Je hebt een Kleur, maar je bent Nederlands

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Je hebt een Kleur, maar je bent Nederlands"

Transcriptie

1 Je hebt een Kleur, maar je bent Nederlands Identiteitsformaties van Geadopteerden van Kleur Leerstoelgroep Gender Studies Faculteit der Geesteswetenschappen/Letteren Universiteit Utrecht auteurs Prof. dr. Gloria Wekker Dr. Cecilia Åsberg Drs. Iris van der Tuin Drs. Nathalie Frederiks

2 Colofon Dit onderzoek is financieel mogelijk gemaakt door de Wetenschapswinkel Letteren en de Leerstoelgroep Gender Studies, Faculteit der Geesteswetenschappen, Universiteit Utrecht. Omslagontwerp en art-direction: Tadberg Design BNO, Laren NH Digitaal printen en afwerken: Drukkerij Image Team, Eemnes

3 Inhoud Dankwoord 1 Inleiding 3 1 Doel- en Vraagstelling 6 2 Leeswijzer 9 Hoofdstuk 1 Geadopteerden van kleur? Begrippen en Achtergronden 11 Inleiding 1 Definities van etniciteit en etnische identiteit 15 2 Begripsbepaling en terminologie rond transnationale en interetnische adoptie De stille migratie 21 3 Het Nederlandse wetenschappelijk debat over interlandelijke adoptie, in het bijzonder ten aanzien van de etnische identiteiten van transnationaal geadopteerden Overzicht van relevant onderzoek over adoptie Opvattingen over de etnische identiteit van geadopteerden 26 4 Beknopt overzicht van Nederlandse organisaties van en voor geadopteerden van kleur 30 5 Aanbevelingen 33 Hoofdstuk 2 Je wordt er steeds aan herinnerd dat mensen je anders zien dan jij jezelf 35 kent. Identiteitsformaties van geadopteerden van kleur 1 Inleiding 35 2 Verantwoording Doelstelling interviews Inhoud en samenstelling interviewvragen Profiel van geïnterviewden Achtergrond en samenstelling adoptiegezin Motieven van adoptieouders voor keuze voor adoptie Keuze voor een bepaald land van herkomst van adoptiekind Keuzen van respondenten ten aanzien van het zoeken naar en contact met 39 hun biologische familie 3 Het onderhandelen van een third space identiteit Donkere huid, witte familie: de rol van etnische herkomst in het adoptiegezin 41

4 3.1.1 Bespreekbaarheid van de betekenis van geadopteerd zijn in het adoptiegezin Diversiteit bespreekbaar gemaakt als cultureel anderszijn in Nederlandse 45 adoptiegezinnen 3.2 Subject positionering: ervaringen met als Anders gezien worden door de omgeving Vragen over afkomst: wijzen van positionering van geadopteerde subjecten 48 door vertogen van ras en seksualiteit 3.3 Geadopteerde subjecten: het verenigen van tegenstrijdige termen Vaardigheden en strategieёn ontwikkeld door geadopteerden van kleur Eigen terminologieёn over etniciteit, kleur en nationaliteit als strategieёn 55 van macht of onmacht 4 Conclusies 57 5 Aanbevelingen 58 Hoofdstuk 3 Duale verbondenheid, imaginaire gemeenschappen: collectieve identiteitsformatie on line onder volwassen geadopteerden van kleur 59 1 Inleiding: Culturele identiteiten van Nederlandse geadopteerden van kleur on line 59 2 Zes landelijke websites in kaart gebracht Arierang Chicolad Inesh Kiran Peruacha Shapla 68 3 De politiek en praktijk van naamgeving Imaginaire gemeenschappen, verbondenheid en identiteit Een brug tussen vroeger en nu 71 4 Conclusie: nieuwe verbanden, nieuwe verwantschappen 73 5 Aanbevelingen 75 Samenvatting 76 Bijlagen 79 Bijlage A Vragenlijst interviews 79 Bijlage B Samenstelling adoptiegezin van respondenten 81 Bibliografie 82 De auteurs 92

5 Dankwoord De auteurs bedanken de volgende personen en organisaties voor hun bijdrage aan de totstandkoming van het rapport. De Wetenschapswinkel Letteren van de Universiteit Utrecht maakte het bijzondere, interdisciplinaire soort onderzoek waarvan dit rapport een voorbeeld is mogelijk. Door de toekenning van een subsidie voor Niet-Routinematig Onderzoek (NRO) eind 2005, is ons onderzoek naar Identiteitsformaties van Geadopteerden van Kleur in april 2006 van start gegaan. Wij danken mw. drs. Joleen Schipper, coördinator van de Wetenschapswinkel Letteren en tevens lid van de begeleidingscommissie, voor haar enthousiasme en steun tijdens het onderzoeksproject. Onze speciale dank gaat uit naar de geadopteerde studenten in het college Gender, Etniciteit en Cultuurkritiek: Inleiding Vrouwenstudies. Hun persoonlijke verhalen gaven ons oorspronkelijk het idee voor dit onderzoek en tijdens het onderzoek bleven zij ons inspireren. Daarnaast een woord van dank aan de studenten die deelnamen in het college Historiography of Feminist Ideas, die gemotiveerd raakten om over hun adoptiegeschiedenissen te reflecteren en te schrijven. Deze positieve wisselwerking tussen onderwijs, onderzoek, individuele levensverhalen en vraagstukken van transnationale adoptie, laat zien dat het onderwerp van identiteitsformaties van geadopteerden van kleur een duidelijke maatschappelijke relevantie heeft die ons heeft gestimuleerd tijdens de totstandkoming van het rapport. In het bijzonder bedanken wij de tien (jong)volwassen geadopteerden die in het kader van het onderzoek zijn geïnterviewd zeer hartelijk voor hun enthousiaste respons op de interviewoproep en voor hun inzet, enthousiasme en betrokkenheid bij de vaak intense interviews die regelmatig meer dan twee uur duurden. Bovenal bedanken wij hen voor de indrukwekkende openheid waarmee zij de vaak persoonlijke vragen hebben beantwoord over de rol die hun meervoudige etnische identiteit speelt in hun levens en families. Ook bedanken wij de geadopteerden die reageerden op de oproep maar die door de beperkte omvang van het onderzoek niet konden worden geïnterviewd. De opdrachtgever van het onderzoek, Stichting Adoptievoorzieningen te Utrecht maakte het mogelijk nieuwe onderzoeksperspectieven ten aanzien van adoptie en de meervoudige identiteiten van geadopteerden te exploreren. Dit verkennende onderzoek vanuit een interdisciplinair, feministisch perspectief heeft mede ten doel een bijdrage te leveren aan de verbreding van onderzoeksperspectieven. Prof. dr. Rosemarie Buikema, directeur en leerstoelhouder van de leerstoelgroep Gender Studies, Universiteit Utrecht, ondersteunde het onderzoeksvoorstel vanaf het prille begin. In dit onderzoek zijn wij in belangrijke mate geïnspireerd door het werk van dr. Lee-Sam Dol/ Tobias Hübinette, een Zweeds onderzoeker op het terrein van Koreaanse Studies, schrijver en politiek activist, die zich in zijn onderzoek richt op vraagstukken van transnationale adoptie en migratie en in het bijzonder op transnationale adoptieve Koreaanse identiteiten. Zijn interdisciplinaire, kritische perspectief ten aanzien van internationale adoptie maakt, net als dit rapport, gebruik van feministische, Postkoloniale en Culturele Studies. Zijn onderzoek heeft op radicale wijze visies ten aanzien van adoptieonderzoek in Zweden veranderd. Tevens bedanken wij dr. Cecilia Lindgren, die werkzaam is bij de vakgroep Child Studies van het Tema Institute, Linköping University te Zweden, voor haar steun bij het onderzoek. De leden van de begeleidingscommissie van het onderzoek willen wij danken voor hun waardevolle commentaar en advies, dat zij ieder vanuit hun verschillende disciplines hebben gegeven: mw. drs. Joleen Schipper; dhr. dr. Joost Dankers, coördinator Contractonderzoek bij het 1

6 Onderzoeksinstituut voor Geschiedenis en Cultuur, Faculteit Geesteswetenschappen, Universiteit Utrecht; mw. dr. Hester Storsbergen is als adoptieonderzoeker, gezondsheidspsycholoog en orthopedagoog verbonden aan de capaciteitsgroep Kinder- en Jeugdstudies van de Opleiding Pedagogiek, Universiteit Utrecht; mw. Mea Coppens is werkzaam als maatschappelijk werkster bij Stade Fiom Utrecht en is sinds vele jaren betrokken bij de problematiek van afstand en adoptie en de postadoptieve hulpverlening aan (jong)volwassen geadopteerden. Van de Stichting Adoptievoorzieningen waren de volgende personen betrokken bij de begeleidingscommissie: dhr. Hein Paul Siebinga, (voormalig) teamleider voorbereidingen, mw. Madelon Misasa, medewerkster afdeling communicatie en mw. Liliane Waanders, hoofdredacteur van het Adoptietijdschrift. Mw. drs. Maayke Botman, promovenda Gender Studies, Onderzoekinstituut voor Geschiedenis en Cultuur, Faculteit der Geesteswetenschappen, Universiteit Utrecht zijn wij dank verschuldigd voor het kritisch proeflezen van een eerdere versie van het rapport. Wij willen de verenigingen voor buitenlands geadopteerden Arierang, Peruacha, Chicolad, Shapla, en Inesh buitengewoon bedanken voor hun toestemming voor het gebruiken van materiaal van hun websites. Onze speciale dank gaat uit naar de volgende personen: Milan Vis en Milou van Uden, Arierang; John Jairo Ayala Hoekema, Chicolad; Jurrijn Tack, Peruacha; Noëlle de Dreu, Inez Tuerlings en Farida van Toledo, Shapla; Nimal van Oort, Inesh. Verder bedanken wij de volgende personen voor hun advies: Hoogleraar Adoptie mw. prof. Dr. Femmie Juffer, Universiteit Leiden en mw. dr. Anneke Vinke, coördinator van het Adoptiedriehoek Onderzoeks Centrum (ADOC), Universiteit Leiden; Marja van Starrenburg, maatschappelijk werkster Vereniging Wereldkinderen. Tenslotte dank aan Hilbrand Westra, United Adoptees International Nederland, (UAI NL); Erika Blikman van Stichting &tree en David ter Avest voor het delen van hun persoonlijke en professionele inzichten in de problematiek van identiteit en etniciteit van geadopteerden van kleur. 2

7 Inleiding In televisieprogramma s zoals Spoorloos (KRO) en Vermist (TROS) en het radioprogramma Adres Onbekend (KRO) wordt al jarenlang en met aanzienlijke populariteit aandacht besteed aan de zoekacties van geadopteerden naar hun biologische familie en naar informatie over hun adoptiegeschiedenis. In deze programma s spelen geadopteerden een dubbele rol zij zijn zowel toeschouwer als subject. Met andere woorden: terwijl de populariteit van de programma s bij de gemiddelde kijker vooral voortkomt uit hun amusements- en emotionele waarde heeft de zoekactie van de Indonesische geadopteerde die op zoek gaat naar haar biologische familie in Spoorloos voor andere Indonesische en (buitenlands) geadopteerden een andere lading. Voor deze kijkers biedt een geslaagde zoekactie hoop en herkenning. 1 In 2006 is in Nederland een breed inhoudelijk debat over adoptie opgelaaid. De aanleiding hiervoor is meervoudig. Er is wereldwijd veel media aandacht geweest voor de controversiële adoptie door de popster Madonna van het Malawische jongetje David Banda en de adopties van filmsterrenkoppel Angelina Jolie en Brad Pitt. Er worden in het debat over Madonna en Jolie kritische vragen gesteld over het adoptiekind als mogelijk modeaccessoire van sterren die door hun financiële middelen en status een kind kunnen kopen, schijnbaar zonder zich te hoeven houden aan regels die gelden voor interlandelijke adoptie in betreffende landen van herkomst. Dit heeft er onder andere toe geleid dat politici zoals de voormalige minister van Ontwikkelingssamenwerking van Ardenne zich tegen de adoptie door Madonna heeft uitgesproken. Het fenomeen van transnationale of interlandelijke adoptie is dus in het kader van globalisering geagendeerd. Het debat ontstond ook omwille van een meer formele reden. In 2006 bestond de Nederlandse adoptiewet uit jaar. Deze wet regelt dat het geadopteerde kind juridisch volledig het kind van zijn of haar adoptieouders wordt: de familierechtelijke banden tussen het kind en de biologische ouders worden geheel verbroken (Hoksbergen 1991). De verjaardag van de adoptiewet is in het najaar van 2006 en begin 2007 de aanzet geweest voor een debat over het huidige bestaansrecht van interlandelijke adoptie in relatie tot de verschillende belangen en perspectieven van partijen die betrokken zijn bij adoptie. 2 In dit debat over adoptie staat het vermeende universele belang van het kind binnen interlandelijke adoptie, zoals dit is geformuleerd in het Haags Verdrag uit 1993, centraal. Dit verdrag is opgesteld ter bescherming van de rechten van het buitenlandse adoptiekind en geldt als wettelijke richtlijn voor de samenwerkende landen die betrokken zijn bij interlandelijke adoptie, die dit verdrag ondertekend hebben. Volgens dit Verdrag biedt interlandelijke adoptie een kind dat niet binnen zijn eigen familie, cultuur en land kan opgroeien een kans om op te groeien in een adoptiegezin. 1 Jonge en (jong)volwassen geadopteerden kunnen zich ook wenden tot tijdschriften zoals Adoptietijdschrift (Bohn Stafleu Van Loghum) en het blad Wereldkinderen van de Vereniging Wereldkinderen. Deze tijdschriften besteden aandacht aan de identiteiten van jonge en jongvolwassen geadopteerden in speciale rubrieken waarin geadopteerden geportretteerd worden. Tevens geven andere media, zoals websites van verenigingen voor en door buitenlands geadopteerden en meer algemene websites over adoptie, zoals de portal adoptietrefpunt (http// geadopteerden de mogelijkheid zich gerepresenteerd te zien (zie hoofdstuk drie van dit rapport). Arierang, de Nederlandse vereniging voor Koreaans geadopteerden geeft twee magazines uit: Uri Shinmun en Uri Cosmo voor haar leden. 2 Er zijn verschillende organisaties die zich bezig houden met de diverse praktijk en problematiek van adoptie. Organisaties als Stichting Ambulante Fiom en de Riagg instellingen bieden groepsgerichte en individuele hulpverlening aan (jong)volwassen geadopteerden zoals gespreksgroepen. Ook biedt de Fiom in samenwerking met de International Social Service (ISS) begeleiding bij zoekacties van buitenlands geadopteerden naar hun biologische ouders en informatie over hun herkomst. De landelijke Stichting Adoptievoorzieningen biedt middels de afdeling WAN, Wegwijzer Adoptie Nazorg, informatie en advies aan adoptiekinderen, volwassen geadopteerden en adoptiegezinnen. Ook vergunninghouders, de organisaties die bemiddelen bij interlandelijke adoptie zoals de Vereniging Wereldkinderen, bieden nazorg aan jong volwassen geadopteerden door hulpverlening bij zoekvragen en het aanbod van rootsreizen naar het land van herkomst. Zie hoofdstuk 1 voor een beknopt overzicht van organisaties waar geadopteerden terecht kunnen met identiteitsvragen. 3

8 Wiens of welk belang is gediend met de historische praktijk van interlandelijke adoptie, is besproken in verschillende Nederlandse kwaliteitskranten en opiniërende televisieprogramma s en tijdschriften. In dit debat werden enkele volwassen buitenlands geadopteerden opgevoerd als ervaringsdeskundigen die vanuit hun persoonlijke ervaring een nieuw perspectief bieden op geadopteerd zijn. Zo heeft Eén Vandaag (Tros, AVRO, NOS) aandacht geschonken aan de visies en ervaringen van volwassen geadopteerden met een item over de oprichting van UAI NL oftewel United Adoptees International Nederland middels een interview met Hilbrand Westra. 3 De UAI is een nieuwe belangengroep voor en door geadopteerden in Nederland die zich niet richt op één bepaald land van herkomst. Momenteel wordt adoptie breed bediscussieerd, ook omdat het kabinet Balkenende IV zich heeft uitgesproken over (binnenlandse) adoptie als alternatief voor abortus. De Stichting Ambulante Fiom sprak zich uit tegen dit kabinetsstandpunt hulp aan ongewenst zwangere (jonge) vrouwen en moeders zou een betere oplossing zijn 4. Een novum in het hedendaagse debat over interlandelijke adoptie is dat geadopteerden participeren. Naast de UAI kan het initiatief van de Koreaans geadopteerde Kim Verhaaf genoemd worden. In februari 2006 heeft Verhaaf een brief aan voormalig minister van Justitie Donner geschreven als protest tegen het voorstel voor een wetswijziging in de Wet ter Opneming Buitenlandse Kinderen ter Adoptie (WOBKA). Dit voorstel behelste het verhogen of laten vervallen van leeftijdsgrenzen van aspirant adoptieouders in het geval van interlandelijke adoptie. Verhaaf pleit voor de inspraak van geadopteerden als ervaringsdeskundigen in de beleidsvorming ten aanzien van interlandelijke adoptie die nu volgens haar eenzijdig gedomineerd wordt door de lobby van adoptieouders. Donner heeft in een memorie van toelichting (juli 2006) laten weten minimale leeftijdsgrenzen te zullen hanteren voor aspirant adoptieouders. 5 Ook is Verhaaf op internet een petitie gestart om handtekeningen voor haar actie te verzamelen. Zij heeft inmiddels 189 handtekeningen van medestanders opgehaald. 6 In de Forum reeks Adoptie ja/nee? van de Volkskrant (december februari 2007) verschenen bijdragen van vertegenwoordigers van adoptieorganisaties en wetenschappelijk onderzoekers naar adoptie (waaronder van de auteurs van het onderhavige onderzoek). 7 Daarnaast verwoordden twee bijdragen van volwassen geadopteerden ieder een ander perspectief op de identiteit die geadopteerden van kleur bezitten. De auteur Stephan Sanders beargumenteert dat geadopteerden zelf keuzes maken over wie zij willen zijn (de Volkskrant , p. 7). Dat geadopteerden van kleur opgroeien in een wit gezin is geen obstakel bij het ontwikkelen van een eigen besef over hun etnische identiteit. Sanders maakt een vergelijking tussen de formatie van een gekleurde etnische identiteit van geadopteerden in een wit gezin en de ontwikkeling van 3 Zie ook een interview in de Leeuwarder Courant, ( , p. 9). 4 In het regeerakkoord van het kabinet Balkenende IV wordt voorgesteld dat adoptie als alternatief kan dienen voor vrouwen die abortus overwegen. In diverse kwaliteitskranten is door organisaties zoals de Fiom en de Vereniging van het Ongeboren Kind, VBOK, maar ook door vrouwen die zelf afstand hebben moeten doen van hun kind in het verleden, afwijzend gereageerd op dit voorstel. Het voorstel wordt enerzijds beschouwd als bevoogdend jegens vrouwen omdat het hen het recht zou ontnemen zelf hierin keuzen te maken. Anderzijds wordt betoogd dat het afstaan van een kind ter adoptie geen werkelijk alternatief is voor abortus, omdat afstand doen een traumatisch en levenslang proces is voor vrouwen. Dit punt wordt onderstreept door interviews met vrouwen in de Volkskrant ( , p. 1) en Trouw ( , p. 2-3) die vertellen over de ingrijpende betekenis die het afstand doen van hun kind heeft op hun leven en de grote problemen die zij ervaren met het verwerken van dit verlies. 5 De memorie van toelichting van juli 2006 van het Ministerie van Justitie heeft betrekking op de WOBKA. Deze memorie is te lezen op de website van de adoptievereniging de Rode Draad, een belangenvereniging voor aspirantadoptieouders die kinderen adopteren uit China en Taiwan (http// laatst geactiveerd ). 6 Zie (laatst geactiveerd ). 7 Met ons artikel Mentaliteit witte adoptieouders moet veranderen in de Forum serie Adoptie Ja/ Nee? wilden wij het perspectief van interetnisch geadopteerden van kleur aan het gevoerde debat toevoegen (de Volkskrant , p. 7). Dat perspectief ontbrak op dat moment aan de discussie die vooral ging over het morele bestaanrecht van interlandelijke adoptie. De ervaringen van geadopteerden met betrekking tot een gekleurde etnische positionering laten het belang zien van aandacht voor de meervoudige identiteit van deze groep en voor de multietnische gezinnen die door interetnische adoptie gevormd worden. 4

9 homoseksuele kinderen die opgroeien bij heteroseksuele ouders. Deze zouden ook geen hulp ontvangen van hun ouders. Volwassenheid geeft volgens Sanders geadopteerden de vrijheid om hun eigen keuzes te maken. 8 De Koreaans geadopteerde journaliste Anouk Eigenraam vertelt in haar bijdrage over de discriminerende vragen en opmerkingen die zij regelmatig krijgt te horen over haar uiterlijk die haar ermee confronteren niet-nederlands te zijn in de ogen van anderen ( de Volkskrant , p. 11). Dit staat in tegenstelling tot haar eigen gevoel: Ik voel me zo Hollands als maar kan. Zij benoemt deze opmerkingen als irritant en geeft ook weer dat Nederland niet wil erkennen dat het een veelkleurige samenleving is geworden. Zij koppelt haar ervaringen nadrukkelijk niet aan een problematische visie op adoptie; ze beschouwt haar adoptie als verrijking en als deel van haar identiteit. Beide bijdragen vertellen over de individuele keuzen die deze volwassen geadopteerden hebben gemaakt en de strategieën die ze hebben ontwikkeld ten aanzien van het exploreren van een etnische identiteit (Sanders) en ervaringen met discriminatie (Eigenraam). Echter het geloof in de individuele keuze, hoe strijdbaar of overtuigend ook, toont hoe geadopteerden zelf moeten leren omgaan met sociale betekenissen van een gekleurde etniciteit in relatie tot een witte norm. Deze sterk individuele vertogen tonen de afwezigheid van een gemeenschappelijk vertoog over hun ervaringen en vragen. In plaats van dat elke geadopteerde voor zichzelf een manier vindt om om te kunnen gaan met ervaringen die samenhangen met identiteitsvragen ten aanzien van adoptie en etniciteit, lijkt het ons maatschappelijk meer productief om deze in kaart te brengen en uit te wisselen. Op deze manier kan er zichtbaarheid worden gegeven aan de rol die de etnische afkomst van geadopteerden speelt in de ontwikkeling van hun meervoudige interetnische identiteit. De laatste tijd nemen geadopteerden op een minder individuele manier deel aan de betekenisvorming rond adoptie, vanuit een perspectief dat wij duaal of meervoudig zullen noemen. Deze manier is gericht op het delen van ervaringen. Geadopteerden geven niet alleen binnen de kaders van de genoemde debatten vorm aan hun ervaringen en ideeën. De afgelopen jaren zijn er verschillende culturele producties van interlandelijk geadopteerden verschenen die bijdragen aan een nieuw perspectief op interetnische adoptie en de identiteitsformatie van geadopteerden. We geven een aantal voorbeelden: In de muzikale theatervoorstelling Black in Bakkum (mei 2007) van de spoken word performer en zangeres Jeannine Valeriano i.s.m. Orkater, verbindt zij verhalen over haar jeugd als geadopteerd zwart meisje dat opgroeit bij een Nederlands- Indonesische familie in het Noord-Hollandse dorp Bakkum, met de zoektocht die zij als puber onderneemt naar haar roots in Curaçao. Het NRC Handelsblad publiceerde van februari tot eind april 2007 een wekelijkse column van de geadopteerde Kyung-Soon van Gelder: een jonge geadopteerde vrouw schrijft over haar ervaringen met Nederlandse mannen. In deze columns werd op een provocatieve wijze bericht over de explosieve relatie tussen etniciteit en gender. De Koreaans geadopteerde filmmaker In-Soo Radstake heeft de documentaire film Made in Korea: Een enkeltje Seoul-Amsterdam? (Fu Works, 2006) gemaakt over zijn adoptiegeschiedenis en zijn zoektocht naar de groep Koraanse adoptiekinderen die in 1980 samen met hem in Nederland aankwamen. Deze film is vertoond op het 8 In verschillende publicaties heeft Stephan Sanders autobiografische elementen verwerkt uit zijn adoptiegeschiedenis: Liefde is voor vrouwen (2002); Ai Jamaica (1991) en Buitenwacht (1995). Het kritisch onderzoeken van noties van een meervoudige etnische, (homo)seksuele en familiale identiteit vanuit het perspectief van afgestaan en geadopteerd zijn, is een terugkerend thema in zijn werk. De visie die Sanders in zijn literaire werk uiteenzet over de individuele worsteling die geadopteerden kunnen doormaken, lijkt in tegenspraak met de boodschap die spreekt uit het Volkskrant artikel Paternalisme, dat is het adoptiedrama waarin hij de specifieke betekenis van een adoptieve identiteit minimaliseert ( , p. 7). 5

10 Internationaal Filmfestival Rotterdam in 2007 en is geselecteerd voor vertoning door verschillende buitenlandse filmfestivals; In 2006 is een bundel met autobiografische verhalen van Nederlandse binnen- en buitenlandse geadopteerden verschenen onder redactie van René Hoksbergen: Vertraagde Start: Geadopteerden aan het woord (Uitgeverij Aspekt); In november 2005 heeft kunstenaarscollectief Stichting &tree in Amsterdam de meerdaagse kunstmanifestatie Remi georganiseerd over internationale adoptie en de culturele identiteiten van geadopteerden. Deze kunstmanifestatie was een initiatief van de Koreaans geadopteerde beeldend kunstenaar Erika Blikman; Het boek Eindelijk leef ik echt! Een verhaal over innerlijke pijn, boulimia, adoptie, zelfacceptatie en overwinning van de Koreaans geadopteerde auteur Joey Yoon (Uitgeverij Aspekt, 2004); De Koreaans geadopteerde Eun-mi Postma heeft met Leo Knikman in 2002 de NPS radiodocumentaire Omma en Mama gemaakt over haar adoptiegeschiedenis en zoektocht naar haar Koreaanse biologische moeder en familie en haar relatie met haar Nederlandse adoptiemoeder. De documentaire won de Prix d Europe voor beste radiodocumentaire in 2002; Buitenlands geadopteerden hebben verenigingen opgericht voor geadopteerden die afkomstig zijn uit Europese en niet-westerse landen van herkomst en manifesteren zich op collectieve wijze op internet door middel van websites (zie hoofdstuk 3). De bijdragen van volwassen geadopteerden aan debatten over adoptie en hun interventies via radio, tv, boeken, internet en kunstuitingen laten zien dat zij een nieuw, eigen perspectief op adoptie vormgeven en een unieke bijdrage kunnen leveren aan de opinievorming rond adoptie. Hun uitingen geven blijk van een nieuwe subjectiviteit waarbij dit onderzoek aansluit. 1 Doel- en vraagstelling Dit rapport is het resultaat van het onderzoeksproject Identiteitsformaties van Geadopteerden van Kleur dat is uitgevoerd in opdracht van de Stichting Adoptievoorzieningen. De Stichting Adoptievoorzieningen is voortgekomen uit de fusie tussen het Bureau Voorlichting Interlandelijke Adoptie (VIA) en de Stichting Werkverband Adoptie Nazorg (WAN) in De stichting biedt, ten eerste, informatie en voorlichting aan aspirant-adoptieouders, waaronder de verplichte voorlichtingscursus die aspirant-adoptieouders binnen de procedure van (interlandelijke) adoptie volgen. Ten tweede wordt opvoedingsondersteuning geboden aan adoptiegezinnen in de eerste drie jaar na aankomst van hun adoptiekind. Tenslotte wordt informatie en advies gegeven over de diverse problematiek van adoptie voor geadopteerden, adoptieouders en professionals, waaronder op het gebied van identiteit en ontwikkeling. In dit rapport beargumenteren wij dat het vraagstuk van de identiteitsformatie van geadopteerden van kleur geen zogenaamd minderheidsprobleem is en niet alleen interessant is voor een stichting als Adoptievoorzieningen. De kwesties die worden opgeworpen in relatie tot adoptie gaan ons allen aan in Nederland. Interlandelijke adoptie verwijst niet alleen naar de adoptie van één kind uit een ander land, maar geeft betekenis aan de praktijk van interetnische adoptie: de adoptie van kinderen met een andere etnische positionering, uit niet-westerse landen, door witte, westerse adoptieouders. In internationaal onderzoek wordt interlandelijke en interraciale adoptie aangeduid met de termen transnationaal en transraciaal om de politieke betekenis van de eenzijdige migratiestroom van adoptiekinderen naar het Westen te benoemen. Wij zullen de term interetnisch gebruiken voor de praktijk van transraciale adoptie, vanwege de problematische connotaties van ras en raciaal die wij willen deconstrueren. Met interetnisch verwijzen wij niet alleen naar de identiteit van geadopteerden, maar ook naar de socialisatie van geadopteerden van kleur in witte adoptiegezinnen. In hoofdstuk 1 zullen wij kwesties rond terminologie met betrekking tot etniciteit en adoptie verder uiteen zetten. 6

11 Interetnische adoptie legt het spanningsveld rond individuele identiteit en etnische achtergrond bloot. Het toont het belang van familierelaties en afstamming in zowel genetische als culturele zin. Het onderstreept kwesties van ras /etniciteit in het hart van Nederlandse samenleving, de familie. Adoptie draagt bij aan de duale, meervoudige of gefragmenteerde identiteiten die in onze postkoloniale tijden worden gevormd. Het brengt individuen bij elkaar die verschillen in etnische en nationale achtergrond. De identiteiten die tot stand komen door afstand en adoptie stellen de meest progressieve conceptualisaties van identiteit ter discussie, waaronder de begrippen die circuleren binnen Gender Studies. Vertrekpunt voor dit onderzoek waren de reacties van een groep studenten, jongvolwassen geadopteerden van kleur, binnen het college Gender, Etniciteit en Cultuurkritiek: Inleiding Vrouwenstudies op het gebruik van bestaande termen en conceptualiseringen van etniciteit. Deze studenten vertelden dat zij zich niet konden herkennen in de term witheid voor het beschrijven van de dominante etnische positie, noch konden zij zich identificeren met de termen zwart, migrant en vluchteling als beschrijving van gemarginaliseerde etnische posities in de Nederlandse samenleving. De betekenissen die de geadopteerden toekennen aan hun eigen etnische identiteit bleken niet aan te sluiten bij het gehanteerde begrippenapparaat. Bovendien bleken de geadopteerden in staat het begrippenapparaat aan de hand van hun eigen ervaringen van kritische kanttekeningen te voorzien. Dit riep de vraag op hoe geadopteerden van kleur zichzelf positioneren en benoemen in bestaande vertogen over etniciteit, die overigens altijd gekoppeld zijn aan gender. 9 De reacties van studenten gaven een eerste inzicht in de interetnische ervaringen van geadopteerden van kleur die zijn opgegroeid in witte families. Deze ervaringen geven legitimiteit aan schijnbaar tegengestelde betekenissen en ervaringen waarin raciale /etnische scheidslijnen worden overschreden. 10 Geadopteerden van kleur nemen grofweg drie posities in: ze vertellen zich te identificeren als wit of Nederlands zonder zich verbonden te voelen met hun etnische herkomst, zich verscheurd te voelen, of ze voelen zich verbonden met zowel hun Nederlandse identiteit als met hun land van herkomst, omdat zij zich willen identificeren met de verschillende gemeenschappen, families en geschiedenissen waar zij als geadopteerden deel van uitmaken. Deze identificaties van geadopteerden van kleur geven stof tot nadenken over diepgewortelde, essentialistische aannames over identiteit, over vooronderstellingen ten aanzien van fysieke kenmerken die signaleren dat iemand zichtbaar tot een bepaalde etnische achtergrond behoort. De mogelijkheid van het innemen van een subjectpositie die een meervoudige identificatie van etniciteit en cultuur voorstaat en die dus anders is dan bestaande, elkaar uitsluitende noties van witheid en zwartheid geeft inzicht in de realiteiten van het leven tussen de termen zwart en wit. De strategieën en vaardigheden van geadopteerden van kleur leggen vaak onbespreekbare grenzen bloot om op eigen termen invulling te geven aan een complexe identiteit. De wijzen waarop de etnische herkomst van geadopteerden van kleur wordt beschouwd en de waarde die hieraan wordt toegekend door instituties, adoptieouders, families en de sociale omgeving is van invloed op de manier waarop geadopteerden zichzelf op hun eigen termen kunnen zien. We willen hier kort stilstaan bij een belangrijke term die gebruikt wordt in dit rapport: de complexe en in Nederland ongebruikelijke notie van kleur wanneer we over interetnische geadopteerden spreken. Deze term heeft een eigen politieke geschiedenis en een specifieke betekenis in dit rapport. De feministische cultureel theoretica Ruth Frankenberg (1993) stelde de notie ter discussie dat alleen mensen van kleur een etnische positionering hebben. In deze zin gaf 9 Het begrip gender verwijst naar sociale en culturele betekenissystemen die ten grondslag liggen aan machtsrelaties en verschillen tussen mannen en vrouwen en naar betekenissen die worden toegekend aan mannelijkheid en vrouwelijkheid. Betekenissen van gender verhouden zich altijd tot betekenissen van etniciteit doordat deze elkaar, afhankelijk van de sociaalhistorische context, beïnvloeden. De wetenschap die zich toelegt op de bestudering van gender heet Vrouwenstudies of Gender Studies. 10 In navolging van Hall gebruiken we ras en etniciteit als twee kanten van dezelfde medaille (2000). In hoofdstuk 2 komen we daar uitgebreider op terug. 7

12 zij gehoor aan de reeds lang noodzakelijke taak van het problematiseren van witheid als etnische positie. Haar doel was om witheid zichtbaar te maken, een etnische positionering die voorheen schijnbaar onzichtbaar was voor degenen die de privileges ervan ervaren. Wij willen benadrukken dat iedereen in de Nederlandse samenleving op - asymmetrische manieren - wordt beïnvloed door ras en racisme. In dit rapport wordt de notie van kleur gebruikt om betekenis te geven aan de donkere huidskleur/pigmentatie van geadopteerden en wel om twee redenen. Ten eerste om te onderschrijven hoe pigmentatie ertoe doet als markering van zichtbaar anderszijn van geadopteerden van kleur in de Nederlandse samenleving. Wij zullen laten zien welke rol kleur speelt voor geadopteerden in de wisselwerking tussen identiteitsformatie en racisme. De postkoloniale theoretica Gayatri Spivak benoemt deze specifieke vorm van racisme als chromatisme," het maken van onderscheid op basis van het zichtbare verschil in huidskleur (1986: 235; zie ook Ahmed 1998). Sara Ahmed gaat in op de racistische betekenisgeving van huidskleur en beschrijft het culturele verschil tussen hip getint, olijfkeurig of gebrandmerkt te zijn als zwart. De betekenisgeving van die verschillende nuances in huidskleur ligt niet voor eens en altijd vast, maar ondergaat verandering in de tijd. Wij veronderstellen dat in Nederland de receptie van donkerharige, olijfkleurige Zuid Europeanen, zoals Grieken, Italianen en Spanjaarden, in de loop van de tijd veranderd is en ook naar regio verschilt. Slechts door empirisch onderzoek kunnen dergelijke veranderingen en verschillen vastgesteld worden. Dat is niet de bedoeling van dit rapport, maar voor zover bijvoorbeeld Grieks geadopteerden zich al of niet herkennen in de ervaringen zoals beschreven in de volgende hoofdstukken, draagt dit alleen maar bij aan een verfijning van ons begrip van de werking van chromatisme in de Nederlandse samenleving. Geracialiseerde etniciteit is dat wat van kleur is, waardoor witheid als universeel, onzichtbaar en ongemarkeerd blijft gelden waartegen Anders zijn wordt gemarkeerd. Chromatisme opereert niet in gelijke mate voor alle etnische minderheden. Het is afhankelijk van de wijze waarop de nationale of regionale context witheid definieert. De mate waarin bovengenoemde groepen als Anders gezien worden is ook afhankelijk van het totale etnische landschap en of er Andere Anderen zijn, die zich nog intenser als afwijkend van de witte norm laten kenschetsen. Dit is de algemene theorie of sociale logica die de geleefde ervaring van geadopteerden beïnvloedt en waarmee zij moeten omgaan. De tweede reden voor het gebruiken van de term geadopteerden van kleur is dat wij deze term als interventie willen inzetten in het geïndividualiseerde vertoog rond geadopteerd zijn, waarin elk geadopteerd persoon zelf strategieën moet bedenken voor het omgaan met kwesties van ras en etniciteit zonder te beschikken over kritische termen of instrumenten om dit te doen. In Nederland is het nog weinig gebruikelijk om na te denken over ras /etniciteit als een persoonlijk en maatschappelijk organisatieprincipe, waardoor geadopteerden van kleur steeds weer ieder voor zich het wiel uit moeten vinden. Met de inzet van de term van kleur hopen wij bij te dragen aan de formatie van een imaginaire gemeenschap van geadopteerden van kleur, die ondanks onderlinge verschillen met betrekking tot etniciteit, gender, klasse en nationale herkomst, overeenkomsten vertonen in hun geleefde ervaringen en identiteitsformaties. Dit onderzoek is uitgevoerd door de leerstoelgroep Gender Studies van de Faculteit der Geesteswetenschappen/Letteren aan de Universiteit Utrecht. Wij willen een bijdrage leveren aan bestaande kennisproductie over adoptie en de identiteitsformaties van geadopteerden van kleur, alsmede aan kennisproductie binnen interdisciplinaire Gender Studies. Wij maken gebruik van een kwalitatieve set van interpretatieve praktijken die afgeleid zijn van de overlappende terreinen van feministische theorie, Postkoloniale en Culturele Studies (Franklin, Lury and Stacey 2000). In dit soort onderzoek nemen kwantitatieve kwesties van representatieve legitimiteit die van belang zijn in andere wetenschappelijke disciplines een minder belangrijke plaats in. Wij houden ons bezig met diepgaand kwalitatief onderzoek naar de culturele categorieën die ten grondslag liggen aan discoursen, representaties en identiteitsformaties. Kenmerkend aan onze benadering van de 8

13 identiteitsformaties van geadopteerden van kleur is onze focus op dominante en hun eigen representaties van wie zij zijn en op de discoursen waarvan daarbij gebruik gemaakt wordt. In meer algemene zin wil dit onderzoek een bijdrage leveren aan onderzoek en theorievorming over identiteit en aan de wijzen waarop termen zoals etniciteit worden geconceptualiseerd. Er is relatief veel Nederlands onderzoek verricht naar interlandelijke adoptie en jonge interlandelijke geadopteerden in vergelijking met het weinige onderzoek naar (interetnische) binnenlandse adoptie. Volwassen buitenlands geadopteerden zijn nog relatief weinig aan bod gekomen in Nederlands wetenschappelijk onderzoek. Dit geldt zowel voor volwassen geadopteerden als onderzoeksgroep, als voor onderzoek naar betekenissen van de etnische afkomst van buitenlands geadopteerden 11. Twee studies waarin identiteitsvorming van volwassen geadopteerden en etnische afkomst wordt onderzocht zijn die van René Hoksbergen et al. en van Hester Storsbergen over de identiteitsvorming van jongvolwassen Grieks geadopteerden (Hoksbergen et al. 1995; Storsbergen 2004). Onderzoek naar de rol van etniciteit in de individuele en collectieve identiteitsformatie van geadopteerden van kleur vanuit een feministisch geesteswetenschappelijk perspectief is om verschillende redenen zinvol. Enerzijds omdat in de gangbare sociologische en psychologische studies naar de ontwikkelingsproblematiek van buitenlandse adoptiekinderen en jongvolwassen geadopteerden vaak belangrijke essentialistische noties als ras als ongeproblematiseerde categorieën fungeren en het zogenaamd biologische fundament van deze termen niet ter discussie wordt gesteld. Anderzijds kan dit geesteswetenschappelijk perspectief een belangrijke bijdrage leveren aan het conceptualiseren van een kader van waaruit op een nieuwe manier nagedacht kan worden over de subjectiviteiten die door transnationale en interetnische adoptie worden gevormd. Bovendien kan deze benadering ruimte bieden voor het stellen van belangrijke, andere identiteitsvragen die voortkomen uit realiteiten die buiten de disciplinaire grenzen van een meer traditioneel identiteitsbegrip vallen. Onderzoek dat de complexe identiteitsvorming van geadopteerden van kleur nadrukkelijk aan de orde stelt kan ook bijdragen aan het uitbreiden van bestaande feministische intersectionele theorievorming ten aanzien van gender, etniciteit, en identiteit. Intersectionele theorie gaat er vanuit dat ervaringen en betekenissen nooit alleen over ras /etniciteit gaan, maar altijd tegelijkertijd ook over gender en andere categorieën van maatschappelijke betekenisgeving zoals klasse, seksualiteit en generatie (Wekker en Lutz 2001). Voor subjecten die zich identificeren als noch wit noch zwart, of zich dan weer als zwart en dan weer als wit zien is er tot nu toe weinig wetenschappelijke aandacht geweest. 2 Leeswijzer Dit rapport Je hebt een kleur, maar je bent Nederlands. Identiteitsformaties van Geadopteerden van Kleur, vormt een kritische, interdisciplinaire verkenning van noties en representaties van etniciteit en identiteit van jongvolwassen geadopteerden van kleur. De centrale onderzoeksvraag luidt: hoe identificeren volwassen geadopteerden zich in relatie tot vertogen over kleur, ras /etniciteit en gender? Hoe zien zij zichzelf? Hoe worden zij en hun andere identiteit beschouwd, in individuele, maatschappelijke en politieke zin? Dit rapport beantwoordt deze vragen aan de hand van de volgende deelvragen: Wat zijn de verschillende discoursen over etnische identiteit met betrekking tot geadopteerden van kleur, over etnische en culturele verschillen en interlandelijke adoptie die circuleren in de Nederlandse samenleving in het algemeen en in het Nederlandse wetenschappelijke debat over adoptie in het bijzonder? (hoofdstuk 1). 11 Een voorbeeld van Nederlands onderzoek naar volwassen Nederlands geadopteerden is het longitudinaal onderzoek naar de effecten van zoekacties van volwassen Nederlands geadopteerden door Dymphie van Berkel en Myriam Kaptein uit

14 Hoe veranderen identificaties van geadopteerden van kleur bestaande sociale aannamen over hun identiteiten en loyaliteiten? En hoe stelt de specifieke positionering van geadopteerden van kleur vanzelfsprekende aannamen over de aard van verwantschap en familie in de Nederlandse samenleving ter discussie? (hoofdstuk 2). Van welke zelf-representaties maken geadopteerden van kleur gebruik en wat zijn de kenmerken van hun collectieve zelfidentificaties, zoals die op hun eigen websites tot uitdrukking worden gebracht? (hoofdstuk 3). 10

15 1. Geadopteerden van kleur? Begrippen en Achtergronden. Inleiding In dit hoofdstuk bespreken we de term geadopteerden van kleur en het theoretisch kader en de inbedding van het onderzoek. Tevens geven we een beknopt overzicht van de wijzen waarop in het Nederlandse wetenschappelijke debat over adoptie met het concept etnische identiteit is omgegaan. Geadopteerden van kleur is een term die wijzelf ontworpen hebben. Nieuwe termen komen tot stand in wetenschappelijk onderzoek wanneer bestaande terminologie ontoereikend is en bepaalde fenomenen niet in alle complexiteit weet te vatten. De situatie waarin buitenlands geadopteerden met een donkere huidskleur zich bevinden is complex. In dit rapport laten we zien hoe (jong)volwassen geadopteerden van kleur met ideeën over kleur, ras en etniciteit omgaan die leven binnen het adoptiegezin en in de Nederlandse samenleving (hoofdstuk 2). Ook gaan we in op de wijze waarop zij samen met andere geadopteerden, vormgeven aan eigen ideeën over hun herkomst en de migratie naar Nederland ten gevolge van afstand en adoptie (hoofdstuk 3). Wij gaan er vanuit dat geadopteerden van kleur zich met ideeën over kleur, ras en etniciteit geconfronteerd zien binnen het gezin en in het publieke domein. Deze twee sferen bestaan nadrukkelijk niet los van elkaar. Het eigen denken van geadopteerden over zichzelf in termen van kleur, ras en etniciteit wordt beïnvloed door deze ideeën ook wel vertogen genoemd en kan hetgeen algemeen geldend is van kritisch commentaar voorzien. De op Martinique geboren sociaal filosoof en psychiater Frantz Fanon gaf in zijn boek Black Skin, White Masks (1952) een beroemd geworden persoonlijk voorbeeld van een confrontatie tussen een individu met een donkere huidskleur en een racistisch vertoog, in dit geval geuit door een jongetje. Dit voorbeeld halen wij hieronder aan. Look, a negro! Fanon loopt in Parijs op straat en komt een wit kind met zijn moeder tegen. Het witte kind staart naar de man uit Martinique en wendt zich tot zijn moeder: Mama, kijk een neger! Ik ben bang (Fanon 1967: 112). 1 Fanon voelt zich op afschuwelijke wijze ontleed worden door de witte ogen die naar hem staren en die zijn individualiteit vernietigen. Dit type racisme, chromatisme zoals we gezien hebben reduceert de persoon van kleur tot niets meer dan zijn/haar huidskleur. Zulke daden, waarin de zwarte persoon wordt gereduceerd tot de Ander in relatie tot de witte norm, laten zien dat zwarte identiteit in westerse samenlevingen wordt gecreëerd door witte of zogenaamd kleurloze mensen. Zwarte mensen worden gecast in hun rollen, maar, zo betoogt Fanon, zij zouden hun witte maskers af dienen te werpen en trots moeten zijn op hun geschiedenis en zichzelf. De hypothese van dit onderzoek luidt dat de erkenning van zwarte en meervoudige identiteiten en geschiedenissen waartoe Fanon oproept wel eens van groot belang zou kunnen zijn voor geadopteerden van kleur die opgroeien in witte 2 families in Nederland, in een gemeenschap met een witte norm voor Nederlands zijn en in een land dat gekenmerkt wordt door een niet uit te wissen verleden als koloniale macht. Fanon theoretiseerde de positie van zwarte subjecten in een door de witte etniciteit gedomineerde samenleving als een onmogelijke, dubbele positie. De manier waarop hij 1 Vertaling van auteurs 2 De termen wit en zwart verwijzen niet naar werkelijke huidskleuren, maar respectievelijk naar dominante en gemarginaliseerde etnische positioneringen in de samenleving. 11

16 schrijft over zwarte subjecten black skin, white masks kan de manier waarop geadopteerden van kleur in de Nederlandse samenleving gepositioneerd zijn verduidelijken. In feite geeft Fanon, die een achtergrond heeft als psychiater, een groepsdiagnostiek van raciale en etnische identiteit, waarin de hiërarchische tegenstelling of dialektiek tussen personen met een zwarte en witte huidskleur een beknellende vorm van collectieve geestelijke ziekte gecreëerd heeft. Zowel witte als zwarte personen zitten gevangen in hun aparte identiteiten, maar zwarte identiteit wordt gemarkeerd door een innerlijke gespletenheid. Zo n ongezonde gespletenheid komt voort uit de vervreemding die de zwarte man 3 ervaart doordat de wijze waarop hij spreekt en zich gedraagt afhankelijk is van de witte of zwarte mensen die hij tegenover zich vindt. Black skin, white masks drukt de gespletenheid uit die wordt opgedrongen aan zwarte mensen ten gevolge van een racistisch koloniaal regime. Fanon wilde een oplossing bieden voor deze culturele ziekte en volgens hem was het theoretiseren ervan de eerste stap in de richting van een einde aan racisme. Direct verwijzend naar Sigmund Freud die vroeg Wat wil de vrouw? stelt Fanon de vraag: Wat wil een zwarte man? Zijn antwoord was: de zwarte man wil wit zijn. Dit ongezonde verlangen wordt opgedrongen door de witte cultuur, kolonialisme, slavernij, een exclusieve witte wijze van het vertellen van geschiedenis, waarin witheid de impliciete standaard is voor zaken als menselijkheid, schoonheid, educatie en vooruitgang. De keerzijde van deze medaille is dat witte mensen gevoed worden in hun geloof dat zij superieur zijn, in hun denken dat zij behoren tot de enige traditie van progressieve civilisatie. Deze opvoeding tot witheid versus zwartheid komt voort uit dominante versies van de westerse cultuur, vanaf het moment dat wij taal leren als kinderen of als immigranten. Kenmerkend voor het Nederlandse raciale regime is bovendien de stelselmatige ontkenning van de betekenis van ras (Goldberg 2006). Fanons analyse kan worden vertaald naar de individuele en collectieve psyche van geadopteerden van kleur; vanaf het moment dat zij arriveren in Nederland worden zij onbewust getraind in het verlangen naar de witte norm die hen omringt. Zij nemen witte maskers aan en een Nederlandse nationale identiteit. Tegelijkertijd worden zij in de spiegel of door anderen herinnerd aan hun andere huidskleur en andere etnische afkomst. Fanon zou zeggen dat geadopteerden van kleur trauma s ontwikkelen door confrontaties met een neerbuigende witte wereld. 4 In dit onderzoek gaan wij er vanuit dat personen, waaronder geadopteerden van kleur, op impliciete en expliciete wijze commentaar leveren op deze witte norm. Het theoretisch fundament hiervoor geeft onder andere Patricia Hill Collins. Waar Fanon een founding father van de culturele studies is, kan van Collins gezegd worden dat zij één van de founding mothers van de anti-racistische feministische epistemologie is. Collins kenschetst de subjectpositie van zwarten in een door de witte norm gekenmerkte context als die van zogenaamde outsiders within (Collins 1991). Zwarte vrouwen in een door witte mannen (en vrouwen) gedomineerde samenleving kennen twee werelden van binnenuit, namelijk de zwarte gemeenschap en de witte samenleving. In de samenleving zijn zij buitenstaanders die op basis van een vaak gemarginaliseerde positie functioneren en zodoende een speciale kennis verwerven van dominante contexten, die stilzwijgend voor universeel en normaal doorgaan. Collins draaide de situatie van onderdrukking of de structurele machtsongelijkheid tussen zwarte vrouwen en witte mannen/vrouwen om, 3 Fanon, als kind van zijn tijd, gebruikte het mannelijk subject als norm, een praktijk die nog steeds veelvuldig voorkomt. 4 Hoewel er min of meer consensus bestaat over het feit dat ras geen empirische referent heeft, wil dat niet zeggen dat racisme daarmee verdwenen is (Gilroy 2000). Mensen van kleur hebben daardoor traumatische ervaringen. Fanon: Voor iemand wiens enige wapen de rede is, is er niets neurotischer dan contact met onredelijkheid (Fanon 1952: 118; vertaling door auteurs). 12

17 net zoals de filosoof Hegel dat deed met de Meester en de Slaaf. Epistemologe Sandra Harding systematiseerde dit gedachtegoed in het feministische standpuntdenken (Harding 1991). Het standpuntdenken benadrukt het belang van de historische en materiële gesitueerdheid van kennis en kennisproductie om zo zichtbaarheid te geven aan de specifieke stemmen en kennis van gemarginaliseerde groepen. Een situatie van onderdrukking wordt in de handen van Hegel, Harding en Collins een situatie die bijzonder geschikt is voor kennisproductie een sociaal nadeel houdt een epistemologisch voordeel in (Harding 2004). Het zijn volgens Collins juist zwarte vrouwen in ongunstige posities die precies weten hoe de witte samenleving in elkaar steekt juist omdat zij er wel én geen deel vanuit maken. Een voorbeeld geven wij hieronder. Outsiders within Een voorbeeld dat laat zien op welke wijze zwarte vrouwen over méér kennis dan gebruikelijk beschikken is dat van de zwarte of moslim schoonmaakster die de infrastructuur van het gebouw waarin zij werkte van binnenuit kende en tegelijkertijd deconstrueerde als ingegeven door ongelijke gender- en raciale /etnische verhoudingen. Infrastructuur blijft vaak onzichtbaar het is het meest vanzelfsprekende onderdeel van het dagelijks leven (Star 1991). De schoonmaakster echter moest het directietoilet schoonmaken en vervolgens vele verdiepingen naar beneden afleggen om zelf naar de wc te gaan. Toen zij inzag dat deze situatie niet natuurlijk of vanzelfsprekend was, maar ideologisch van aard en ingegeven door structurele machtsongelijkheid, en zij er vervolgens tegen optrad door wèl van het directietoilet gebruik te maken, werd de infrastructuur blootgelegd en de vanzelfsprekendheid ervan gedeconstrueerd (Collins 1991: 28). Het zij opgemerkt dat deze kennis pas boven water komt als kennis met de zelfbenoeming van kleur of outsider within en door uitwisseling met andere gemarginaliseerde vrouwen (Harding 2004). Collins term outsiders within is een inspiratiebron geweest voor de auteurs van het boek Outsiders Within: Writing on Transracial Adoption (Trenka, Oparah and Shin, eds. 2006). In dit boek wordt de theorie van Collins als uitgangspunt genomen voor het articuleren van het perspectief van zogenaamd transraciaal geadopteerden ten aanzien van hun identiteiten en ervaringen. 5 Zij hebben ervoor gekozen zichzelf als transraciaal te benoemen om de kritische rol die ras en raciale identiteit spelen binnen transnationale en transraciale adoptie te benadrukken. De kennistheoretische inzichten die deze geadopteerden bieden door hun positionering zowel binnen als buiten het dominante vertoog, bieden tegenwicht aan het debat over adoptie dat volgens de auteurs in de Verenigde Staten tot op heden eenzijdig was, want vanuit het perspectief van adoptieouders óver geadopteerden ging. Het merendeel van de auteurs is zelf transraciaal geadopteerd en verbindt hun ervaringen of hun betrokkenheid bij transraciale adoptie, met hun diverse professionele achtergronden en interesses als wetenschapper, activist, schrijver en kunstenaar. Ons project sluit aan bij dat van het boek Outsiders Within. Met het ontwerpen en inzetten van de term geadopteerden van kleur hanteren wij de strategie van zwarte feministen en van standpuntdenkers als Hegel, Harding en Collins. Met de term zelf bouwen wij voort op de term vrouwen van kleur die in de jaren 60 en 70 is ontworpen door (Amerikaanse) zwarte feministen. Zij wilden recht doen aan hun specifieke positie binnen 5 Zie ook de multidisciplinaire bloemlezing In Search of Belonging: Reflections by Transracially Adopted People (Harris ed. 2006) Hierin worden de verhalen en ervaringen van 57 transraciaal geadopteerden uit Groot- Brittannië weergegeven. De publicatie is uitgegeven door BAAF, British Association for Adoption and Fostering. 13

18 een door witte feministen gedomineerde vrouwenbeweging en een door witte mannen gedomineerde samenleving. Zij haakten in op de in opkomst zijnde politieke betekenis van de termen van kleur en zwart als aanduidingen van een bewustzijn van de gemarkeerde positie van zwarte en anderszins gekleurde mensen. Het achtervoegsel van kleur geeft een bewustzijn aan van de structureel ongelijke sociale positie van een bepaalde groep die tot een andere etniciteit behoort dan degenen die maatschappelijk worden geïdentificeerd als wit of kleurloos /universeel en het epistemologische voordeel dat daarmee gepaard gaat. Zwarte feministen kozen zelf de term vrouwen van kleur en gaven de term een positieve, politieke connotatie mee. Met vrouwen van kleur werd een politieke strategie aangeduid die sociale uitsluiting op basis van gender en een zwarte of gekleurde positionering wilde blootleggen en tegengaan (Moraga and Anzaldúa eds. 1981). Het achtervoegsel van kleur had dus ook een kennistheoretische betekenis: de ongunstige sociale positie van zwarten in een witte context werd omgezet in een gunstige positie voor de productie van kennis over die ongemarkeerde context. Wij zetten de term geadopteerden van kleur in om in ons onderzoek vaak goed verborgen kennis en vaardigheden van geadopteerden die in Nederland leven naar boven te halen. Ondanks verschillen tussen geadopteerden van kleur gebruiken wij de overeenkomsten in hun subjectpositie om een (impliciet) commentaar op de Nederlandse context op het spoor te komen in hun handelen, spreken en schrijven. Deze commentaren bespreken wij in hoofdstukken 2 en 3. Bij het ontwerp en gebruik van nieuwe termen is voorzichtigheid geboden. Elke nieuwe term roept nieuwe in- en uitsluitingsmechanismen in het leven, waarvan de onderzoekers zich bewust moeten zijn. 6 Duidelijk moet ook zijn dat ook een nieuwe term een constructie is en geen natuurlijk gegeven. Tegelijkertijd is het zo dat wij met de term geadopteerden van kleur willen inzoomen op de overeenkomsten tussen buitenlands geadopteerden die in Nederland wonen. Deze overeenkomsten (en verschillen) zijn tot nu toe grotendeels onderbelicht gebleven. We veronderstellen dus dat onze constructie een zekere werkelijkheid kan blootleggen die zonder tussenkomst van onze terminologie niet boven water was gekomen vanwege de infrastructuur van de Nederlandse samenleving. Dit onderzoek kenmerkt zich door zekere tijds- en ruimtebeperkingen, maar het is noodzakelijk om enkele sleutelbegrippen en -debatten te bespreken en van 6 Een voorbeeld vormt de representatie van binnenlands geadopteerden. Dit onderzoek richt zich op buitenlands geadopteerden. Op basis van dit gegeven kan de ongefundeerde conclusie worden getrokken dat alleen buitenlands geadopteerden van kleur zijn en binnenlands geadopteerden wit. Binnenlands geadopteerden van kleur hebben vooralsnog geen specifieke aandacht gekregen in onderzoek of literatuur over adoptie (met uitzondering van onderzoek naar adoptie van Joodse kinderen van Flim 1992 in Hoksbergen et al. 1995; Van Dorp en Venema 1994). De onzichtbaarheid van binnenlands geadopteerden van kleur wordt versterkt door het feit dat instanties in het verleden geen gegevens hebben bijgehouden over het aantal Nederlandse adoptiekinderen van kleur, ook zijn er geen gegevens over het plaatsingsbeleid ten aanzien van deze groep adoptiekinderen. Redenen voor deze lacune kunnen zijn het niet documenteren van hun specifieke etniciteit, mede omdat de Nederlandse namen van deze kinderen op papier niet verwijzen naar deze afkomst. Een andere reden is het historische gesloten adoptiesysteem (Coppens et al. in De Leeuw & van Tuyll (red.), 1997: 33) waarin de banden tussen biologische moeder of ouders en het afgestane kind definitief als verbroken werden beschouwd door afstand ter adoptie. Net als de biologische herkomst zou de etnische achtergrond van het adoptiekind gezien kunnen worden als behorend tot het verleden en niet als onderdeel van de nieuwe identiteit die door adoptie tot stand komt. Erkenning van de praktijk van binnenlandse interetnische adoptie als verschillend van enerzijds binnenlandse intra-etnische adoptie en anderzijds transnationale interetnische adoptie verandert de (representatie van de) historische praktijk van Nederlandse, binnenlandse adoptie. Daarmee verandert ook het eenduidige, normatieve beeld dat domineert in onderzoek, literatuur en de hulpverlening met betrekking tot Nederlandse adoptie van binnenlands geadopteerden als een homogene witte groep ( zie bijvoorbeeld Bannink 2000; Hoksbergen 1997; Coppens et al. in De Leeuw & van Tuyll 1997: 37). 14

19 kanttekeningen te voorzien. In dit hoofdstuk leggen we eerst uit wat we onder de termen etniciteit en etnische identiteit verstaan (paragraaf 1). Daarna volgt een kritische bespreking van het adoptie concept en van een aantal andere, veel gebruikte, verwante termen, zoals buitenlandse en interlandelijke adoptie. Wij beargumenteren waarom wij de term transnationale adoptie, met zijn sterke connotatie van asymmetrische verhoudingen tussen ontvangende en zendende landen en families, hanteren. Vervolgens zoeken we aansluiting bij recente, voornamelijk Angelsaksische theorievorming op het terrein van transnationale adoptie met behulp van het begrip the silent migration (paragraaf 2). Een volgend aandachtspunt vormt het Nederlandse wetenschappelijke debat over adoptie, waarbij we ons met name richten op de verschillende aannames ten aanzien van het vraagstuk van de etnische identiteit van transnationaal geadopteerden. Hier maken wij aannemelijk waarom een geesteswetenschappelijk perspectief, aandacht voor de eigen stemmen van (jong)volwassen geadopteerden en voor een inclusieve, intersectionele benadering belangrijke interventies zijn (paragraaf 3). Tenslotte geven wij een beknopt overzicht van de diverse Nederlandse organisaties en verenigingen waar volwassen geadopteerden van kleur terecht kunnen met identiteitsvragen die samenhangen met etniciteit en adoptie (paragraaf 4). 1 Definities van etniciteit en etnische identiteit Binnen Genderstudies, Postkoloniale Studies en Culturele Studies gebruiken we de term etniciteit in plaats van ras om structurele verschillen en machtsongelijkheden tussen mensen aan te duiden die te maken hebben met herkomst, uiterlijk, cultuur, taal, religie, etc.. De term ras uit de biologie is decennialang gebruikelijk geweest in de mens- en geesteswetenschappen, die op onkritische wijze de idee van een taxonomie van mensenrassen overnamen. Inmiddels weten we dat deze taxonomie geen empirische referent kent het is een constructie van wetenschappers ingegeven door ideologie. Spreken van meerdere mensenrassen betekent het naturaliseren van bestaande door kolonisatie, slavenhandel en oriëntalisme ingegeven structurele machtsongelijkheden. Deze processen zijn door feministische en anderszins kritische onderzoekers inmiddels gedeconstrueerd (Zack 2002). Ras is dus een problematisch begrip met een problematische geschiedenis. In het gebruik van ras als ordeningsprincipe van witte, zwarte en gekleurde groepen mensen op basis van fysieke kenmerken sluimert vermeende inferioriteit van zwarte en gekleurde mensen en superioriteit van witte mensen. In dit rapport gebruiken we de term ras daarom altijd tussen aanhalingstekens om te refereren aan een achterhaald biologisch begrip van raciaal verschil dat het Anders zijn van geadopteerden van kleur definieert op basis van uiterlijke en vermeende genetische kenmerken. Stuart Hall (2000) is van mening dat ras en etniciteit twee kanten van dezelfde medaille zijn; waar bij ras meer de nadruk gelegd wordt op biologische, onveranderlijke verklaringen van verschil, zoekt etniciteit zulke verklaringen in het culturele. Waar cultuur echter ook opgevat wordt als min of meer onveranderlijk, zijn we volgens Hall weer terug bij ras. 7 In dit rapport gebruiken we ras dus om naar de problematische wijze te verwijzen waarop het wordt gebruikt in Nederlands wetenschappelijk onderzoek en literatuur en in andere vertogen over transnationale adoptie en buitenlands geadopteerden. Waar wijzelf spreken, wordt de term etniciteit gebruikt. Van deze laatstgenoemde term zijn verschillende definities in omloop. Etniciteit verwijst in meest algemene zin naar het behoren tot een bepaalde groep en het delen in de bestaansvoorwaarden van die groep (Anthias en Yuval-Davis 1992). Deze definitie die vooral in de sociale wetenschappen 7 Het begrip race is gebruikelijk binnen de Angelsaksische literatuur, maar in Nederland wordt het begrip ras sinds de Tweede Wereldoorlog grotendeels vermeden. 15

20 gebruikt wordt, verwijst naar gemeenschappelijke kenmerken als taal, religie, de overtuiging een gemeenschappelijk verleden en een toekomst te delen, huidskleur en andere kenmerken die een gevoel van groepsidentiteit in stand houden. Het is onmiddellijk duidelijk dat deze definitie, die statisch genoemd kan worden, problemen opwerpt voor geadopteerden van kleur die het immers vaak ontbreekt aan kennis over hun afkomst en aan een gevoel van gemeenschappelijkheid met een specifieke groep. Bovendien identificeren geadopteerden van kleur die opgroeien in witte gezinnen zich mogelijk met meerdere etnische groepen en gemeenschappen. De culturele invulling die geadopteerden geven aan hun etnische herkomst en identiteit stelt de aanname dat kleur overeenkomt met een bepaalde, biologisch gegeven etnische identiteit of nationaliteit ter discussie. In haar onderzoek naar transraciaal geadopteerden van (gemengde) Afrikaans- Amerikaanse afkomst schrijft Sandra Patton (2000) over de verregaande sociale geconstrueerdheid van de meervoudige etnische identiteit van geadopteerden. Dit verandert traditionele noties van zowel etniciteit als identiteit. Volgens Patton wordt transraciale (interetnische) adoptie gekenmerkt door twee factoren: geadopteerden groeien niet op bij hun biologische familie en zij groeien op in een witte omgeving waarin zij geen of beperkte toegang hebben tot etnisch meer diverse gemeenschappen om zo kennis en ervaring over hun etnische identiteit te verkrijgen. Deze factoren hebben invloed op de manier waarop geadopteerden hun etnische identiteit construeren en ervaren. Uit ons onderzoek blijkt dat geadopteerden van kleur een andere, nieuwe individuele betekenis toekennen aan hun etnische identiteit door hun socialisatie in adoptiegezinnen, waar kennis over hun etnische en culturele achtergrond ontbreekt. We hebben dit hierboven ook behandeld in de bespreking van de discussie over interlandelijke adoptie in de Volkskrant. De etnische identiteit van interetnisch geadopteerden onderscheidt zich van een traditioneel begrip van etnische identiteit door het ontbreken van een gemeenschappelijk en intergenerationeel cultureel erfgoed. Voor geadopteerden worden kennis van en toegang tot deze culturele waarden bepaald door adoptiespecifieke aspecten die hun identiteit constitueren. Tot deze factoren behoren onder andere de breuk in biologische en familiale verwantschap ten gevolge van het afgestaan en geadopteerd zijn, ervaringen van transnationale migratie, het verwerken van de adoptiestatus en het ervaren van een duale verbondenheid ten aanzien van zowel het land van herkomst als het land waarin geadopteerden opgroeien. Deze gemeenschappelijke aspecten die geadopteerden van kleur met elkaar delen zijn echter onvoldoende zichtbaar in bestaand onderzoek, omdat de belangrijkste benadering behelst dat interetnische adoptie nog steeds beschouwd wordt als individuele keuze van echtparen en gezinnen en niet als een institutionele wijze van gezinsformatie, die consequenties heeft voor identiteitsformaties. Ook geadopteerd zijn wordt gezien als de individuele problematiek van geadopteerden. Wij willen beargumenteren dat de notie van de andere etnische identiteit niet los kan worden gezien van (de invloed van) de dominante Nederlandse etnische identiteit en de witte opvoeding van geadopteerden, maar dat deze moeten worden beschouwd als aspecten die in complexe relatie tot elkaar de meervoudige identiteit van geadopteerden van kleur vormen. Daarom gebruiken wij in dit rapport Je hebt een Kleur, maar je bent Nederlands. Identiteitsformaties van Geadopteerden van Kleur een andere, dynamischer definitie van etnische identiteit, die uit Cultural Studies afkomstig is. Identiteit wordt vaak gebruikt in alledaagse conversaties, maar heeft binnen verschillende wetenschappelijke scholen andere sets van betekenissen. De Latijnse wortel van identiteit idem betekent hetzelfde en verwijst naar een begrip van het zelf als onveranderlijk; de ervaring van het hebben van een kern die ten grondslag ligt aan iemands zijn. De notie van dit onveranderlijke zelf 16

Wie we zijn en wat we doen

Wie we zijn en wat we doen Wie we zijn en wat we doen Wie we zijn en wat we doen Stichting Adoptievoorzieningen is de landelijke organisatie die voorlichting, voorbereiding en nazorg op het gebied van adoptie in samenhang aanbiedt.

Nadere informatie

Verbinden vanuit diversiteit

Verbinden vanuit diversiteit Verbinden vanuit diversiteit Krachtgericht sociaal werk in een context van armoede en culturele diversiteit Studievoormiddag 6 juni 2014 Het verhaal van Ahmed Een zoektocht met vele partners Partners De

Nadere informatie

3.6 Diversiteit is meer dan verschil in cultuur 91 3.7 Antwoorden uit de gezondheidswetenschappen

3.6 Diversiteit is meer dan verschil in cultuur 91 3.7 Antwoorden uit de gezondheidswetenschappen Inhoud Inleiding 7 1 Diversiteit in jouw leven 13 1.1 Identiteit 13 1.2 Sociale identiteit 15 1.3 Sociale deelidentiteiten 17 1.4 Multiculturele persoonlijkheden 20 1.5 Aspecten van persoonlijkheden 24

Nadere informatie

NIEUWSBRIEF 2. Het Onderzoek

NIEUWSBRIEF 2. Het Onderzoek NIEUWSBRIEF 2 ZonMw akkoord met Onderzoek Van maart tot juli 2009 hebben we een vooronderzoek uitgevoerd om een eerste indruk te krijgen over hoe het nu gaat met binnen Nederland geadopteerden en hun adoptieouders.

Nadere informatie

Is een klas een veilige omgeving?

Is een klas een veilige omgeving? Is een klas een veilige omgeving? De klas als een vreemde sociale structuur Binnen de discussie dat een school een sociaal veilige omgeving en klimaat voor leerlingen moet bieden, zouden we eerst de vraag

Nadere informatie

Welkom. Ontdek de ander.in jezelf. Ricardo Gya. Waar echt contact is, kan de energie vrij stromen

Welkom. Ontdek de ander.in jezelf. Ricardo Gya. Waar echt contact is, kan de energie vrij stromen Welkom Waar echt contact is, kan de energie vrij stromen Ricardo Gya GTTC Breda leidt u door de jungle van het moderne begeleiden Afstemming Zwart ; is ver weg, Wit ; nabij, dominante cultuur Check - In

Nadere informatie

Marielle Dekker Psycholoog Projectcoördinator

Marielle Dekker Psycholoog Projectcoördinator NIEUWSBRIEF ZonMw akkoord met Onderzoek Binnenlandse Adoptie in Nederland Van maart tot juli 2009 hebben we een vooronderzoek uitgevoerd om een eerste indruk te krijgen over hoe het nu gaat met binnen

Nadere informatie

N. Buitelaar, psychiater en V. Yildirim, psycholoog. Beiden werkzaam bij Altrecht Centrum ADHD Volwassenen.

N. Buitelaar, psychiater en V. Yildirim, psycholoog. Beiden werkzaam bij Altrecht Centrum ADHD Volwassenen. ADHD Wachtkamerspecial Onderbehandeling van ADHD bij allochtonen: kinderen en volwassenen N. Buitelaar, psychiater en V. Yildirim, psycholoog. Beiden werkzaam bij Altrecht Centrum ADHD Volwassenen. Inleiding

Nadere informatie

Huwelijk en echtscheiding in een migratiecontext Birsen Taspinar 24 april 2012

Huwelijk en echtscheiding in een migratiecontext Birsen Taspinar 24 april 2012 Huwelijk en echtscheiding in een migratiecontext Birsen Taspinar 24 april 2012 Maatschappelijke Context Toenemende individualisering Economische crisis Migratie en Huwelijksmigratie Globalisering en diversiteit

Nadere informatie

INFORMATIEBROCHURE BINNENLANDSE

INFORMATIEBROCHURE BINNENLANDSE INFORMATIEBROCHURE BINNENLANDSE A D O P T I E 1 INLEIDING Wie in zijn praktijk geconfronteerd wordt met een vrouw die ongewenst zwanger is en overweegt haar kind af te staan voor adoptie vindt in deze

Nadere informatie

Universiteit Opleiding Cursus Beschrijving Link. Vaardigheidsonderwijs 2e jaar

Universiteit Opleiding Cursus Beschrijving Link. Vaardigheidsonderwijs 2e jaar Overzicht bachelorcursussen Dit overzicht geeft een groot aantal bachelorcursussen weer die aandacht besteden cultuur en/of gender op het gebied van gezondheidszorg. Het overzicht betreft cursussen uit

Nadere informatie

Interculturele competenties? In de opleiding gezinswetenschappen

Interculturele competenties? In de opleiding gezinswetenschappen Interculturele competenties? In de opleiding gezinswetenschappen Studiedag Kleurrijke Maatzorg Gaby Jennes, 14 oktober 2011 Iets over de opleiding gw Opleiding voor volwassenen (sinds 1960), geaccrediteerd

Nadere informatie

Voorwoord door Femmie Juffer

Voorwoord door Femmie Juffer Voorwoord door Femmie Juffer leder mens staat wel eens stil bij het begin van zijn leven. Er zijn mensen die zeggen dat zij nauwelijks terugdenken aan hun jeugd en hun eerste levensjaren. Toch worden ook

Nadere informatie

Het onderwijsprogramma van de opleidingen Pedagogiek mei 2013

Het onderwijsprogramma van de opleidingen Pedagogiek mei 2013 Bijlage 7: Het onderwijsprogramma van de opleidingen Pedagogiek mei 2013 Visie opleidingen Pedagogiek Hogeschool van Amsterdam Wij dragen als gemeenschap en daarom ieder van ons als individu, gezamenlijk

Nadere informatie

AAMU: Insider/Outsider. The art of Gordon Bennett

AAMU: Insider/Outsider. The art of Gordon Bennett W E R K M A P Art & ArguMENT is een artistiek debatproject van het AAMU, museum voor hedendaagse Aboriginal kunst en IDEA, International Debate Education Association. Een van de kenmerken van hedendaagse

Nadere informatie

Opdracht Nederlands Adoptie

Opdracht Nederlands Adoptie Opdracht Nederlands Adoptie Opdracht door een scholier 1165 woorden 16 december 2012 8,4 3 keer beoordeeld Vak Nederlands Tekst spreekbeurt adoptie : Betekenis adoptie (inleiding): Bij adoptie wordt een

Nadere informatie

Ouderschap in Ontwikkeling

Ouderschap in Ontwikkeling Ouderschap in Ontwikkeling Ouderschap in Ontwikkeling. De kracht van alledaags ouderschap. Carolien Gravesteijn Ouderschap in Ontwikkeling. De kracht van alledaags ouderschap. Carolien Gravesteijn Ouderschap

Nadere informatie

In de afgelopen decennia heeft ongehuwd samenwonen overal in Europa. toegenomen populariteit van het ongehuwd samenwonen is onderdeel van

In de afgelopen decennia heeft ongehuwd samenwonen overal in Europa. toegenomen populariteit van het ongehuwd samenwonen is onderdeel van Nederlandse samenvatting (summary in Dutch) De verschillende betekenissen van ongehuwd samenwonen in Europa: Een studie naar verschillen tussen samenwoners in hun opvattingen, plannen en gedrag. In de

Nadere informatie

Inspectie jeugdzorg. Matching in het belang van het kind Landelijk beeld onderzoek Inspectie jeugdzorg bij vergunninghouders interlandelijke adoptie

Inspectie jeugdzorg. Matching in het belang van het kind Landelijk beeld onderzoek Inspectie jeugdzorg bij vergunninghouders interlandelijke adoptie Matching in het belang van het kind Landelijk beeld onderzoek Inspectie jeugdzorg bij vergunninghouders interlandelijke adoptie Inspectie jeugdzorg Utrecht, november 2005 1 2 Inhoudsopgave Aanleiding onderzoek...5

Nadere informatie

Peer to peer interventie copyright Marieke Kroneman les 3 van 4 debat

Peer to peer interventie copyright Marieke Kroneman les 3 van 4 debat 3. Derde bijeenkomst over gender stereotype verwachtingen Gender stereotype verwachtingen zijn een belangrijke determinant voor een homonegatieve houding. KERNBOODSCHAP van deze les: je hoeft niet je houding

Nadere informatie

Voorwoord 13. Ten geleide 17. Het moeilijke evenwicht in onderzoek naar cultuur, etniciteit en gender 23

Voorwoord 13. Ten geleide 17. Het moeilijke evenwicht in onderzoek naar cultuur, etniciteit en gender 23 Inhoud Voorwoord 13 Ten geleide 17 DEEL I Het theoretisch kader, de methodologie en de onderzoekspopulatie 21 HOOFDSTUK 1 Het moeilijke evenwicht in onderzoek naar cultuur, etniciteit en gender 23 HOOFDSTUK

Nadere informatie

Informatie over adoptie en pleegzorg. Zorgen voor een. Chapeau voorzijde _Adoptie.indd :00

Informatie over adoptie en pleegzorg. Zorgen voor een. Chapeau voorzijde _Adoptie.indd :00 Informatie over adoptie en pleegzorg Zorgen voor een Chapeau voorzijde Kop kind voorzijde van een ander 305788_Adoptie.indd 1 10-06-13 15:00 Pleegzorg of adoptie U denkt erover om voor een kind van een

Nadere informatie

Afstand ter adoptie. Astrid Werdmuller

Afstand ter adoptie. Astrid Werdmuller Afstand ter adoptie Astrid Werdmuller 1 Disclosure belangen Astrid Werdmuller en Annette van Hulst (Potentiële) belangenverstrengeling: geen Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven:

Nadere informatie

Methoden van het Wetenschappelijk Onderzoek: Deel II Vertaling pagina 83 97

Methoden van het Wetenschappelijk Onderzoek: Deel II Vertaling pagina 83 97 Wanneer gebruiken we kwalitatieve interviews? Kwalitatief interview = mogelijke methode om gegevens te verzamelen voor een reeks soorten van kwalitatief onderzoek Kwalitatief interview versus natuurlijk

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/28740 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Kadrouch-Outmany, Khadija Title: Islamic burials in the Netherlands and Belgium.

Nadere informatie

Examen HAVO. maatschappijwetenschappen (pilot) tijdvak 2 dinsdag 16 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.

Examen HAVO. maatschappijwetenschappen (pilot) tijdvak 2 dinsdag 16 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage. Examen HAVO 2015 tijdvak 2 dinsdag 16 juni 13.30-16.30 uur maatschappijwetenschappen (pilot) Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 24 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 56 punten

Nadere informatie

Bowling alone without public trust

Bowling alone without public trust Bowling alone without public trust Een bestuurskundig onderzoek naar de relatie tussen een ervaren sociaal isolement van Amsterdamse burgers en de mate van publiek vertrouwen dat deze burgers hebben in

Nadere informatie

Fatma Arikoglu ella vzw

Fatma Arikoglu ella vzw Fatma Arikoglu ella vzw Intersectionaliteit of intersectioneel denken Manier van denken/reflecteren over verschil Kader om inclusief te werken In vraag stellen van dominante ideeën, normen Verschil met

Nadere informatie

Samenvatting (Summary in Dutch)

Samenvatting (Summary in Dutch) Samenvatting (Summary in Dutch) Introductie In dit proefschrift evalueer ik de effectiviteit van de academische discussie over de ethiek van documentaire maken. In hoeverre stellen wetenschappers de juiste

Nadere informatie

Een verkenning van de relatie tussen taal en identiteit in Brussel en de Vlaamse Rand. Rudi Janssens

Een verkenning van de relatie tussen taal en identiteit in Brussel en de Vlaamse Rand. Rudi Janssens Een verkenning van de relatie tussen taal en identiteit in Brussel en de Vlaamse Rand Rudi Janssens Inhoud Identiteit: een actueel debat Taal en identiteit: een referentiekader De groei van een meertalige

Nadere informatie

Doelenlijst Relationele Vorming in de Basisschool in combinatie met de IK-zinnen

Doelenlijst Relationele Vorming in de Basisschool in combinatie met de IK-zinnen Doelenlijst Relationele Vorming in de Basisschool in combinatie met de IK-zinnen RV 1 Kinderen hebben vertrouwen in zichzelf. RV1.1 RV1.2 RV1.3 RV1.4 Ontdekken dat iedereen uniek is. Ik heb door dat iedereen

Nadere informatie

Onderbouwing van de keuze van de vluchtelingengemeenschappen binnen het project

Onderbouwing van de keuze van de vluchtelingengemeenschappen binnen het project Februari 2014 Onderbouwing van de keuze van de vluchtelingengemeenschappen binnen het project Vooraf In het project Ongekend bijzonder, de bijdragen van vluchtelingen aan de stad worden in het totaal 200

Nadere informatie

Primair Onderwijs po 079-3232.333 Voorgezet onderwijs vo 079-3232.444

Primair Onderwijs po 079-3232.333 Voorgezet onderwijs vo 079-3232.444 Voorlichtingspublicatie Betreft de onderwijssector(en) Informatie CFI/ICO Primair Onderwijs po 079-3232.333 Voorgezet onderwijs vo 079-3232.444 Wet van 9 december 2005, houdende opneming in de Wet op het

Nadere informatie

Examenprogramma CKV havo en vwo. nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling

Examenprogramma CKV havo en vwo. nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling Examenprogramma CKV havo en vwo nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling Examenprogramma CKV havo en vwo Concept 17 juni 2014 Examenprogramma CKV havo en vwo Concept Versie 17 juni 2014 Het eindexamen

Nadere informatie

Dit proefschrift betoogt dat een veel ruimere blik nodig is op de historische ontwikkeling van de Verenigde Staten om te begrijpen waarom het testen

Dit proefschrift betoogt dat een veel ruimere blik nodig is op de historische ontwikkeling van de Verenigde Staten om te begrijpen waarom het testen Samenvatting In dit proefschrift staat de vraag centraal waarom de gestandaardiseerde intelligentiemeting in Amerika zo'n hoge vlucht heeft genomen en tot zulke felle debatten leidt. Over dit onderwerp

Nadere informatie

GELIJKE KANSEN IN BELGIË

GELIJKE KANSEN IN BELGIË GELIJKE KANSEN IN BELGIË HISTORISCH ONDERZOEK 1. EEN WOORDJE UITLEG Tijdens het bezoek aan de Democratiefabriek hebben jullie kunnen vaststellen dat bepaalde elementen essentieel zijn om tot een democratie

Nadere informatie

Adoptie van kinderen door paren van gelijk geslacht

Adoptie van kinderen door paren van gelijk geslacht Advies Adoptie van kinderen door paren van gelijk geslacht Commissie Justitie, Kamer van Volksvertegenwoordigers Wetsvoorstel tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek teneinde adoptie door koppels van

Nadere informatie

Pizza Verdi. Opdrachtenblad. Regie: Gary Nadeau Jaar: 2011 Duur: 8 minuten

Pizza Verdi. Opdrachtenblad. Regie: Gary Nadeau Jaar: 2011 Duur: 8 minuten Pizza Verdi Regie: Gary Nadeau Jaar: 2011 Duur: 8 minuten Opdrachtenblad Lesuurpakket Pizza Verdi (thema s: sociale verschillen, stereotyperingen/vooroordelen; verdiepingsopdracht Amerikaanse burgerrechten)

Nadere informatie

Eindexamen maatschappijleer 2 vmbo gl/tl 2005 - II

Eindexamen maatschappijleer 2 vmbo gl/tl 2005 - II Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. DE MULTICULTURELE SAMENLEVING tekst 1 Het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger (KNIL) werd opgeheven op 26 juli 1950. In maart en

Nadere informatie

Examen VWO. Nederlands. tijdvak 1 woensdag 16 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.

Examen VWO. Nederlands. tijdvak 1 woensdag 16 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage. Examen VWO 2007 tijdvak 1 woensdag 16 mei 9.00-12.00 uur Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 20 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor dit examen zijn maximaal 50 punten

Nadere informatie

De 5 D s: handvat voor diversiteit in praktijk

De 5 D s: handvat voor diversiteit in praktijk De 5 D s: handvat voor diversiteit in praktijk Inleiding Het voormalige Centrum voor Interculturele Studies (CIS), inmiddels opgenomen in het expertisecentrum Educatie van HKU, streefde naar een inclusieve

Nadere informatie

Enkele vragen aan Kristin Harmel

Enkele vragen aan Kristin Harmel Enkele vragen aan Kristin Harmel Waar gaat Zolang er sterren aan de hemel staan over? Zolang er sterren aan de hemel staan gaat over Hope McKenna- Smith, eigenaresse van een bakkerij in Cape Cod. Ze komt

Nadere informatie

MULTIPERSPECTIVITEIT EN ERFGOEDEDUCATIE

MULTIPERSPECTIVITEIT EN ERFGOEDEDUCATIE MULTIPERSPECTIVITEIT EN ERFGOEDEDUCATIE Carla van Boxtel Meerstemmig erfgoed - 8 juni 2016 Genk MULTIPERSPECTIVITEIT Vormen van multiperspectiviteit Het belang van multiperspectiviteit Didactiek PERSPECTIEVEN

Nadere informatie

Vraag 1 http://vms.thiememeulenhoff.nl/view/html/?p=basic_480_360&c=1119055 Voor een correct antwoord is meer dan één keuze mogelijk. 'Uithuwelijken' kunnen we beschouwen als een: a. Cultureel gebruik

Nadere informatie

1 Aanbevolen artikel

1 Aanbevolen artikel Aanbevolen artikel: 25 november 2013 1 Aanbevolen artikel Ik kan het, ik kan het zélf, ik hoor erbij Over de basisingrediënten voor het (psychologisch) welzijn Een klassieke motivatietheorie toegelicht

Nadere informatie

Nederland in Beweging!-televisie: Onderzoek naar de gebruikswaarde

Nederland in Beweging!-televisie: Onderzoek naar de gebruikswaarde Gepubliceerd in TSG: Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen Jaargang 82/2004 nummer 5 forum pg. 332-333. Nederland in Beweging!-televisie: Onderzoek naar de gebruikswaarde Dr. S. P. J. Kremers 1 Dr.

Nadere informatie

Interculturele jeugd en opvoedhulp

Interculturele jeugd en opvoedhulp Interculturele jeugd en opvoedhulp Op zoek naar vertrouwen en doeltreffendheid Presentatie TriviumLindenhof 9/2012 1 Ary Scheffer. Mignon verlangend naar haar vaderland 1836 2 Cijfertjes Bij TriviumLindenhof

Nadere informatie

Revision Questions (Dutch)

Revision Questions (Dutch) Revision Questions (Dutch) Lees pagina s 1-44 van New Media: A Critical Introduction (2008). Maak bij het lezen de onderstaande vragen. Print je antwoorden uit en lever deze in bij de Vergeet niet je naam

Nadere informatie

Een kind afstaan ter adoptie

Een kind afstaan ter adoptie 1 Een kind afstaan ter adoptie Ben je zwanger of ben je net bevallen en zie je geen mogelijkheden om zelf voor je kind te zorgen? Dan kun je overwegen om je kind af te staan ter adoptie. Je kind krijgt

Nadere informatie

Openheid en privacy tijdens de puberteit van geadopteerden. drs. Gera ter Meulen en dr. Anneke Vinke

Openheid en privacy tijdens de puberteit van geadopteerden. drs. Gera ter Meulen en dr. Anneke Vinke Openheid en privacy tijdens de puberteit van geadopteerden drs. Gera ter Meulen en dr. Anneke Vinke 1 Puberteit/ adolescentie Periode van grote verandering: na de relatief rustige lagere schooltijd, komt

Nadere informatie

Culturele interview. Introductie

Culturele interview. Introductie Culturele interview De volgende thema s worden besproken tijdens het culturele interview: 1. Biografie (persoonlijke en sociale gegevens) 2. Geschiedenis van de huidige klachten 3. Eerdere trajecten 4.

Nadere informatie

Een brug tussen wetenschap en praktijk bij adoptie en pleegzorg. Gera ter Meulen adoc@fsw.leidenuniv.nl

Een brug tussen wetenschap en praktijk bij adoptie en pleegzorg. Gera ter Meulen adoc@fsw.leidenuniv.nl Een brug tussen wetenschap en praktijk bij adoptie en pleegzorg Gera ter Meulen adoc@fsw.leidenuniv.nl Visie van ADOC: Wanneer beslissingen genomen moeten worden over de levenslange ontwikkeling van kinderen,

Nadere informatie

De mindset van een verbinder Focus op balans, afstemming en integratie

De mindset van een verbinder Focus op balans, afstemming en integratie De mindset van een verbinder Focus op balans, afstemming en integratie Zou je door een andere focus en een andere manier van denken de kans op succes kunnen verhogen? In het praktijkonderzoek verschil

Nadere informatie

Examen HAVO. Nederlands Nederlands. tijdvak 1 maandag 18 mei 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage

Examen HAVO. Nederlands Nederlands. tijdvak 1 maandag 18 mei 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage Examen HAVO 2009 tijdvak 1 maandag 18 mei 13.30-16.30 uur tevens oud programma Nederlands Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage Dit examen bestaat uit 21 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor

Nadere informatie

Het conceptwetsvoorstel lesbisch ouderschap onder de loep

Het conceptwetsvoorstel lesbisch ouderschap onder de loep Het conceptwetsvoorstel lesbisch ouderschap onder de loep Machteld Vonk Inleiding Eindelijk is het zover: de regering is gekomen met een conceptwetsvoorstel om het ouderschap van lesbische paren te regelen.

Nadere informatie

Juryrapport LHBT-innovatieprijs 2015

Juryrapport LHBT-innovatieprijs 2015 Juryrapport LHBT-innovatieprijs 2015 17 mei 2015 Koninklijke Schouwburg Den Haag Ter gelegenheid van de Internationale Dag tegen Homofobie, Transfobie & Bifobie Advies van de jury voor de LHBT-innovatieprijs

Nadere informatie

INFORMATIE OVER HET GEBRUIK VAN KINDERBIJBELS VOOR GEZINNEN MET JONGE KINDEREN

INFORMATIE OVER HET GEBRUIK VAN KINDERBIJBELS VOOR GEZINNEN MET JONGE KINDEREN INFORMATIE OVER HET GEBRUIK VAN KINDERBIJBELS VOOR GEZINNEN MET JONGE KINDEREN OVER KINDERBIJBELS OM TE BEGINNEN Als je een kinder- of jeugdbijbel aan wilt schaffen dan is het heel belangrijk dat je eerst

Nadere informatie

Opvoeden in andere culturen

Opvoeden in andere culturen Opvoeden in andere culturen Bevorderen en versterken: competenties vergroten Een betere leven DVD 1 Bevolkingsgroepen aantal Allochtoon3.287.706 Autochtoon13.198.081 Europese Unie (exclusief autochtoon)877.552

Nadere informatie

Dagelijkse activiteiten van ouder wordende echtparen: veranderingen bij achteruitgang van de gezondheid

Dagelijkse activiteiten van ouder wordende echtparen: veranderingen bij achteruitgang van de gezondheid Samenvatting Samenvatting Dagelijkse activiteiten van ouder wordende echtparen: veranderingen bij achteruitgang van de gezondheid In de komende jaren zullen meer echtgenoten samen oud worden en zelfstandig

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2005 2006 30 551 Wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek in verband met verkorting van de adoptieprocedure en wijziging van de Wet opneming buitenlandse

Nadere informatie

Informatie over de deelnemers

Informatie over de deelnemers Tot eind mei 2015 hebben in totaal 45558 mensen deelgenomen aan de twee Impliciete Associatie Testen (IATs) op Onderhuids.nl. Een enorm aantal dat nog steeds groeit. Ook via deze weg willen we jullie nogmaals

Nadere informatie

Uitslag onderzoek: rechtszaak Geert Wilders EenVandaag Opiniepanel 14-01-2010 30.000 deelnemers

Uitslag onderzoek: rechtszaak Geert Wilders EenVandaag Opiniepanel 14-01-2010 30.000 deelnemers Uitslag onderzoek: rechtszaak Geert Wilders EenVandaag Opiniepanel 14-01-2010 30.000 deelnemers Bent u op de hoogte van dit proces tegen Geert Wilders of bent u dat niet? Ja, daarvan ben ik heel goed op

Nadere informatie

Bijzonder procesdoel 3: ontdekken van mensenrechten

Bijzonder procesdoel 3: ontdekken van mensenrechten Bijzonder procesdoel 3: ontdekken van mensenrechten Eerste leerjaar B 3.1. Mijn rechten Beroepsvoorbereidend leerjaar 3.1. Mijn rechten Wie ben ik? * De leerlingen ontdekken wie ze zelf zijn - de mogelijkheden

Nadere informatie

afgelopen jaren beweren vele professionele organisaties specifieke human resource (HR)

afgelopen jaren beweren vele professionele organisaties specifieke human resource (HR) Nederlandse Samenvatting Welke mensen bekleden de top posities van professionele organisaties? In Nederland, net zoals in veel andere westerse landen, klinkt waarschijnlijk het antwoord op deze vraag ongeveer

Nadere informatie

Leerdoelen. Voorafgaand aan de film. Jaar: 2005. Filmkeuring: Alle leeftijden Website: www.livingrights.com

Leerdoelen. Voorafgaand aan de film. Jaar: 2005. Filmkeuring: Alle leeftijden Website: www.livingrights.com Living Rights Toti Opdrachtenblad Regie: Duco Tellegen Jaar: 2005 Duur: 26 minuten Filmkeuring: Alle leeftijden Website: www.livingrights.com Leerdoelen Je kunt Kenia aanwijzen op een kaart. Je kunt beschrijven

Nadere informatie

Werkt confrontatie met eigen vooroordelen tegen discriminatie op de arbeidsmarkt?

Werkt confrontatie met eigen vooroordelen tegen discriminatie op de arbeidsmarkt? Werkt confrontatie met eigen vooroordelen tegen discriminatie op de arbeidsmarkt? Februari 2016 SEPTEMBER 2016 ONDERZOEK NAAR DE PLAUSIBILITEIT VAN TRAININGEN GERICHT OP BEWUSTWORDING VAN VOOROORDELEN

Nadere informatie

Centrum voor Transculturele Psychiatrie Veldzicht

Centrum voor Transculturele Psychiatrie Veldzicht Centrum voor Transculturele Psychiatrie Veldzicht Een blik op onze identiteit en onze toekomst Informatie voor medewerkers 2 Dienst Justitiële Inrichtingen Ministerie van Justitie en Veiligheid Inhoud

Nadere informatie

Transfer en toegang tot Universele Grammatica in tweedetaalverwerving door volwassenen

Transfer en toegang tot Universele Grammatica in tweedetaalverwerving door volwassenen Samenvatting Transfer en toegang tot Universele Grammatica in tweedetaalverwerving door volwassenen Negen casestudies naar de verwerving van het Engels, Duits en Zweeds door volwassen moedertaalsprekers

Nadere informatie

Interlandelijke adoptie. Knelpunten in het stelsel

Interlandelijke adoptie. Knelpunten in het stelsel Interlandelijke adoptie Knelpunten in het stelsel Inspectie jeugdzorg Utrecht, december 2009 2 Inspectie jeugdzorg Inhoudsopgave Inleiding... 5 Hoofdstuk 1 Context van interlandelijke adoptie... 7 Hoofdstuk

Nadere informatie

Inhoud Inleiding 15 1. Puberteit: algemene ontwikkelingskenmerken 19 2. Puberteit en adoptie 39

Inhoud Inleiding 15 1. Puberteit: algemene ontwikkelingskenmerken 19 2. Puberteit en adoptie 39 Inhoud Inleiding 15 1. Puberteit: algemene ontwikkelingskenmerken 19 1.1 Inleiding 19 1.2 Prepuberteit (9-12 jaar): veranderingen 21 1.2.1 Fysieke en hormonale veranderingen 21 1.2.2 Hersengroei 22 1.2.3

Nadere informatie

KONING ARTHUR visie en organisatieprincipes

KONING ARTHUR visie en organisatieprincipes KONING ARTHUR visie en organisatieprincipes Ed Knies Koning Arthur; visie en organisatieprincipes Welkom Dit boek is een moreel boek voor professionals. Met moreel bedoelen we dat er binnen organisaties

Nadere informatie

Intercultureel leren. Workshop. Studievoormiddag 6 juni 2014

Intercultureel leren. Workshop. Studievoormiddag 6 juni 2014 Intercultureel leren Workshop Studievoormiddag 6 juni 2014 Aan de slag Hoeveel procent van mijn vrije tijd breng ik door met mensen van mijn eigen culturele achtergrond versus mensen met een andere culturele

Nadere informatie

CULTURELE ASPECTEN VAN HET SOCIALE LEVEN VAN

CULTURELE ASPECTEN VAN HET SOCIALE LEVEN VAN CULTURELE ASPECTEN VAN HET SOCIALE LEVEN VAN OUDERE MENSEN IN KERALA, INDIA. LEVENS SCHRIJVEN Oudere mensen in het algemeen worden nogal eens neergezet als statisch en onveranderlijk in hun opvattingen,

Nadere informatie

Doelen relationele vorming

Doelen relationele vorming Doelen relationele vorming RV 1 Kinderen hebben vertrouwen in zichzelf RV 1.1. Ontdekken dat ieder uniek is. RV 1.2. Zich bewust worden van hun eigen kwetsbaarheid en ermee kunnen omgaan. RV 1.3. Eigen

Nadere informatie

Framing the Other. Opdrachtenblad

Framing the Other. Opdrachtenblad Framing the Other Ilja Kok & Willem Timmers 2013 25 minuten (film), 13 minuten (interview) http://framingtheother.wordpress.com/ 1 Kijkopdracht 1. Titel hoofdstuk Toeriste Nell maakt foto van Mursi Nadonge

Nadere informatie

Het Pedagogische Raamwerk en implicaties voor de opleiding van kinderbegeleiders

Het Pedagogische Raamwerk en implicaties voor de opleiding van kinderbegeleiders Vakgroep Sociale Agogiek UGent ECEGO KU Leuven Het Pedagogische Raamwerk en implicaties voor de opleiding van kinderbegeleiders Prof. dr. Ferre Laevers K.U. Leuven Meten en Monitoren van Kwaliteit in de

Nadere informatie

30 mei 2016. Onderzoek: Racisme in Nederland?

30 mei 2016. Onderzoek: Racisme in Nederland? 30 mei 2016 Onderzoek: Racisme in Nederland? Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 50.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek.

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle   holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/53232 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Hill, J.M. Title: On the road to adulthood. Delinquency and desistance in Dutch

Nadere informatie

Ouderschap strategieën van vaders en moeders met een psychische ziekte.

Ouderschap strategieën van vaders en moeders met een psychische ziekte. Bespreking artikel Ouderschap strategieën van vaders en moeders met een psychische ziekte. Auteurs: P.C. Van der Ende, MSc, J.T. van Busschbach, phd, J. Nicholson, phd, E.L.Korevaar, phd & J.van Weeghel,

Nadere informatie

Visie en Methoden Mondiaal Burgerschap

Visie en Methoden Mondiaal Burgerschap Visie en Methoden Mondiaal Burgerschap De KNVB gelooft in de maatschappelijke meerwaarde van voetbal. Voetbal brengt de samenleving in beweging. Zo n 300.000 vrijwilligers zijn in Nederland actief bij

Nadere informatie

Weten het niet-weten

Weten het niet-weten Weten het niet-weten Over natuurwetenschap en levensbeschouwing Ger Vertogen DAMON Vertogen, Weten.indd 3 10-8-10 9:55 Inhoudsopgave Voorwoord 7 1. Inleiding 9 2. Aard van de natuurwetenschap 13 3. Klassieke

Nadere informatie

Bijlagen ( ) Eisen aan het onderzoeksvoorstel

Bijlagen ( ) Eisen aan het onderzoeksvoorstel Bijlagen (2008-2009) Eisen aan het onderzoeksvoorstel Het onderzoeksvoorstel dat na vier weken bij de begeleider moet worden ingediend omvat een (werk)titel, een uitgewerkte probleemstelling (die een belangrijke

Nadere informatie

Samenvatting. Introductie

Samenvatting. Introductie 200 Introductie Kinderparticipatie is een cruciaal aspect van kinderbescherming en jeugdhulpverlening. Sinds de jaren 90 is er vanuit het perspectief van de rechten van het kind meer aandacht voor het

Nadere informatie

Opgave 1 Heeft het vrijwilligerswerk toekomst?

Opgave 1 Heeft het vrijwilligerswerk toekomst? Opgave 1 Heeft het vrijwilligerswerk toekomst? Bij deze opgave horen tekst 1 en 2 en de tabellen 1 tot en met 3 uit het bronnenboekje. Inleiding In Nederland zijn ruim 4 miljoen mensen actief in het vrijwilligerswerk.

Nadere informatie

Annelies Knoppers Hoogleraar pedagogiek en didactiek van sport en lichamelijke opvoeding Universiteit Utrecht

Annelies Knoppers Hoogleraar pedagogiek en didactiek van sport en lichamelijke opvoeding Universiteit Utrecht Annelies Knoppers Hoogleraar pedagogiek en didactiek van sport en lichamelijke opvoeding Universiteit Utrecht Vragen stellen bij schijnbare vanzelfsprekendheden is een basisvoorwaarde voor wetenschappelijk

Nadere informatie

Zorgen voor een Kop voorzijde

Zorgen voor een Kop voorzijde Informatie over adoptie en pleegzorg Chapeau voorzijde Zorgen voor een Kop voorzijde kind van een ander Pleegzorg of adoptie U denkt erover om voor een kind van een ander te gaan zorgen. Misschien omdat

Nadere informatie

18-04- 2010. Wat moeten adop1eouders meer hebben dan goed genoeg ouderschap? Een aantal belangrijke factoren voor goed verlopende adoptie

18-04- 2010. Wat moeten adop1eouders meer hebben dan goed genoeg ouderschap? Een aantal belangrijke factoren voor goed verlopende adoptie Wat moeten adop1eouders meer hebben dan goed genoeg ouderschap? Gera ter Meulen adoc@fsw.leidenuniv.nl Een aantal belangrijke factoren voor goed verlopende adoptie Een goede voorbereiding van adoptieouders

Nadere informatie

VERHALEN VERTELLEN EN VRAGEN STELLEN, TAMAR KOPMELS. In mijn onderzoek heb ik de kerstviering van een katholieke basisschool

VERHALEN VERTELLEN EN VRAGEN STELLEN, TAMAR KOPMELS. In mijn onderzoek heb ik de kerstviering van een katholieke basisschool PITCH BIJ HOOFDSTUK 2 VERHALEN VERTELLEN EN VRAGEN STELLEN, TAMAR KOPMELS 2 In mijn onderzoek heb ik de kerstviering van een katholieke basisschool bestudeerd. Ik heb een opname gemaakt van deze viering.

Nadere informatie

Dit seminar zal ons, de vandaag hier aanwezige sectoren, leiden in het exploreren van de inmiddels wereldwijd bekende Eigen Kracht.

Dit seminar zal ons, de vandaag hier aanwezige sectoren, leiden in het exploreren van de inmiddels wereldwijd bekende Eigen Kracht. Speech ter gelegenheid van Seminar Eigen Kracht / Forsa Propio 3 september 2015 Integrale aanpak vanuit een heldere visie Dit seminar gaat over Eigen Kracht. Welke associaties roept Eigen Kracht eigenlijk

Nadere informatie

6 Conclusie. PON-publicatie: Gewoon bijzondere ouders 59

6 Conclusie. PON-publicatie: Gewoon bijzondere ouders 59 6 Conclusie In voorgaande hoofdstukken hebt u kunnen lezen wat adoptieouders vinden van de ondersteuning die zij kregen nadat zij hun kind in hun gezin hadden opgenomen, en welke wensen zij hebben. Waar

Nadere informatie

Sociale psychologie en praktijkproblemen

Sociale psychologie en praktijkproblemen Sociale psychologie en praktijkproblemen Sociale psychologie en praktijkproblemen van probleem naar oplossing prof. dr. A.P. Buunk dr. P. Veen tweede, herziene druk Bohn Stafleu Van Loghum Houten/Diegem

Nadere informatie

Profilering derde graad

Profilering derde graad Profilering derde graad De leerling heeft in de eerste en de tweede graad de gelegenheid gehad om zijn of haar interesses te ontdekken. Misschien heeft hij of zij al enig idee ontwikkeld over toekomstige

Nadere informatie

Aanpak Eergerelateerd Geweld. Jenny Van Eyma. 1. Eer

Aanpak Eergerelateerd Geweld. Jenny Van Eyma. 1. Eer Aanpak Eergerelateerd Geweld Jenny Van Eyma 1. Eer 1 Betekenis eer afhankelijk van o.a.: De tijdgeest: verschil vroeger, nu, toekomst Generatie (leeftijd) Sekse Klasse / SES Interpretatie en waardering

Nadere informatie

Kortom, informatie en advies die vindbaar, begrijpelijk en herkenbaar is. Ik zal u aangeven waarom ik dit zo belangrijk vind.

Kortom, informatie en advies die vindbaar, begrijpelijk en herkenbaar is. Ik zal u aangeven waarom ik dit zo belangrijk vind. Tekst: opening Helpdesk Welkom dames en heren, Het doet mij goed om te zien dat er zo veel mensen op deze feestelijke opening van de Helpdesk zijn afgekomen. Dat betekent dat er veel interesse voor is.

Nadere informatie

Competenties systeemtherapeutisch werker (STW) versie 15 januari 2015

Competenties systeemtherapeutisch werker (STW) versie 15 januari 2015 1 Competenties systeemtherapeutisch werker (STW) versie 15 januari 2015 Inleiding De NVRG maakt een onderscheid tussen de systeemtherapeut (ST) en de systeemtherapeutisch werker (STW). Beide profielen

Nadere informatie

Hoop doet leven, al is het maar voor even. Corine Nierop- van Baalen 15 april 2013 Amersfoort

Hoop doet leven, al is het maar voor even. Corine Nierop- van Baalen 15 april 2013 Amersfoort Hoop doet leven, al is het maar voor even Corine Nierop- van Baalen canierop@diaconessenhuis.nl 15 april 2013 Amersfoort Inhoud Betekenis hoop palliatieve patiënten met kanker Moeilijkheden die hulpverleners

Nadere informatie

Speelruimte van betekenis

Speelruimte van betekenis Uitnodiging: Speelruimte van betekenis Conferentie voor opleiders levensbeschouwelijke, godsdienstige en morele vorming over de paradigmawisseling in hun vak Op 31 oktober en 1 november 2011 vindt de conferentie

Nadere informatie

Inspiratiebijeenkomst Pedagogische Meerstemmigheid

Inspiratiebijeenkomst Pedagogische Meerstemmigheid Datum: Locatie: Spreker: Notulist: Aanwezigen: Organisatie: 14 december Kralingen Ilias El Hadioui Majda Battaï 23 deelnemers Stichting Attanmia i.s.m. Stichting Buurtwerk Kralingen-Crooswijk De besproken

Nadere informatie

Families onder druk. Huiselijk geweld binnen Marokkaanse en Turkse gezinnen. Drs. Ibrahim Yerden. Probleemstelling

Families onder druk. Huiselijk geweld binnen Marokkaanse en Turkse gezinnen. Drs. Ibrahim Yerden. Probleemstelling Families onder druk Huiselijk geweld binnen Marokkaanse en Turkse gezinnen Drs. Ibrahim Yerden Probleemstelling Hoe gaan Marokkaanse en Turkse gezinsleden, zowel slachtoffers als plegers om met huiselijk

Nadere informatie

ecourse Moeiteloos leren leidinggeven

ecourse Moeiteloos leren leidinggeven ecourse Moeiteloos leren leidinggeven Leer hoe je met minder moeite en tijd uitmuntende prestaties met je team bereikt 2012 Marjan Haselhoff Ik zou het waarderen als je niets van de inhoud overneemt zonder

Nadere informatie