Zelfcontrole. Een sociaal-cognitief interventieprogramma voor kinderen met agressief en oppositioneel gedrag. Teun van Manen.

Transcriptie

1 Zelfcontrole 1

2 3 Zelfcontrole Een sociaal-cognitief interventieprogramma voor kinderen met agressief en oppositioneel gedrag Teun van Manen Houten 2010

3 4 Zelfcontrole 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN NUR 848 Eerste druk, eerste oplage 2001 Tweede druk, eerste oplage 2010 Ontwerp omslag: P3 Jos Peters, Huizen Ontwerp binnenwerk: Houdbaar, Deventer Illustraties: Marcel Jurriëns, Boxtel Oorspronkelijke titel hoofdstuk 5: Reducing aggressive behavior in boys with a social cognitive group treatment: Results of a randomized controlled trial (2004). 2004, Teun van Manen. Vertaling: Peter van der Kaaij. Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

4 d.1 Inhoud 5 Inhoud Deel 1 Theoretisch referentiekader en praktische uitleg 1 Inleiding 1.1 Omschrijving van het probleemgebied Jongens en meisjes Reactieve en proactieve agressie Prevalentie Maatschappelijk belang Theorieën over agressief en oppositioneel gedrag 1.2 Theoretisch uitgangspunt van het interventieprogramma Zelfcontrole Sociale-informatieverwerkingstheorie Zelfcontrole Sociale cognitie Probleem oplossen 1.3 Voorwaarden voor behandeling Effectieve behandelingen Meerwaarde van het interventieprogramma Zelfcontrole Chronische-ziekte -model Methode 2.1 Sociaal-cognitief interventieprogramma 2.2 De therapeut 2.3 Ouders en school 2.4 Probleembesef 2.5 Indicatie- en contra-indicatiecriteria voor deelname van kinderen Preventieve interventie 3.1 Inleiding 3.2 Beschermende factoren Het kind Het gezin De school De samenleving Diagnostiek en indicatiestelling 4.1 Volgorde van handelingen voor aanvang van de behandeling 4.2 Selectie Gestructureerd interview op basis van de DSM-IV 4.3 Instrumenten voor diagnostiek en evaluatie Gedragbeoordelingslijsten voor ouders en leerkracht

5 6 Zelfcontrole Taxonomie voor sociale probleemsituaties Leerkrachtbeoordelingsvragenlijst voor reactieve en proactieve agressie Self Control Rating Scale Zelfmeetinstrumenten voor de kinderen Weekverslagen voor de ouders, de leerkracht en het kind Gedragsobservaties door onafhankelijke beoordelaars Resultaten van effectonderzoek 5.1 Inleiding 5.2 Methode Deelnemers Meetinstrumenten Werkwijze Behandelvormen Wachtlijstcontrolegroep Behandelintegriteit 5.3 Resultaten Verschillen vóór behandeling Behandelefecten Klinische betekenis Effectgrootte 5.4 Discussie Beperkingen Klinische implicaties Literatuur 82

6 d.1 Inhoud 7 Deel 2 Handleiding en bijlagen 94 6 Handleiding 6.1 Aandachtspunten 6.2 Het groepsproces 6.3 Structuur en opbouw van de behandeling 6.4 Casus Zitting 1 Doel van de groep Zitting 2 Communicatieregels leren Zitting 3 Sociale tekens decoderen Zitting 4 Gevoelens leren onderscheiden en benoemen bij jezelf en bij de ander Zitting 5 Zich verplaatsen in een ander en probleemoplossingsvaardigheden Zitting 6 Zelfcontrole en zelfinstructie I Zitting 7 Zelfcontrole en zelfinstructie II en III Zitting 8 Probleemoplossingsvaardigheden Zitting 9 Zelfcontrole en zelfinstructie IV met cue-exposure Zitting 10 Voor jezelf opkomen mét zelfcontrole Zitting 11 Quiz, feedback en diploma Na afloop 145 Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3 Bijlage 4 Bijlage 5 Bijlage 6 Bijlage 7 Bijlage 8 Bijlage 9 Bijlage 10 Bijlage 11 Bijlage 12 Voorbeelden van een weekverslag Voorbeeld van een kwartetkaart Geluidenkaartjes Een tekening maken aan de hand van een verhaaltje Doorgeeftekeningen Gevoelens uitbeelden Toneelstukjes in tweetallen Puzzelstukjes (om uit te knippen) Dvd relateren Voorbeeld van het diploma na afloop van de groep Reserveoefeningen Voorbeelden ter illustratie

7 8 Zelfcontrole Woord vooraf bij de herziene editie Kort na de actualisatie van 'Zelfcontrole' in 2009, is de auteur Teun van Manen na een kort ziekbed overleden. Teun heeft helaas deze nieuwe uitgave niet meer kunnen zien. Hij was enthousiast over de grote belangstelling die er voor het thema Zelfcontrole bestaat en wilde het boek daarom graag aanvullen met de onderzoeksgegevens van zijn promotieonderzoek uit 2006 waarin de effectiviteit van de methode nogmaals bevestigd wordt. Deze aanvullende onderzoeksresultaten kunt u vinden in hoofdstuk 5 van dit boek. Wij herinneren ons Teun als een fijne, warme persoonlijkheid en een kundig psychotherapeut, die met veel gedrevenheid dit interventieprogramma Zelfcontrole en de Sociaal Cognitieve Vaardigheden Test (SCVT) ontwikkelde en wetenschappelijk onderzocht. Zijn doel was het helpen van kinderen met oppositioneel en agressief gedrag. Om met de woorden van prof.dr. Else de Haan te spreken: "hij was wetenschapper, clinicus en een therapeut die van zijn lastige, boze agressieve cliënten hield en in ze geloofde." Met de ontwikkeling van deze methoden, die ook internationaal bekendheid genieten, heeft hij hieraan een belangrijke bijdrage geleverd. Wij danken prof. dr. Pier Prins en dr. Saskia van der Oord van de Universiteit van Amsterdam voor hun medewerking aan de totstandkoming van deze herziene editie. De uitgever, voorjaar 2010 Het sociaal-cognitieve interventieprogramma Zelfcontrole dat in dit boek is opgenomen, is het resultaat van vele jaren onderzoek naar de best passende behandelmethode voor kinderen met agressief en oppositioneel gedrag. Onderzoek in de zin van wetenschappelijk onderzoek naar een effectieve behandeling, maar vooral in de zin van wat is de beste klinische behandeling?. In 1976 ben ik begonnen met het werken in een intramurale setting met kinderen met agressief en oppositioneel gedrag die toentertijd de diagnose kregen van ontwikkelingspsychopathie. De eerste groepsbehandeling was een sociale-vaardigheidstraining voor zes meisjes met antisociaal gedrag en vond plaats in Tien jaar later in 1992 kwam het contact met de Universiteit van Amsterdam (Pier Prins) tot stand en werd een begin gemaakt met het toetsen van de effectiviteit van de sociaal-cognitieve groepsbehandeling voor kinderen met agressief en oppositioneel gedrag. De definitieve vorm van het sociaal-cognitieve interventieprogramma kreeg zijn gestalte na theoretische verdieping,

8 9 gebleken effectiviteit (evidence-based) en het vinden van een uitgebalanceerde uitvoering van het interventieprogramma. Zelfcontrole is een voorbeeld van integratie van wetenschappelijk onderzoek en klinische praktijk. Het is bedoeld voor de clinicus met belangstelling voor wetenschappelijk getoetste en theoretisch onderbouwde behandelprogramma s voor specifieke stoornissen bij kinderen. De laatste jaren besteden de media en vooral de dagbladen veel aandacht aan agressie in de samenleving. Wat zijn de oorzaken, de gevolgen en de oplossingen ervoor? Historische, biologische, sociologische, economische en politieke oplossingen worden aangedragen. Mijns inziens kan men de discussie terugbrengen tot het creëren van een evenwicht tussen persoonlijke behoeften en sociale eisen. Het sturen, begeleiden en coachen van kinderen in het zich eigen maken van zelfcontrole over wat zij voelen, denken en doen kan een belangrijke bijdrage zijn van elke volwassene aan het welzijn van de samenleving. Als kinderen meer de beschikking hebben over zelfcontroletechnieken, is er minder externe controle nodig en hopelijk is er daardoor minder agressief en oppositioneel gedrag bij kinderen. Zonder de volledige inzet en het onvoorwaardelijk vertrouwen in een goed resultaat van vele mensen was het niet mogelijk geweest om het huidige sociaal-cognitieve interventieprogramma te presenteren. Met name wil ik noemen en hartelijk bedanken: Mieke Janssen, Pier Prins, Paul Emmelkamp, Peter de Rouwe, Abba Halatu, Rinske van Dieren, Saskia van der Oord, Henriëtte Riethof, Mirjam Hinfelaar, Margreet Wittenberg, Ton Bleeker en Joke Koevoets. Het gecontroleerd effectonderzoek van het sociaal-cognitieve interventieprogramma is mogelijk gemaakt door een subsidie van Stichting Kinderpostzegels Nederland en Stichting Jeugdbeschermings- en Jongeren Adviesfonds. Ouders en kinderen die aan het onderzoek hebben meegewerkt wil ik bedanken voor het in mij gestelde vertrouwen en voor hun inzet. Naast de therapeuten verdienen de leerkrachten een flinke pluim voor hun bereidheid om onder alle omstandigheden mee te werken aan het helpen van kinderen met agressief en oppositioneel gedrag. Teun van Manen Hilversum, najaar 2000