opmaak Polygraaf :53 Pagina 3 De polygraaf CENTRUM VOOR POLITIESTUDIES v.z.w. MARC BOCKSTAELE (Ed.)

Transcriptie

1 opmaak Polygraaf :53 Pagina 3 De polygraaf CENTRUM VOOR POLITIESTUDIES v.z.w. MARC BOCKSTAELE (Ed.) UITGEVERIJ P O L I T E I A N.V.

2 opmaak Polygraaf :53 Pagina 4 Naar aanleiding van de studiedag De polygraaf in België, ingericht door het Centrum voor Politiestudies v.z.w. op 25 oktober 2000 in het Cultureel Centrum Ter Vesten te Beveren-Waas, o.l.v. dagvoorzitter en organisator Marc Bockstaele. CENTRUM VOOR POLITIESTUDIES v.z.w. SILVIE VAN ELCHINGEN P/A PROVINCIE VLAAMS-BRABANT DIENST OPENBARE ORDE EN POLITIE DIRECTIE FEDERALE OVERHEID DIESTSESTEENWEG KESSEL-LO Verantwoordelijke uitgever: Stefaan Janssens, Kolenmarkt 7 te 1000 Brussel 2000, Uitgeverij Politeia nv Kolenmarkt Brussel Tel: 02/ Fax: 02/ info@politeia.be Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, mircofilm, elektronisch of welke andere wijze ook zonder voorafgaandelijke schriftelijke toestemming van de uitgever. De auteurs, de redactie en de uitgever streven naar betrouwbaarheid van de gepubliceerde informatie waarvoor ze echter niet aansprakelijk kunnen worden gesteld. Wettelijk depot D/2001/8132/07

3 opmaak Polygraaf :53 Pagina 5 Woord vooraf De polygraaf in België Al langer zijn mensen op zoek naar de waarheid en wordt verondersteld dat liegen gepaard gaat met fysiologische reacties. De Oude Romeinen gewaagden van een bleke huid, het ontwijken van antwoorden en herhaalde pogingen om van onderwerp te veranderen. Een Grieks geneesheer controleerde de pols van de verdachte tijdens een ondervraging en stelde vast dat het hartritme bij bepaalde vragen versnelde. De Chinezen dwongen vermeende leugenaars op rijstpoeder te kauwen en enige tijd later uit te spuwen. Als het uitgespuwde poeder droog was, werd de persoon van het vertellen van een leugen beticht. In de 19 e eeuw maakte de Italiaanse fysioloog Angelo MOSSO een instrument om de invloed van angst en emoties op de hartslag en de ademhaling te meten, terwijl de Italiaanse criminoloog Cesare LOMBROSO de eerste was die criminelen op een georganiseerde manier liet kennis maken met een specifiek onderdeel van de moderne polygraaf: de Controle Vraag Techniek. Nadien hebben wetenschappers en practici uit diverse landen zowel het toestel als de procedure verder ontwikkeld en verfijnd tot wat het nu is. Momenteel wordt de polygraaf in alle continenten door politiediensten gebruikt, maar een West-Europese doorbraak blijft uit. In het verlengde van drie studiedagen over het politieverhoor, organiseerde het Centrum voor Politiestudies eind 98 reeds discussienamiddagen over het gebruik van de polygraaf en hypnose tijdens het politieverhoor. Deze methoden waren toen voor de meeste rechtspractici een eerste kennismaking. Niets liet vermoeden dat de polygraaf zo vlug het experimenteel stadium zou ontgroeien en dat amper één jaar later in België zware misdaden zouden opgelost worden dankzij het gebruik van de polygraaf. De media besteedde slechts aandacht aan één toepassingsgebied van de polygraaf: de waarachtigheid van een enige verklaring. Andere toepassingsmogelijkheden spreken minder tot de verbeelding, maar kunnen ook zinvol zijn. We denken hierbij aan het beter kunnen inschatten van tegenstrijdige verklaringen

4 opmaak Polygraaf :53 Pagina 6 6 WOORD VOORAF van getuigen; het opvolgen van de betrouwbaarheid van informanten en tipgevers; het gebruik als selectiemiddel bij het bepalen van prioritaire verhoren. Bovenstaande evolutie maakt het noodzakelijk dit onderzoeksmiddel vanuit verschillende perspectieven nauwkeuriger te bekijken ten einde beter de voor- en de nadelen te kunnen inschatten. Dit met het oog op een eventuele implementatie van het gebruik van de polygraaf in België. Vandaar voorliggend boek. De soorten leugens maken dat in de literatuur verschillende definities van liegen voorkomen. Mensen liegen om er beter van te worden, om een straf te ontlopen of om een positieve indruk op anderen te maken. Omdat liegen ook noodzakelijk is als sociaal glijmiddel in onderlinge relaties, is het misleiden van anderen een niet weg te denken element in de omgang tussen mensen. Maar hoe bedreven zijn we in het ontmaskeren van leugenaars? Welke kennis, training en hulpmiddelen maken iemand tot een leugenexpert en is de polygraaf een valabel hulpmiddel? Aldert Vrij, professor in de toegepaste sociale psychologie en verbonden aan de vakgroep psychologie van de Universiteit van Portsmouth (Engeland), doet sinds 1988 onderzoek naar liegen en promoveerde in 1991 op dit onderwerp. Vanuit dit perspectief biedt hij een inzicht in de manier waarop leugenaars zich voordoen en toont aan hoe ze te ontmaskeren zijn. Een polygraaf meet geen leugens maar registreert fysiologische activiteit en veranderingen die kunnen optreden bij leugens. Paul Eelen en Deb Vansteenwegen van de vakgroep psychologie, K.U. Leuven, Centrum voor Leerpsychologie en Gedragswetenschappen, doen onderzoek naar emoties in de context van vrees. De grondgedachte achter de polygraaf is dat de angst voor het verbergen van de waarheid emotioneel werkt, waardoor het sympathisch deel van het autonome zenuwstelsel meetbaar actiever wordt. Vanuit een aantal basisprincipes over hoe omgaan met psychofysiologische gegevens, maken zij een aantal kritische bedenkingen bij het gebruik van de polygraaf. Superintendent John Watson, sedert 1984 bij de Zuid-Afrikaanse politie werkzaam als unit commander in de Riot and Serious Crime Investigation Unit en sedert 1998 polygraaf-onderzoeker in Pretoria, maakt ons wegwijs in het gebruik van de polygraaf. Wie kan worden onderworpen aan een polygraaftest? Waar moet rekening mee worden gehouden? Vervolgens brengt hij het verhaal van de polygraaf in Zuid-Afrika. Hij laat niet na interessante conclusies te trekken voor de Belgische situatie. Daartoe is hij goed geplaatst: Watson deed in België in 2000 een reeks polygraaftesten van Nederlandstaligen. Ondertussen werd in amper twee jaar in België met de polygraaf heel wat praktische ervaring opgedaan, die resulteerde in enkele spectaculaire successen. Commandant Joan De Winne van het Disaster Victim Identification

5 opmaak Polygraaf :53 Pagina 7 WOORD VOORAF 7 Team, was nauw betrokken bij de organisatie van de eerste forensische polygrafietests in België en maakt ons vanuit het perspectief van de politieman deelachtig aan zijn ervaringen. Hij wijst op enkele bijzondere aandachtspunten zoals het belang van goede examinatoren, hun opleiding, de procedure, voordelen, nadelen, enz. Is de polygraaf een waardevol hulpmiddel voor het politiewerk? Is een polygraaftest geschikt als aanvullend bewijs of meer? Zijn de resultaten van de polygraaf als onafhankelijk bewijsmiddel geschikt? Moet een polygraafonderzoek uitgevoerd worden door een onafhankelijk deskundige of door de politie? Hoe moeten de resultaten van het polygraafonderzoek ter terechtzitting als bewijsmiddel worden aangeboden? Moet het gebruik van de polygraaf in een wettelijke regeling worden vastgelegd? Al deze vragen hebben te maken met de plaats van de polygraaf in het Belgisch strafrecht, en worden deskundig behandeld door Philip Traest, als professor verbonden aan de vakgroep strafrecht van de Universiteit Gent. In Nederland is de polygraaf tot nu toe slechts in een zeer beperkt aantal zaken gebruikt. Een rapport uit 1993 van de Recherche Advies Commissie aan de Minister van Justitie, was redelijk enthousiast over de perspectieven die de polygraaf biedt. Maar toch voelde toenmalig Minister van Justitie Winnie Sorgdrager medio 1997 niets voor de introductie van de polygraaf in Nederland. Rob Sijlbing, vanaf 1982 hoofd van de vakgroep gedragswetenschappen aan het Instituut voor Criminaliteitsbeheersing en Recherchekunde te Zutphen, en sedert augustus 2000 onderzoeker en docent sociale psychologie en forensische psychologie aan de Nederlandse Politieacademie in Apeldoorn, licht de discussie over de polygraaf in Nederland toe. Diane Reynders, adviseur-generaal van de Dienst voor het Strafrechtelijk beleid bij het Ministerie van Justitie, doet op haar beurt verslag van de recente studie en het advies inzake de mogelijkheid om de polygraaf in het Belgisch strafprocesrecht aan te wenden. Zo wordt belicht welke ministeriële of wetgevende initiatieven te verwachten zijn. Ondermeer wordt nagegaan of deze techniek als een politionele verhoortechniek dan wel als een expertise moet worden beschouwd. Ten slotte maakt Lode Van Outrive, voorzitter van het Centrum voor Politiestudies, professor Em. aan de Universiteit te Leuven, als neutraal en kritisch observator een geslaagde synthese van de verschillende bijdragen. Marc Bockstaele, Hoofdcommissaris bij de federale politie, gedeconcentreerde gerechtelijke dienst Gent

6 opmaak Polygraaf :53 Pagina 9 Inhoud Woord vooraf 5 Marc Bockstaele Door de mand 11 Liegen en het ontmaskeren van leugenaars: leugens en waarheden over de polygraaf Aldert Vrij De waarheid, niets dan de waarheid? 33 Algemene psychofysiologische principes en hun relevantie voor een wetenschappelijke benadering van leugendetectie Deb Vansteenwegen en Paul Eelen The use of polygraph in the investigation of crime 47 Experiences of the Polygraph Section attached to the South African Police Service John Watson Onbekend maakt onbemind? 57 Forensische psychofysiologie en het gerechtelijk onderzoek: de Belgische ervaring Joan De Winne De polygraaf en het bewijsrecht in strafzaken 67 De toekomst van de polygraaf in het Belgisch strafrecht Philip Traest Ontmaskerd door de polygraaf 85 Zwijgrecht en verklaringsvrijheid in Nederland Rob Sijlbing Naar een gestructureerde aanwending van de polygraaf! 93 De studie en het advies van de Dienst voor het Strafrechtelijk beleid Diane Reynders De polygraaf: het omstreden debat 105 Lode Van Outrive