktober Noordzeedagen 1 & 2 oktober Kennis voor beleid en beheer Martine Graafland Ecologie en Cumulatie Aanleiding Routekaart SER akkoord WOZ gebied Tenderschema: M W Jaar van tender gereed Borssele 1,2 700 2015

Nadere informatie

Kavelbesluiten Borssele voor kavel III, IV en V (innovatiekavel)

Kavelbesluiten Borssele voor kavel III, IV en V (innovatiekavel) Kavelbesluiten Borssele voor kavel III, IV en V (innovatiekavel) Advies over reikwijdte en detailniveau van het milieueffectrapport 8 juli 2015 / rapportnummer 3048 11 1. Hoofdpunten van het milieueffectrapport

Nadere informatie

Offshore windenergiegebied Hollandse Kust (noord) Effecten van aanleg op zeezoogdieren

Offshore windenergiegebied Hollandse Kust (noord) Effecten van aanleg op zeezoogdieren Offshore windenergiegebied Hollandse Kust (noord) Effecten van aanleg op zeezoogdieren Dr. F. Heinis Rapport d.d. 17 mei 2018 HWE onderzoek en advies in waterbeheer en ecologie Inhoud 1 Inleiding...3 1.1

Nadere informatie

Offshore windenergiegebied Hollandse Kust Zuid Effecten van aanleg van kavel III en IV op zeezoogdieren

Offshore windenergiegebied Hollandse Kust Zuid Effecten van aanleg van kavel III en IV op zeezoogdieren Offshore windenergiegebied Hollandse Kust Zuid Effecten van aanleg van kavel III en IV op zeezoogdieren Dr. F. Heinis Eindrapport d.d. 8 maart 2017 HWE onderzoek en advies in waterbeheer en ecologie 2

Nadere informatie

DE BRUINVIS. Kleinste walvisachtige van ons grootste natuurgebied, de Noordzee

DE BRUINVIS. Kleinste walvisachtige van ons grootste natuurgebied, de Noordzee DE BRUINVIS Kleinste walvisachtige van ons grootste natuurgebied, de Noordzee Bruinvis paspoort Lengte Gewicht Leeftijd Groepsgrootte 1-10 Voedsel vrouw ± 1,60 m man ± 1,45 m vrouw ± 60 kg man ± 50 kg

Nadere informatie

Prioriteiten voor vleermuisonderzoek. Anne-Jifke Haarsma

Prioriteiten voor vleermuisonderzoek. Anne-Jifke Haarsma Prioriteiten voor vleermuisonderzoek Anne-Jifke Haarsma Gebied of soortgericht onderzoek? Vanwege subsidie regelingen vaak soortgericht onderzoek Vleermuissoorten in Nld (16x) Dwaalgasten, verdwenen of

Nadere informatie

Licht voor ouderen. 19 oktober Mariëlle Aarts, Building Lighting

Licht voor ouderen. 19 oktober Mariëlle Aarts, Building Lighting Licht voor ouderen 19 oktober 2015 Mariëlle Aarts, Building Lighting Realiteit In 2040, aantal mensen boven de 65 zal ongeveer 25% van de totale Westerse populatie zijn Sociale en Economische consequenties

Nadere informatie

College 5. Exoten, Zoogdieren, Wadvogels

College 5. Exoten, Zoogdieren, Wadvogels College 5 Exoten, Zoogdieren, Wadvogels Programma 8 oktober 2015 Introductie Wadbiologie, het wad geomorfologie 15 oktober 2015 Fytoplankton en zeegras 29 oktober 2015 Schelpdieren en borstelwormen, filteraars

Nadere informatie

Kavelbesluiten I en II Hollandse Kust (zuid)

Kavelbesluiten I en II Hollandse Kust (zuid) Kavelbesluiten I en II Hollandse Kust (zuid) Toetsingsadvies over het milieueffectrapport 31 oktober 2016 / projectnummer: 3091 1. Oordeel over de milieueffectrapporten De Wet windenergie op zee maakt

Nadere informatie

Gebruik van synthetische nanomaterialen bij Nederlandse onderzoekinstellingen

Gebruik van synthetische nanomaterialen bij Nederlandse onderzoekinstellingen Gebruik van synthetische nanomaterialen bij Nederlandse onderzoekinstellingen Ir. Ralf Cornelissen, Stichting FOM NVVK Veiligheidscongres 2015 - Veiligheid? Zoek het ff zelf uit! Dinsdag 31 maart 2015,

Nadere informatie

Bijlage VMBO-GL en TL

Bijlage VMBO-GL en TL Bijlage VMBO-GL en TL 2009 tijdvak 1 biologie CSE GL en TL Bijlage met informatie. 913-0191-a-GT-1-b De Waddenzee - Informatie Lees eerst informatie 1 tot en met 7 en beantwoord dan vraag 40 tot en met

Nadere informatie

Natuurkwaliteit Noordzee, Waddenzee en Delta-wateren,

Natuurkwaliteit Noordzee, Waddenzee en Delta-wateren, Natuurkwaliteit Noordzee, Waddenzee en Delta-wateren, 2000-2007 Indicator 20 mei 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt

Nadere informatie

Beoordeling van mariene degradatie in de Noordzee en voorstellen voor een duurzaam beheer. DWTC Programma Duurzaam beheer van de Noordzee

Beoordeling van mariene degradatie in de Noordzee en voorstellen voor een duurzaam beheer. DWTC Programma Duurzaam beheer van de Noordzee Beoordeling van mariene degradatie in de Noordzee en voorstellen voor een duurzaam beheer DWTC Programma Duurzaam beheer van de Noordzee Marine Damage Assessment Mare-Dasm 1998-2002 DWTC Programma Duurzaam

Nadere informatie

Uitdagingen bij onderzoek garnalenvisserij

Uitdagingen bij onderzoek garnalenvisserij Uitdagingen bij onderzoek garnalenvisserij aansluiting bij beleid en praktijk 7 maart 2014 Ingrid Tulp, Josien Steenbergen & Tobias van Kooten Garnalenvisserij internationaal Weinig beheer Vergunningensysteem

Nadere informatie

Zeezoogdieren in de Eems Evaluatie van de Vliegtuigtellingen van zeezoogdieren tussen oktober 2007 en september 2008

Zeezoogdieren in de Eems Evaluatie van de Vliegtuigtellingen van zeezoogdieren tussen oktober 2007 en september 2008 Zeezoogdieren in de Eems Evaluatie van de Vliegtuigtellingen van zeezoogdieren tussen oktober en september Sophie Brasseur, Tamara van Polanen Petel, Meike Scheidat, Erik Meesters, Hans Verdaat, Jenny

Nadere informatie

Grijze zeehond (Halichoerus grypus) H1364

Grijze zeehond (Halichoerus grypus) H1364 Dit profiel dient gelezen, geïnterpreteerd en gebruikt te worden in combinatie met de leeswijzer Natura 2000 profielen versie september 2014, waarin de noodzakelijke uitleg van de verschillende paragrafen

Nadere informatie

Klimaatverandering en het verschuiven van soorten in Europa. Rob Bugter

Klimaatverandering en het verschuiven van soorten in Europa. Rob Bugter Klimaatverandering en het verschuiven van soorten in Europa Rob Bugter Ons klimaat verandert. Uit: De toestand van het Klimaat in Nederland 2008. KNMI. .. en dat heeft consequenties. Science 333, 1024

Nadere informatie

Effecten van toenemende warmte en CO 2 op het leven in zee

Effecten van toenemende warmte en CO 2 op het leven in zee Effecten van toenemende warmte en CO 2 op het leven in zee Jack Middelburg Universiteit Utrecht Darwin Centrum voor Biogeologie Netherlands Earth System Science Centre 21 Oktober 2014 KNAW Oceaan in hoge

Nadere informatie

De Waddenzee - Informatie

De Waddenzee - Informatie De Waddenzee - Informatie Lees eerst informatie 1 tot en met 7 en beantwoord dan vraag 40 tot en met 52. Bij het beantwoorden van die vragen kun je de informatie gebruiken. Informatie 1 De Waddenzee R

Nadere informatie

Biodiversiteit, ecosysteemfuncties, en ecosysteemdiensten

Biodiversiteit, ecosysteemfuncties, en ecosysteemdiensten Biodiversiteit, ecosysteemfuncties, en ecosysteemdiensten Luc De Meester Lab. Aquatische Ecologie en Evolutiebiologie KULeuven Laboratorium Aquatische Ecologie en Evolutiebiologie Biodiversiteit: : en

Nadere informatie

Kavelbesluiten I en II Hollandse Kust (Zuid)

Kavelbesluiten I en II Hollandse Kust (Zuid) Kavelbesluiten I en II Hollandse Kust (Zuid) Voorlopig toetsingsadvies over het milieueffectrapport 14 juli 2016 / projectnummer: 3091 1. Oordeel over de milieueffectrapporten De Wet windenergie op zee

Nadere informatie

De Logistische afbeelding

De Logistische afbeelding 1/ 26 De Logistische afbeelding Tammo Jan Dijkema Universiteit Utrecht 14 januari 2006 Doel 2/ 26 We modelleren een populatie konijntjes op een verder leeg eiland. D.w.z. we proberen een wiskundig model

Nadere informatie

Isoenzymbepalingen. aan mosselen, Mytilus, uit Veerse Meer en Grevelingenmeer. Eva Hartog, Roelof H. Bogaards & Herman Hummel.

Isoenzymbepalingen. aan mosselen, Mytilus, uit Veerse Meer en Grevelingenmeer. Eva Hartog, Roelof H. Bogaards & Herman Hummel. Isoenzymbepalingen aan mosselen, Mytilus, uit Veerse Meer en Grevelingenmeer Eva Hartog, Roelof H. Bogaards & Herman Hummel Mei 2009 Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen NEDERLANDS INSTITUUT

Nadere informatie

Verslag symposium Windenergie met bijklank, vrijdag 30 mei 2008

Verslag symposium Windenergie met bijklank, vrijdag 30 mei 2008 Verslag symposium Windenergie met bijklank, vrijdag 30 mei 2008 In het kort Tijdens het symposium gaven de presentaties een duidelijk beeld van de moeilijkheid van meten van geluid onderwater, het belang

Nadere informatie

IMARES Wageningen UR. Verkenning natuurwaarden Borkumse Stenen. project Aanvullende Beschermde Gebieden. O.G. Bos & A. Paijmans.

IMARES Wageningen UR. Verkenning natuurwaarden Borkumse Stenen. project Aanvullende Beschermde Gebieden. O.G. Bos & A. Paijmans. Verkenning natuurwaarden Borkumse Stenen project Aanvullende Beschermde Gebieden O.G. Bos & A. Paijmans Rapport C137/12 IMARES Wageningen UR (IMARES - Institute for Marine Resources & Ecosystem Studies)

Nadere informatie

Focus wie ooit gediagnosticeerd moet nog behandeld worden. Prof. dr. Jan Hendrik Richardus Dr. Robine Hofman Abby Falla, MSc

Focus wie ooit gediagnosticeerd moet nog behandeld worden. Prof. dr. Jan Hendrik Richardus Dr. Robine Hofman Abby Falla, MSc Focus 2016-2017 wie ooit gediagnosticeerd moet nog behandeld worden Prof. dr. Jan Hendrik Richardus Dr. Robine Hofman Abby Falla, MSc Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg Erasmus MC, Rotterdam Nationale

Nadere informatie

Nationaal Waterplan 4 alternatieven:

Nationaal Waterplan 4 alternatieven: Nadere detaillering zoekgebieden windparken op het NCP Nationaal Waterplan 4 alternatieven: 1. Borssele 2. Hollandse kust 3. Noorden van Wadden 4. IJmuiden Nadere detaillering zoekgebieden windparken op

Nadere informatie

Populatie management. Waarom?

Populatie management. Waarom? Waarom? Waarom? Mogelijk een rol voor soortbehoud Waarom? Mogelijk een rol voor soortbehoud Waarom? Mogelijk een rol voor soortbehoud Diversiteit in dierentuinen ook in de toekomst Waarom? Mogelijk een

Nadere informatie

Eindexamen vmbo gl/tl Nederlands 2011 - II

Eindexamen vmbo gl/tl Nederlands 2011 - II Tekst 1 Keiharde disco voor de zeedieren Zwemmen dolfijnen hier tussendoor? Het Prinses Amaliawindpark bij IJmuiden. Werry Crone / Trouw 5 10 15 20 25 30 (1) Extra windmolens in de Noordzee moeten een

Nadere informatie

De impact van de Amerikaanse ribkwal

De impact van de Amerikaanse ribkwal De impact van de Amerikaanse ribkwal (Mnemiopsis leidyi) in de Zuidelijke Noordzee Sofie Vandendriessche, in naam van Lies VANSTEENBRUGGE Karl Van Ginderdeuren Lies.Vansteenbrugge@ilvo.vlaanderen.be Sofie.Vandendriessche@ilvo.vlaanderen.be

Nadere informatie

OVERDIAGNOSE IN HET BVO BORSTKANKER. Dr. Eliane Kellen

OVERDIAGNOSE IN HET BVO BORSTKANKER. Dr. Eliane Kellen OVERDIAGNOSE IN HET BVO BORSTKANKER Dr. Eliane Kellen Wat is een bevolkingsonderzoek? Wat is overdiagnose? Hoe kwantificeren? Vlaamse situatie Wat is een bevolkingsonderzoek? Wat is overdiagnose? Hoe kwantificeren?

Nadere informatie

Verzamelen van blootstellingsgegevens

Verzamelen van blootstellingsgegevens Verzamelen van blootstellingsgegevens Een waardevolle bron van informatie over arbeidsgevaren Martin Damen, RIGO Research & Advies (Martin.Damen@rigo.nl) Rebecca Wouters, RIGO Research & Advies (Rebecca.Wouters@rigo.nl)

Nadere informatie

Verslag informatiemiddag

Verslag informatiemiddag Verslag informatiemiddag Getijdencentrale Oosterscheldekering 3 oktober 2017 Dit project is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage uit het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling in het kader van OP-Zuid

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA s-gravenhage

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA s-gravenhage > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA s-gravenhage Directoraat-generaal Natuur Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC

Nadere informatie

1 ONDERWERP AANVRAAG PROCEDURE WETTELIJK KADER... 2

1 ONDERWERP AANVRAAG PROCEDURE WETTELIJK KADER... 2 Directie en Biodiversiteit Bijlage nummer 1 Horend bij kenmerk DGAN-NB/18096623 Inhoud 1 ONDERWERP AANVRAAG... 2 2 PROCEDURE... 2 3 WETTELIJK KADER... 2 3.1 Relevante artikelen Wet natuurbescherming...

Nadere informatie

Typische diersoorten van de Habitatrichtlijn,

Typische diersoorten van de Habitatrichtlijn, Indicator 5 juli 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De laatste 10 jaar is de toestand

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/38704 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Shafiei Sabet, Saeed Title: The noisy underwater world : the effect of sound on

Nadere informatie

Onzekerheid en variabiliteit bij het beoordelen van chemische blootstelling op de werkplek

Onzekerheid en variabiliteit bij het beoordelen van chemische blootstelling op de werkplek Onzekerheid en variabiliteit bij het beoordelen van chemische blootstelling op de werkplek Uncertainty and variability in chemical exposure assessment for the workplace 25e NVvA Symposium, april 2016 Daan

Nadere informatie

Agriculture and biodiversity

Agriculture and biodiversity Agriculture and biodiversity Meeting the challenge: producing while preserving Maarten Hens Agricultural biodiversity Biodiversity is the basis of agriculture 1. Species and genetic variation of crops

Nadere informatie

Ten Noorden van de Waddeneilanden. Aanwijzing Windenergiegebieden (partiële herziening Nationaal Waterplan) Hollandse Kust. Henk Merkus/Rob Gerits

Ten Noorden van de Waddeneilanden. Aanwijzing Windenergiegebieden (partiële herziening Nationaal Waterplan) Hollandse Kust. Henk Merkus/Rob Gerits Ten Noorden van de Waddeneilanden Aanwijzing Windenergiegebieden (partiële herziening Nationaal Waterplan) MCN Den Helder Henk Merkus/Rob Gerits Hollandse Kust Inhoud Ronde 1 2-3 Nationaal Waterplan (NWP)

Nadere informatie

Voedselweb van strand en zee

Voedselweb van strand en zee Spel Doel: Materialen: Groepsgrootte: Duur: De leerlingen leren zeedieren en planten (organismen) kennen en leren wie wie eet. - Voor elke leerling een kaart met een plaatje van een zeedier, of -plant

Nadere informatie

Leiden, 30 augustus /5

Leiden, 30 augustus /5 Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit Dierenwelzijn Landbouwhuisdieren t.a.v. Mw. S.N. Lems Postbus Box 20401 2500 EK Den Haag datum Leiden, 30 augustus 2018 1/5 betreft 2018EC104-Huijbregts/Expertcentrum

Nadere informatie

Natuur- en landschapscriteria voor Nationale Parken van Wereldklasse

Natuur- en landschapscriteria voor Nationale Parken van Wereldklasse Natuur- en landschapscriteria voor Nationale Parken van Wereldklasse Naar Nederlandse natuur van internationale allure Joost Tersteeg www.wing.nl Inhoud van deze presentatie Aanleiding en aanpak van deze

Nadere informatie

Steef Peters (peters@waterinsight.nl) www.bluelegmonitor.com IVM-VU. Water Insight (2005) BlueLeg Monitor(2012)

Steef Peters (peters@waterinsight.nl) www.bluelegmonitor.com IVM-VU. Water Insight (2005) BlueLeg Monitor(2012) WISP blauwalgen monitoring met remote sensing Steef Peters (peters@waterinsight.nl) www.bluelegmonitor.com Met enige illustraties uit: Blue-green catastrophe: NIOO PhD thesis by Stefan Simis en daaruit

Nadere informatie

Maarten Timmerman. Offshore Windenergie. Staalbouwdag / 2 oktober 2014

Maarten Timmerman. Offshore Windenergie. Staalbouwdag / 2 oktober 2014 Maarten Timmerman Offshore Windenergie Staalbouwdag / 2 oktober 2014 Wat doet TKI Wind op Zee? SEmuleert en faciliteert de ontwikkeling en implementaee van offshore windtechnologie voor de industrie (MKB)

Nadere informatie

Kavelbesluiten wind op zee in Borssele

Kavelbesluiten wind op zee in Borssele Kavelbesluiten wind op zee in Borssele Tussentijds toetsingsadvies over het concept-milieueffectrapport 30 april 2015 / rapportnummer 2965 56 1. Oordeel over het concept-mer Het wetsvoorstel windenergie

Nadere informatie

Primaire Productie in de Waddenzee

Primaire Productie in de Waddenzee Workshop Onderzoek Mosselkweek Natuurbeheer 19 februari 2009 Primaire Productie in de Waddenzee ZKO-Draagkracht IN PLACE onderzoeksproject Katja Philippart Koninklijk Nederlands Instituut voor Zeeonderzoek

Nadere informatie

ZEEHONDEN informatiepakket

ZEEHONDEN informatiepakket ZEEHONDEN informatiepakket In Nederland leven zeehonden in de Noordzee en de Waddenzee. Als je met de boot naar een van de eilanden gaat, kan je ze op de zandbanken zien liggen. Op de zandbanken worden

Nadere informatie

NOTITIE. Aanvulling van KEC 3.0 berekeningen met OWEZ en PAWP

NOTITIE. Aanvulling van KEC 3.0 berekeningen met OWEZ en PAWP NOTITIE DATUM: 4 januari 18 ONS KENMERK: AUTEUR: PROJECTLEIDER: STATUS: CONTROLE: 18-397/18.9536/AbeGy dr. A. Gyimesi & J.L. Leemans dr. A. Gyimesi definitief R.C. Fijn MSc. Aanvulling van KEC 3. berekeningen

Nadere informatie

Ecosysteemdoelen Noordzee: Zoogdieren

Ecosysteemdoelen Noordzee: Zoogdieren Ecosysteemdoelen Noordzee: Zoogdieren Henk Baptist 1 & Peter Reijnders 2 Werkdocument RIKZ/OS/2000.866X 1 Huidig adres: Ecologisch Adviesbureau Henk Baptist, Brugweg 6, 4756 SM Kruisland. 2 Alterra, Texel

Nadere informatie

Op zoek naar walvissen in de Oosterschelde

Op zoek naar walvissen in de Oosterschelde Op zoek naar walvissen in de Oosterschelde Het leefgebied van de bruinvis De bruinvis is de kleinste en ook de meest voorkomende walvisachtige in de Noordzee en Waddenzee. In de Oosterschelde is de bruinvis

Nadere informatie

Besluit. De overwegingen die ten grondslag hebben gelegen aan dit besluit worden in bijlage 1 toegelicht. Voorschriften en beperkingen

Besluit. De overwegingen die ten grondslag hebben gelegen aan dit besluit worden in bijlage 1 toegelicht. Voorschriften en beperkingen > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag TenneT TSO B.V. T.a.v. de heer J. Dekkers Postbus 718 6800 AS Arnhem Directie en Biodiversiteit Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres

Nadere informatie

Biologische respons op klimaatsverandering

Biologische respons op klimaatsverandering Biologische respons op klimaatsverandering - maakt evolutie een verschil? Luc De Meester Impact klimaatsverandering op organismen Soortniveau Fysiologie Seizoenaliteit Verspreiding Evolutie Gemeenschappen

Nadere informatie

Zoogdieren van de Habitatrichtlijn,

Zoogdieren van de Habitatrichtlijn, Indicator 3 augustus 2012 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Vijf landzoogdieren staan op

Nadere informatie

Nieuwe modellen voor het schatten van genotype-milieu interactie

Nieuwe modellen voor het schatten van genotype-milieu interactie Nieuwe modellen voor het schatten van genotype-milieu interactie Mario Calus Roel Veerkamp Divisie Dier en Omgeving Animal Sciences Group (ASG) - Lelystad Wageningen UR Wat is genotype-milieu interactie?

Nadere informatie

> Retouradres Postbus EK Den Haag Directoraat-generaal Agro en Natuur Directie Natuur en Biodiversiteit

> Retouradres Postbus EK Den Haag Directoraat-generaal Agro en Natuur Directie Natuur en Biodiversiteit > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag Directie en Biodiversiteit Datum Betreft Wnb, vergunning; project Hollandse Kust (noord) en Hollandse Kust (west Alpha); Waddenzee, Noordzeekustzone en Noordhollands

Nadere informatie

RAPPORT. Nadere effect analyse seismisch onderzoek Petrogas op het NCP. Toetsing aan de Wet natuurbescherming Natura 2000 gebieden

RAPPORT. Nadere effect analyse seismisch onderzoek Petrogas op het NCP. Toetsing aan de Wet natuurbescherming Natura 2000 gebieden RAPPORT Nadere effect analyse seismisch onderzoek Petrogas op het NCP Toetsing aan de Wet natuurbescherming Natura 2000 gebieden Klant: Petrogas E&P-Netherlands B.V. Referentie: WATBE3276R001F03 Versie:

Nadere informatie

Hoogspanningslijnen. Antwoord op de meest gestelde vragen

Hoogspanningslijnen. Antwoord op de meest gestelde vragen Hoogspanningslijnen Antwoord op de meest gestelde vragen 2 Ministerie van Infrastructuur en Milieu Hoogspanningslijnen Antwoorden op de meest gestelde vragen Inhoudsopgave 1. Waarom deze brochure? 3 2.

Nadere informatie

De natuurlijke kwelder als referentie voor onze half-natuurlijke kwelders. Peter Esselink

De natuurlijke kwelder als referentie voor onze half-natuurlijke kwelders. Peter Esselink De natuurlijke kwelder als referentie voor onze half-natuurlijke kwelders Peter Esselink workshop vastelandkwelders 28 okt 2015 Stap 1 Terminologie De natuurlijke kwelder als referentie voor onze half-natuurlijke

Nadere informatie

Geïndividualiseerde behandeling van oudere patiënten met borstkanker. Dr. N.A. de Glas

Geïndividualiseerde behandeling van oudere patiënten met borstkanker. Dr. N.A. de Glas Young Investigator Award 2018 Geïndividualiseerde behandeling van oudere patiënten met borstkanker Dr. N.A. de Glas AIOS Interne geneeskunde & Postdoc geriatrische oncologie LUMC Geen (potentiële) belangenverstengeling

Nadere informatie

Karaterisering van trends in blootstelling: cytostatica in Nederlandse ziekenhuizen als voorbeeld

Karaterisering van trends in blootstelling: cytostatica in Nederlandse ziekenhuizen als voorbeeld Karaterisering van trends in blootstelling: cytostatica in Nederlandse ziekenhuizen als voorbeeld Kenniscentrum RIWE (Risk Assessment in the Work Environment) Tim Meijster Department of Food & Chemical

Nadere informatie

Wind op zee. - kansen - ambities - onderzoek en kennis ... George Bakker. Amsterdam, 20 juni 2014

Wind op zee. - kansen - ambities - onderzoek en kennis ... George Bakker. Amsterdam, 20 juni 2014 Wind op zee - kansen - ambities - onderzoek en kennis George Bakker Amsterdam, 20 juni 2014 Offshore wind energie is een essentieel element in het bereiken van Europese klimaat en energie doelen Source

Nadere informatie

Plastics: Mondiaal en lokaal probleem

Plastics: Mondiaal en lokaal probleem Plastics: Mondiaal en lokaal probleem Lisbeth Van Cauwenberghe Prof. Dr. Colin Janssen Lisbeth.VanCauwenberghe@UGent.be Plastic, een succesverhaal! 1850 Celluloid 1970 1 st plastic bumpers 1939 Nylon 1907

Nadere informatie

WORKSHOP: Bronnenanalyse: een uitdaging voor de regio!

WORKSHOP: Bronnenanalyse: een uitdaging voor de regio! WORKSHOP: Bronnenanalyse: een uitdaging voor de regio! Welke vragen dienen beantwoord te worden in de regio voor de volgende generatie SGBP s? Hoe worden beschikbare informatie en kennis zo goed mogelijk

Nadere informatie

Bruinvis in de zuidelijke Noordzee: terug van weg geweest

Bruinvis in de zuidelijke Noordzee: terug van weg geweest Bruinvis in de zuidelijke Noordzee: terug van weg geweest Steve Geelhoed Zelfs voor de meest verstokte landrot zal het geen nieuws zijn dat de bruinvis terug is in de Lage Landen. Het aantal meldingen

Nadere informatie

planten voor planten en plantengemeenschappen

planten voor planten en plantengemeenschappen Formele beoordeling van risico s s van planten voor planten en plantengemeenschappen Johan van Valkenburg en Ton Rotteveel Plantenziektenkundige Dienst Wageningen g 11 december 2008 Inhoud Internationale

Nadere informatie

Workshop Schrijf een artikel(voor Limosa)

Workshop Schrijf een artikel(voor Limosa) Workshop Schrijf een artikel(voor Limosa) waaromzouikin de pen klimmen? niet gepubliceerd is niet gebeurd rechtvaardiging voor onderzoek verdiepingsslag logische afronding van veldwerk motivatie om door

Nadere informatie

THEMA 2 ALLES WAT LEEFT. LES 1 Ecosystemen en voedselketens. Deze les gaat over: Bij dit thema horen ook: Ecosysteem de Noordzee Voedselketens

THEMA 2 ALLES WAT LEEFT. LES 1 Ecosystemen en voedselketens. Deze les gaat over: Bij dit thema horen ook: Ecosysteem de Noordzee Voedselketens Powered by ESA NEMO NSO SPACE EXPO WNF THEMA 2 ALLES WAT LEEFT LES 1 Ecosystemen en voedselketens Deze les gaat over: Ecosysteem de Noordzee Voedselketens Bij dit thema horen ook: Les 2 Exoten in Nederland

Nadere informatie