BOEREN AAN DE SLAG ALS WATERBEHEERDER?

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "BOEREN AAN DE SLAG ALS WATERBEHEERDER?"

Transcriptie

1 3 Maandblad voor waterprofessionals 27 maart ste jaargang BOEREN AAN DE SLAG ALS WATERBEHEERDER? HOE PWN DE OGEN VAN TWITTERAARS BENUT TWEEGESPREK: IS GELD HET ENIGE DAT NOG TELT? KARIN LEKKERKERKER TU DELFT WORDT GEZELLIGER

2 2 ACHTER DE COVER Wie? Karin Lekkerkerker (30) was een meisje dat iets met techniek had. Ik schroefde bijvoorbeeld de douchekop los om te zien hoe die in elkaar zat. Ze groeide op in een gezin met broers, zat in een klas met veel jongens en koos voor een studie civiele techniek in Delft. De gepromoveerde drinkwateringenieur bij Dunea is ook een enthousiaste ambassadeur van Waterwonderen, de campagne die jongeren wijst op de leuke kanten van techniek en van de watersector. De laatste tien jaar zie ik steeds meer meisjes in de collegezalen verschijnen. Een positieve ontwikkeling. Bovendien wordt Delft er een stuk gezelliger van! Tekst Barbara Schilperoort Fotografie Kees Hummel Waar? In Bergambacht. Voor mijn promotieonderzoek gebruikte ik een proefinstallatie, een waterzuiveringsinstallatie op kleine schaal. Hier wordt mijn mini-installatie op ware grootte nagebouwd. De kwestie is, dat we steeds ouder worden. Oudere mensen slikken meer medicijnen, leven door die medicijnen langer, zodat de hoeveelheid gebruikte medicijnen toeneemt. Door de klimaatverandering zijn winters natter en zomers droger. s Zomers stroomt er minder water door onze rivieren, zodat de concentratie afvalstoffen hoger is. Met de huidige apparatuur kun je ook de kleinste restjes medicijnen en bestrijdingsmiddelen meten die in het oppervlaktewater en uiteindelijk dus ook in ons drinkwater voorkomen. Ik heb voor Dunea onderzocht hoe je die het beste kunt opruimen. Dat kan door middel van een combinatie van ozon, waterstofperoxide en UV-licht, een chemische zuivering voorafgaand aan biologische duininfiltratie. Fantastisch dat mijn onderzoek niet in een la verdwijnt. Wat? Ik maak drinkwater. Dat gevoel heb ik sterk als ik bij Dunea tussen de installaties rondloop. We pompen water op uit de rivier, zuiveren het voor, zodat het schoon genoeg is voor infiltratie in de duinen. Aan die robuuste zuivering werk ik mee. Natuurlijk moet je ook zien te voorkomen dat er überhaupt schadelijk stoffen in oppervlaktewater terecht komen. Daarmee houden andere collega s zich bezig. Waarom? Na mijn studie was ik nog niet uitgeleerd. Wilde verder de diepte in. Mijn opa is ooit gepromoveerd in de scheikunde. Ik heb hem helaas nooit gekend, maar had grote bewondering voor hem. Water is de eerste levensbehoefte van de mens. Elke dag werk ik eraan mee om daarin te kunnen voorzien. Als ambassadeur voor Waterwonderen vertel ik dat ook aan meiden die later iets met of voor mensen willen doen. Drinkwater is een mooi, duurzaam, gezond product. Haha, er is dan ook geen enkele reden om flessenwater te drinken.

3 3 INHOUD DELTAPLAN: BOEREN AAN DE SLAG ALS WATERBEHEERDERS 10 TWEEGESPREK: IS GELD HET ENIGE DAT TELT IN WATERSECTOR? 22 HUMAN SENSOR: PWN BENUT OGEN EN OREN VAN TWITTERAARS 30 HOOFDROLSPELER: PETER GLAS (UNIE VAN WATERSCHAPPEN) VASTE RUBRIEKEN Hoogstandje Limburgse mijngangen als reservoir voor stadsverwarming Waternetwerk 2 oktober: landelijk symposium waterkwaliteit Impressie van KNW-bijeenkomst assetmanagement Mijn mening: reacties en meningen van lezers Watertechniek Sleufloze technieken besparen WML tijd en geld Het gangenstelsel van de muskusrat Praktische tips voor projecten klimaataanpassing Waterwetenschap Natuurlijk organisch materiaal verwijderd door anionwisseling Water biedt economie grote kansen in regio rondom A2 Verder op H 2 O Online Overzicht van alle nieuwe vakinformatie op 30 NR 3 / MAART 2014 COLOFON Maandblad H2O is een uitgave van de Stichting H2O. REDACTIE Monique Bekkenutte (hoofdredacteur), Roel Smit (producent/ eindredacteur), Anne de Boer; Binckhorstlaan 36, M417, 2516 BE Den Haag, , Redactie@vakbladh2o.nl REDACTIE RAAD René Arninkhof, Matthijs van den Brink, Erwin de Bruin, Roberta Hofman-Caris, Henk Dekker, Henriette van Ekert, Daphne de Koeijer, Hans Middendorp, Johan van Mourik, Jos Peters, Jan Roelsma, Joris Schaap, André Struker, Marlies Verhoeven, Marie-José van de Vondervoort, Michiel van Willigen, en Jason Zondag. VORMGEVING Ronald Koopmans BLAD MANAGEMENT Gerrit Holtman ADVERTENTIEVER- KOOP PSH Media Sales, Shahin Habbah, Postbus 30095, 6803 GM Arnhem, , shahin.habbah@pshmediasales.nl DRUK Senefelder Misset, Doetinchem ABONNEMENTEN NR3 / MAART 2014

4 4 DELTAPLAN AGRARISCH WATERBEHEER BOER MOET AAN DE SLAG ALS WATER- BEHEERDER T Tekst Jan van den Berg Foto Herman Engbers / Hollandse Hoogte De waterkwaliteit in Nederland moet beter worden en voor wat betreft de waterkwantiteit staan voor een grote opgave. Dit vereist grote inspanningen van vele partijen. De agrarische sector wil hieraan bijdragen met het Deltaplan Agrarisch Waterbeheer. Het aantal proefprojecten moet dit jaar groeien van drie naar dertig. De omgang van Nederland met water wordt de komende jaren nog intensiever dan vroeger. Een stijgende zeespiegel, een grote potentiële piekafvoer van een rivier als de Rijn en een matige waterkwaliteit. Het zijn maar enkele aspecten waar waterbeheerders mee te maken hebben. Tot die beheerders horen boeren en tuinders. Zij hebben immers een groot oppervlak van ons land in beheer. Hun brancheorganisatie, LTO Nederland, heeft het Deltaplan Agrarisch Waterbeheer (DAW) opgesteld om de leden te helpen om zowel de kwaliteit als de kwantiteit van oppervlakte- en grondwater op en rond hun bedrijf te beheren. DAW beschrijft hoe de land- en tuinbouw kan bijdragen aan het oplossen van de wateropgaven in Nederland. De uitvoering van het plan is op 31 januari vorig jaar officieel van start gegaan. OORSPRONG De oorsprong van DAW ligt in 2009, legt Douwe Jonkers uit. Hij is als beleidscoördinator op het ministerie van Infrastructuur en Milieu betrokken bij beleidsontwikkeling op het gebied van waterkwaliteit, bodem en ondergrond. In 2009 is het Nationaal Waterplan opgesteld. Hierin hebben we een open uitnodiging gedaan aan het bedrijfsleven om te komen tot een beter waterbeleid. We beseften dat we als overheid tegen de grenzen aanliepen van een generiek beleid voor water. Jonkers bedoelt dat het best mogelijk zou zijn om strengere regels op te stellen, die voor ieder bedrijf zouden gelden. Maar er waren bij de beleidsmakers grote twijfels of hiervoor voldoende draagvlak zou zijn in de agrarische sector. Ook drong de vraag zich op of strengere generieke regels wel te handhaven waren. Het ministerie wilde de boeren daarom meer betrekken bij het beleid op het gebied van water en duurzaamheid. > (Lees door op pagina 6)

5 THEMA 5 De wateropgave is te groot voor de waterschappen alleen In Zwartendijk (Overijssel) maakt een boer zijn sloot schoon met een snit (slootzeis) NR3 / MAART 2014

6 6 Het ministerie wilde dus inzetten op meer samenwerking met de sector. Dit zou onder andere vorm moeten krijgen door per agrarisch bedrijf te gaan kijken hoe de waterkwaliteit en -kwantiteit verbeterd zouden kunnen worden. Jonkers: De verschillen tussen bedrijven zijn natuurlijk groot. Die zitten in de aard van het bedrijf. Gaat het om een veeteeltbedrijf, een boer die maïs verbouwt of een tomatenkweker? Verder zijn de omstandigheden van belang. Dan kun je denken aan de grondsoort en de waterhuishouding in het gebied. UITDAGING LTO Nederland nam de uitdaging aan, zegt Kees van Rooijen. Wij zijn voorstander van waterbeleid dat rekening houdt met verschillen per regio en per bedrijf. Door hiervoor via DAW het initiatief te nemen, kunnen we invloed uitoefenen op dit beleid en zorgen dat onze belangen er zo goed mogelijk mee gediend worden. Als we afwachten wat voor generiek beleid de overheid maakt, dan hebben we daarop naar mijn mening minder invloed. Dat kan voor boeren en tuinders nadelig uitpakken. istockphoto Hoe groot de kosten per bedrijf zullen zijn is nu nog niet te zeggen De ontwikkeling van DAW is begonnen met een quick scan die LTO Nederland en de waterschappen in 2010 hebben uitgevoerd om de wateropgave in beeld te brengen. Dit leidde tot drie conclusies. In de eerste plaats konden boeren en waterschappen vaststellen, dat er al veel mogelijkheden waren om het waterbeheer te verbeteren. Er liepen allerlei proefprojecten, die dit lieten zien. Verder werd duidelijker dan ooit, dat het beheer van de kwaliteit en de kwantiteit van water integraal moest worden aangepakt. Van Rooijen: Anders halen we nooit de doelstellingen van de Europese Kaderrichtlijn Water. Tot slot bleek dat de wateropgave te groot was voor de waterschappen alleen. Dit betreft zowel de competentie als de financiering. DROOGTE EN NEERSLAG Marianne Mul, beleidsmedewerker van de Unie van Waterschappen (UVW), onderschrijft dit. We hebben de landbouwsector nodig voor het waterbeheer. Dat geldt te meer met de veranderingen die we verwachten, zoals langere periodes van droogte en grotere pieken in neerslag. Ook voor de waterkwaliteit moeten we nauwer samenwerken. De waterschappen zijn het met het ministerie eens, dat er niet meer landelijk of generiek SPAARWATER Er zijn al diverse projecten die passen binnen het karakter van het Deltaplan Agrarisch Waterbeheer. Zo gaat op 10 april Spaarwater officieel van start. Dit omvat vier proefprojecten, die alle langs de Waddenzee liggen, te weten in Breezand (Noord-Holland), Herbaijum (Friesland) en Borgsweer en Hornhuizen in Groningen. De gemene deler is zelfvoorzienendheid van agrarische bedrijven op het gebied van water. Dit gebeurt door middel van ondergrondse zoetwateropslag en drainage. De bedoeling is om verzilting tegen te gaan en de beschikbaarheid van zoet water te vergroten, zegt Jouke Velstra. Hij is projectleider bij het Acacia Institute dat de leiding heeft van Spaarwater. Het project heeft een doorlooptijd van drie jaar en omvat twee teeltseizoenen. Spaarwater heeft diverse doelen, waaronder de ontwikkeling van ondergrondse opslag van zoet water in het Waddengebied en van technisch en economisch haalbare drainage. Ook beregening en optimalisering van precisiebemesting met behulp van druppelirrigatie wordt ontwikkeld, evenals het verminderen van de uitstroom van nutriënten naar het oppervlaktewater en het beperken en uitsluiten van ziektekiemen.

7 THEMA 7 beleid en regels moeten komen. Het is effectiever om waterbeleid op regionaal niveau vorm te geven. Voor de waterschappen is de taak vooral om kennis te leveren over de kwaliteit en de hoeveelheid water. DAW mag dan vooral regionaal zijn gericht; er is wel samenwerking op nationaal niveau nodig. Partijen als LTO Nederland, UVW, de ministeries van Infrastructuur en Milieu en van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie werken samen met de provincies en de drinkwatersector. Dit gebeurt in het Bestuurlijk Overleg Open Teelten en veehouderij (BOOT). Voor boeren en tuinders is dit orgaan ver van hun bed. Zij hebben concrete plannen, maatregelen en initiatieven nodig. Die zijn inmiddels verzameld in een groslijst, zegt Van Rooijen. Daaruit kunnen boeren en hun regionale organisaties putten. WEBSITE De groslijst is opgesteld door LTO Nederland en UVW. Het is de bedoeling dat alle relevante informatie voor boerenbedrijven via één website toegankelijk wordt, verduidelijkt Mul. Dan gaat het niet alleen om wat voor maatregelen agrariërs kunnen nemen. Er komt ook een tool op de site waarmee zij kunnen bepalen hoe effectief een bepaalde maatregel is voor hun bedrijf. Hierbij worden ook de kosten en opbrengsten van maatregelen inzichtelijk gemaakt, legt Jan Roelsma uit. Hij is wetenschappelijk onderzoeker bij Alterra - Wageningen UR. Het Landbouw-Economisch Instituut werkt momenteel aan een methode om de kosten te berekenen. Hoe groot de kosten per bedrijf zullen zijn, is nu nog moeilijk te zeggen, maar straks is daar dus meer duidelijkheid over. Dat er met DAW veel geld gemoeid is, is overigens al wel duidelijk. Financiering van maatregelen komt uit uiteenlopende bronnen. In de eerste plaats is er een geldstroom via het derde Plattelandsontwikkelingsprogramma, dat geldt voor de periode Dit is een nationaal programma, dat gebruik maakt van Europese fondsen. Daarnaast komt er geld uit het Deltafonds. Hoe dit precies in zij werk zal gaan, is volgens Van Rooijen nog niet helder. Ik denk dat daar begin volgend jaar duidelijkheid over is. WATERBERGING De waterschappen hebben ook geld beschikbaar. Zij kunnen boeren financieel compenseren, als deze een deel van hun land laten gebruiken voor het bufferen van water, of als zij grond langs waterlopen beschikbaar stellen voor natuurvriendelijke oevers. Provincies zijn een andere bron van financiële middelen. Hoe de gelden van de regionale SLECHTSTE WATER IN DE EUROPESE UNIE Eind vorig jaar publiceerde het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) het rapport Green growth in the Netherlands Hieruit blijkt dat het oppervlaktewater in Nederland van mindere kwaliteit is dan in alle andere landen van de Europese Unie. Maar weinig wateren voldoen aan de normen die zijn vastgelegd in de Europese Kaderrichtlijn Water. Dat is het geval bij zo n driekwart van de meetpunten, zegt Jan Roelsma, wetenschappelijk onderzoeker bij Alterra - Wageningen UR. Er komen bijvoorbeeld teveel nutriënten in het water terecht. Dit is een van de keerzijden van de hoge productie van de veeteelt, akkerbouw en tuinbouw. De grote bevolkingsdichtheid draagt ook bij aan het probleem. De gegevens in het CBS-rapport zijn ontleend aan een rapportage van de Europese Commissie in het kader van de Kaderrichtlijn Water over de toestand van de Nederlandse oppervlaktewateren. Deze rapportages zijn gebaseerd op meetgegevens van de waterbeheerders, zoals de waterschappen. overheden precies ingezet gaan worden, moet overigens nog uitgewerkt worden. Tot slot zullen ook de boeren zelf moeten bijdragen. Veel maatregelen in het kader van DAW zijn feitelijk investeringen in het bedrijf. Dan kunnen we denken aan nauwkeurige spuittechnieken. Enerzijds is het mogelijk hiermee de emissie van giftige stoffen naar het water te voorkomen. Anderzijds zijn er dankzij dergelijke technieken minder gewasbeschermingsmiddelen nodig, hetgeen de kosten beperkt. Een soortgelijke redenering geldt voor het verminderen van de benodigde hoeveelheid meststoffen. Tot slot denkt Van Rooijen dat ook afnemers een bijdrage zullen leveren. Zuivelcoöperaties geven nu bijvoorbeeld een cent extra voor een liter melk, als deze afkomstig is van koeien die in de wei lopen. Ik acht het goed mogelijk dat zoiets ook gaat gebeuren voor boeren die op een meer duurzame wijze produceren. Afnemers zijn immers vaak gevoelig voor een goed imago bij hun klanten. De praktische uitvoering van DAW staat nog in de kinderschoenen. Er lopen momenteel drie proefprojecten. Eind dit jaar moeten dat er dertig zijn. Daarnaast zijn er nog tal van projecten die officieel los staan van DAW, maar die wel in dezelfde geest zijn ontwikkeld. De boeren hebben dus voldoende voorbeelden om na te kunnen volgen. NR3 / MAART 2014

8 8 MIJNGANGEN ALS RESERVOIR VOOR STADSVERWARMING Onder Heerlen zit een enorm stelsel van gangen van de vroegere steenkoolwinning. Na sluiting van de mijnen in de jaren zestig en zeventig liepen die gangen vol grondwater. Het onverwachte begin van een heel duurzaam project. HOOGSTANDJE O H 2 Tekst Roel Smit Fotografie Marcel Molle Louis Hiddes, directeur van Mijnwater BV, betreedt een ondergronds station in Heerlen. Hier wordt water overgeslagen naar kantoren in Heerlen

9 9 Pensioenverzekeraar APG koelt de computerservers met mijnwater : het komt met 5 graden Celsius binnen en gaat er met een kleine 50 graden Celsius weer uit. Vervolgens wordt het water gebruikt om honderden woningen te verwarmen Het verhaal begon simpel. De gangen van de vroegere steenkolenmijnen onder Heerlen stonden vol grondwater. De aarde warmt dat op natuurlijke wijze op; hoe dieper, hoe warmer het water, hoe dichterbij het aardoppervlak, hoe koeler. Geothermie heet dat. En hoewel het hierbij niet om heel grote temperatuurverschillen gaat, rees toch de vraag: kunnen we daar niet iets mee? Het diepe mijnwater bleek geschikt om gebouwen te verwarmen en het ondiepe mijnwater was geschikt om gebouwen te koelen. Een soort stadsverwarmingssysteem met een relatief lage temperatuur. De gemeente Heerlen (enig aandeelhouder van de tegenwoordige Mijnwater BV) nam het initiatief en het pompen kon beginnen. De eerste aansluitingen in 2008 waren Heerlerheide Centrum ( vierkante meter) en het Centraal Bureau voor de Statistiek ( vierkante meter). Nu verwarmt en koelt Mijnwater BV vierkante meter woningen en kantoren. Koelen en verwarmen door gebruik te maken van geothermie bespaart fossiele brandstoffen. Alleen voor het oppompen en verpompen van het water is energie nodig. Bedrijven en instellingen zagen de voordelen: dat scheelt geld en levert een bijdrage aan duurzaam energiegebruik. Wie wil dat niet? Een systeem dat het moet hebben van warmteverschillen kan echter verder geoptimaliseerd worden, bedacht men. In april ging de schakelaar over om koude te leveren, in oktober ging de schakelaar weer op de warmtestand, zegt Louis Hiddes, nu directeur van Mijnwater BV. Onze conclusie was dat we de capaciteit van het systeem moesten vergroten om het hele jaar warmte en koude te kunnen bieden, afhankelijk van de behoefte. Zo ontstond Mijnwater 2.0: een hybride net waarmee restwarmte en restkoude van aangesloten klanten kan worden uitgewisseld. Het water in de mijnen (koud of warm) fungeert in dit systeem nog slechts als een reservevoorraad. Een soort accu, zegt Hiddes. Het belangrijkste onderdeel van het systeem is nu vooral het uitwisselen van warmte en koude tussen bedrijven en verhuurders van woningen. Inmiddels wordt nagedacht over de volgende stap: een systeem dat vraagpatronen in de tijd herkent, deze combineert met weersverwachtingen en op deze manier het relatief warme en relatief koude water nog beter naar de juiste plek brengt. Mijnwater 3.0 noemen ze dat in Limburg. Is het project rendabel? Nog niet. Het duurt zeker tot 2018 voordat opbrengsten hoger zijn dat de kosten. Logisch, zegt Hiddes, Projecten als deze zijn alleen mogelijk dankzij forse investeringen op voorhand. Doel is dat in het het eerste kwartaal van vierkante meters woningen en kantoren verwarmd en gekoeld door Mijnwater BV. NR3 / MAART 2014

10 10 ROY TUMMERS VERSUS FRED DE BRUIJN GELD, GELD, GELD, IS DAT HET ENIGE DAT TELT? T Geld, geld, geld: is dat het enige dat nog telt in de watersector? Het gevoel leeft breed onder waterprofessionals. Fred de Bruijn (Witteveen + Bos) wist het treffend te verwoorden tijdens de jaarlijkse Vakantiecursus aan de TU Delft: Er wordt teveel nadruk gelegd op kosten. In een tweegesprek voor H 2 O kruist hij de degens met Roy Tummers (industriële watergebruikers).

11 THEMA 11 Gaat meer efficiency ten koste van de vernieuwing en daarmee van de kwaliteit op langere termijn? Tekst Roel Smit Fotografie Marcel Molle De onvrede neemt langzaam toe. Gaat het alleen nog maar om efficiency in de watersector? Drinkwaterdirecteuren moeten zich verlossen uit de onderlinge houdgreep van tariefsbeteugeling, zei Fred de Bruijn van ingenieursbureau Witteveen + Bos eerder dit jaar aan de TU Delft. Nóg meer efficiency kan wel eens ten koste gaan van de vernieuwing en daarmee van de kwaliteit op langere termijn. Het verhaal heeft echter ook een andere kant. Zoals Karla Peijs, voorzitter van de Visitatiecommissie Waterketen, het verwoordde in maandblad H 2 O van februari: Er is nog geld zát in de watersector. Maandblad H 2 O nodigde Fred de Bruijn uit voor een tweegesprek met een opponent: Roy Tummers, directeur Water van de VEMW, de belangenorganisatie en het kenniscentrum voor onder andere industriële watergebruikers. Zeg maar: een vertegenwoordiger van degenen die de waterrekening moeten betalen. De Bruijn: Ik ken vooral de drinkwatersector goed. Ik ervaar dat veel drinkwaterbedrijven worstelen met hun investeringsprogramma. Er is sprake van een zekere beklemming. We staan voor grote opgaven, maar past het allemaal wel binnen de afgesproken tariefkaders? Het is passen en meten. Natuurlijk vind ook ik dat je het huishoudboekje goed in de gaten > NR3 / MAART 2014

12 12 Roy Tummers: We zitten in een crisis, de financiële middelen drogen op en dat dwingt ons kritisch te kijken naar de uitgaven moet houden, maar het moet niet doorslaan. Het moet geen passen en meten in een te nauw jasje worden. Dan zeg ik: er mag best een stuiver bij op de waterrekening. Het is essentieel dat de samenleving ook op termijn onverkort kan blijven vertrouwen op de kwaliteit van ons drinkwater. We hebben het kritische punt nog niet bereikt, maar de kwaliteit kan hier en daar best beter. In de praktijk krijgt men in sommige gebieden nog steeds gekleurd water. Dat is oplosbaar. Tegelijk vind ik het belangrijk dat drinkwaterbedrijven invulling geven aan hun rol als maatschappelijke ondernemingen. Dat betekent nadenken over zaken als duurzame energie, daarin ook voorop durven lopen als dat nodig is. Drinkwaterbedrijven zijn ook beheerders van natuurgebieden en vervullen daarbij een belangrijke maatschappelijke rol. Ook dat hoort bij hun taak. Tummers: Ik stel voorop: de drinkwatervoorziening is tóp in Nederland. Dat blijkt steeds weer uit onderzoek: prima kwaliteit, weinig lekverliezen. Dat is echt te danken aan de inzet van de drinkwaterbedrijven. Tegen de kosten in de waterketen kijk ik echter anders aan. De situatie was tien, twintig jaar geleden volstrekt anders dan nu. We zitten in een economische crisis, de financiële middelen drogen op en dat dwingt ons heel kritisch te kijken naar de uitgaven. Beperk ik me tot de drinkwaterbedrijven, dan stel ik bovendien vast dat dit redelijk efficiënte ondernemingen zijn, die nog steeds in staat zijn de investeringen te plegen die ze moeten plegen. Waar ik me wel grote zorgen over maak, is dat de rijksoverheid water via de nieuwe belasting op leidingwater heeft ontdekt als nieuwe melkkoe voor de schatkist. Daardoor gaat de waterrekening voor veel bedrijven met tonnen of zelfs met miljoenen per jaar omhoog. Extra zuur is dat de maatregel helemaal niet leidt tot vergroening, maar tot ontgroening. ROY TUMMERS is sinds 2011 directeur Water van de VEMW, belangenorganisatie en kenniscentrum voor zakelijke gebruikers van van energie, en water. Hij studeerde milieukunde in Wageningen en werkte onder andere bij Deloitte, KPMG en Evides Waterbedrijf. De Bruijn: Dat laatste ben ik met je eens. Ik vind dat ook ongewenst. Meer principieel is de vraag: moeten we bereid zijn iets meer te betalen voor ons water als dat duurzaam wordt geproduceerd of letten we alleen maar op de centen? Hoe belangrijk vinden we onze eigen normen en waarden? Ik koop bewust een Europese auto omdat ik kies voor het Europese arbeidsethos: de 40-urige werkweek, iedereen minimaal vijf weken vakantie. Dat kent men niet in Azië. Het kost wat en het mag ook wat kosten. Het is bijvoorbeeld een zegen dat de drinkwaterbedrijven in Nederland grote stukken natuur beheren. Consumenten zijn zich daarvan ook steeds beter bewust. Dat zie je in de praktijk. Drinkwaterbedrijf Dunea staat voor de keuze te investeren in technologie die resten van geneesmiddelen beter uit het drinkwater kan zuiveren. Er zijn nog geen wettelijke normen die dat voorschrijven, maar iedereen weet best dat medicijnresten niet thuishoren in het water en iedereen weet ook dat de hoeveelheden zo beperkt zijn dat nog volstrekt geen sprake is van gevaar voor de volksgezondheid. Ze hebben het gevraagd aan een klantenpanel. En wat vonden de klanten? Zulke investeringen zijn verantwoord en het drinkwater mag daardoor best wat duurder worden. Tummers: Daar kan ik me wat bij voorstellen. Wat Dunea natuurlijk nog beter kan doen, is haar eigen brancheorganisatie Vewin verzoeken om in Brussel nog harder te lobbyen voor wettelijke normen op dit gebied. Dat zou pas echt resultaat opleveren. Ik vind ook wel dat water wat duurder mag zijn als die extra kosten worden vertaald in meer kwaliteit en leveringszekerheid en als consumenten daar echt wat mee opschieten. Ik ben er echter niet voor als drinkwaterbedrijven hun maatschappelijke taak te ver oprekken. Het produceren van drinkwater is hun bestaansrecht en dat je de bron dan schoon wilt houden, snap ik ook nog, maar meebetalen aan bijvoorbeeld het bouwen van een wildviaduct, dat gaat mij echt een stap te ver. Ik bedoel: als je echt moet nadenken over de relatie tussen de investering en je kernactiviteit, dan zit je niet op het goede spoor. Zo n wildviaduct is

13 THEMA 13 eerder een taak voor de overheid. Het echte efficiencyprobleem zit volgens mij overigens niet in de drinkwatersector, maar in de sector van het afvalwater. Daar zijn mogelijkheden voor het vergroten van de efficiency jaren achtereen niet benut. Ik heb van dichtbij gezien dat gemeenten met hun riolen en waterschappen met hun zuiveringen vooral hun eigen ding doen. Het ligt misschien iets genuanceerder dan ik het nu zeg, maar daar is echt nog een wereld te winnen, ook als het gaat om het verbeteren van toezicht en controle. En als Fred dan zegt dat het Bestuursakkoord Water met een bezuinigingsdoelstelling van 450 miljoen euro vooral een centenkwestie is en dat de discussie vooral daarover gaat, dan zeg ik: dat mag de sector zichzelf verwijten. De mogelijkheden van efficiencyvergroting worden niet ten volle benut; het blijft nog vooral pappen en nathouden. Ik bespeur in de afvalwatersector ook wat meer conservatisme dan in de drinkwatersector. Men doet de zaken zoals men ze altijd heeft gedaan. Het is overigens wel goed om te merken dat er vooral bij de waterschappen een lichting jongere mensen op komst is, die meer veranderingsgezind is en vooruit wil. Fred de Bruijn: Zijn we bereid iets meer te betalen voor water dat duurzaam wordt geproduceerd of letten we alleen maar op de centen? De Bruijn: Roy kiest zijn eigen woorden, maar als ik kijk naar het bestuurlijke waterlandschap, dan vind ik ook wel dat er dingen zouden moeten veranderen. En ik denk ook dat daarvoor maatschappelijk draagvlak bestaat. Ik verwacht op termijn zeker een herschikking. Hoe die er uit zal zien? Nee echt, daarover doe ik geen uitspraken. Tummers: Maar laten we dus niet vergeten: de watersector kan het jammer vinden dat nu zoveel aandacht wordt besteed aan de kosten, maar als eerder was ingegrepen, dan was dat niet nodig geweest. We staan voor enorme investeringen: hogere en betere dijken, blijvend zorgen voor voldoende zoetwater, vernieuwing van rioleringen. Dat moet wel betaalbaar blijven. Het Bestuursakkoord Water, met afspraken over vrijwillige bezuinigingen, kwam wel op het moment dat de politiek op het punt stond in te grijpen in de sector. Dus partijen in de watersector mogen de financiële jas wat aan de krappe kant vinden, ze hebben die aan zichzelf te danken. Ja, het zal dus ook de komende jaren blijven gaan over meer efficiency. FRED DE BRUIJN is manager van de business unit drinkwater bij adviesen ingenieursbureau Witteveen + Bos, waar hij werkt sinds Hij studeerde civiele techniek aan de TU Delft en werkte onder andere ook bij de VN en het ministerie van Buitenlandse Zaken. NR3 / MAART 2014

14 Fijnzeven van Mutlivis: de meeste m2 per Euro de hoogste flux per m2 EWE-watermeterput al meer dan 20 jaar succesvol in gebruik. Kunststof (PE) compacte watermeterput. 100% vorstvrij en waterdicht. Ideaal voor tappunten, woonboten, parken, bijzondere aansluitingen etc.. Voor watermeters QN 1,5/ 2,5 / 3,5 / 6. Binnenwerk uitneembaar door flexibele siliconenslangen. Afsluitbaar gietijzeren deksel, verkeersklasse A. Optioneel gietijzeren putrand, verkeersklasse B. Meer dan stuks in EU geplaatst Polijsten, zeven, indikken, terugwinning van grondstoffen. Simpel, Effectief, Betaalbaar. j.meindersma@multivis.nl, Schmidt Watertechniek B.V Dé vakbeurs voor de totale rioleringsbranche Dé vakbeurs voor waterbehandeling, watermanagement & watertechnologie Bedankt voor uw bezoek aan Aqua Nederland Vakbeurs en RioleringsVakdagen! We zien u graag weer terug op 4, 5 en 6 november 2014 tijdens Aqua Nederland Vakbeurs Noord-Oost in Hardenberg, het regionale platform voor de water- en rioleringsbranche! Regionale exposure tijdens Aqua Nederland Vakbeurs Noord-Oost? Schrijf u nu in! Kijk voor meer informatie op en neem contact op met de beursorganisator. Evenementen HAL HARDENBERG GORINCHEM VENRAY Evenementenhal Gorinchem T I E gorinchem@evenementenhal.nl Ons evenement. UW MOMENT.

15 WATERNETWERK NIEUWS UIT HET NETWERK VAN WATERPROFESSIONALS 15 2 OKTOBER: LANDELIJK SYMPOSIUM WATERKWALITEIT Op donderdag 2 oktober wordt een landelijk symposium gehouden over het thema Waterkwaliteit. Het wordt georganiseerd door Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW) in samenwerking met het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL), het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), Rijkswaterstaat Water, Verkeer en Leefomgeving (WVL), de Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (STOWA) en de onderzoeksinstituten Alterra en Deltares. Goede waterkwaliteit is van levensbelang. Waterkwaliteit is van invloed op onze natuurgebieden, landbouw, drinkwaterproductie, recreatie, biodiversiteit, beleving, kwaliteit van de leefomgeving, visserij, levensmiddelenindustrie en meer. Talrijke specialisten en beleidsmakers zijn daarom elke dag bezig de kwaliteit van het water te beschermen en te verbeteren. De ontwikkelingen en innovaties op het gebied van waterkwaliteit volgen elkaar razendsnel op. Doel van het symposium is een overzicht te bieden van wat er speelt en het onderwerp waterkwaliteit hoger op de agenda te zetten. Tijdens het congres wordt in kaart gebracht met welke uitdagingen we te maken hebben en hoe we deze uitdagingen zullen aangaan. We delen nieuwe kennis en zoeken naar concrete, toepasbare oplossingen. Aan het einde van de dag zijn we niet alleen wijzer geworden, maar hebben we oude bekenden gesproken en nieuwe contacten gelegd. Het symposium is bedoeld voor een brede doelgroep: niet alleen onderzoekers en specialisten, maar ook beleidsmakers en uitvoerenden. De call for cases is inmiddels gesloten en de organisatoren zijn bezig het programma gedetailleerd in te vullen. Aanmelden is mogelijk via de website NOVEMBER: FEESTELIJK NAJAARS- CONGRES KNW EN WATEROPLEIDINGEN KORT NIEUWS Wereldsteden en extreem weer Hoe gaan deltasteden over de hele wereld om met de gevolgen van klimaatverandering? Het boek Resilient Cities and Climate Adaptation Strategies geeft hierop antwoord, vanuit dertien deltasteden, op alle continenten. Als voorzitter van Connecting Delta Cities, overhandigde burgemeester Aboutaleb (Rotterdam) het eerste exemplaar aan zijn New Yorkse oud-collega Bloomberg, tijdens de C40 Mayor s Summit in Johannesburg. Het boek neemt de lezer mee in de ervaringen om steden weerbaar te maken tegen toekomstige ontwikkelingen, zoals zeespiegelstijging. Het boek laat zien dat dit alleen kan door samenwerking van bedrijven, wetenschappers en overheden. Het boek is verschenen in hard copy, maar gratis digitaal beschikbaar. Op vrijdag 21 november houdt Koninklijke Nederlands Waternetwerk (KNW) het jaarlijkse Najaarscongres, met als thema slimme innovaties tegen lage kosten. Daarbij kijken we niet alleen naar (sociale) innovaties die in de watersector plaatsvinden en hebben plaatsgevonden, maar ook naar ontwikkelingen die zich in andere sectoren voltrekken en die voor de watersector interessant kunnen zijn. Tijdens het congres worden ook het 5-jarig bestaan van KNW en het 20-jarig bestaan van Wateropleidingen gevierd. Daarnaast wordt de KNW-Scriptieprijs uitgereikt. Docenten kunnen BA- en MA-scripties uit insturen via info@waternetwerk.nl. Meer informatie over het programma volgt via de website. MEER MENSEN NODIG VOOR WATERSECTOR WaterCampus Leeuwarden en het kernteam Human Capital van de Topsector Water hebben vorige maand een intentieverklaring getekend. Doel van de samenwerking is voldoende mensen op te leiden voor de watersector en een goede aansluiting te realiseren tussen voortgezet onderwijs, mbo- en hbo-opleidingen en de arbeidsmarkt. Concreet betekent de samenwerking dat de partijen duurzaam investeren in de kenniseconomie op het gebied van de watertechnologie. Bovendien wil men als werkgevers en opleidingen samen een programma ontwikkelen, gericht op een leven lang leren. De ondertekening vond plaats tijdens de General Assembly 2014, een halfjaarlijkse bijeenkomst van alle Centres of Expertise en Centra voor Innovatief Vakmanschap. Burgemeester Aboutaleb (links) overhandigt het eerste exemplaar van Resilient Cities and Climate Adaptation Strategies aan oudcollega Bloomberg NR3 / MAART 2014

16 16 AGENDA istockphoto Organiseert u een evenement voor waterprofessionals dat vermelding verdient in de rubriek Agenda? Meld het dan aan de redactie van maandblad H 2 O: redactie@vakbladh2o.nl 3 APRIL, AMERSFOORT Groene daken; zin en onzin voor waterbeheerders Het middagseminar biedt een mix van sprekers met raakvlakken naar klimaatadaptie en -mitigatie. De bijeenkomst is specifiek bedoeld voor waterbeheerders in stedelijke omgeving. Er zijn geen kosten aan verbonden. Organisatie: Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (STOWA). 8 APRIL Webinar Rioleringsbeheer: (eindelijk) weten wat je doet Jeroen Langeveld (TU Delft en Royal HaskoningDHV) pleit ervoor dat het rioleringsbeheer de overgang maakt van normgericht naar prestatiegericht, van modellen naar meten, van inspanningen naar kwaliteit van dienstverlening. Tijdens dit webinar wordt ingegaan op deze transitie. Organisatie: Stichting Rioned APRIL, WAGENINGEN Cursus New Sanitation The Resource Recovery Approach Tweedaagse cursus New Sanitation The Resource Recovery Approach. De cursus gaat over concrete stappen naar nieuwe sanitatie (ook bekend als sustainable sanitation of ecosanitation) in de bebouwde omgeving. Organisatie: LeaF APRIL, SOESTERBERG KNW-Voorjaarscongres: Waterbeheer van de toekomst Het KNW-Voorjaarscongres gaat over het waterbeheer van de toekomst. Directe aanleiding is het verschijnen van het OESOrapport over het Nederlandse waterbeheer. Tijdens het middagprogramma laten we ons op TEDx-achtige wijze inspireren door diverse sprekers. Organisatie: Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW) APRIL, DELFT 2e Water Sector meets Future Water Leaders market De Water Sector meets Future Water Leaders market biedt publieke en private waterbedrijven de kans om kennis te maken met internationale studenten en alumni van de UNESCO-IHE, die een rol kunnen spelen bij het verbinden van de Nederlandse en buitenlandse partners. Organisatie: Unesco-IHE APRIL, LIMBURG Studiereis zuiveringen Tweedaagse studiereis naar zuiveringen in Limburg. Op het programma staan onder andere een bezoek aan papierfabriek Van Houtum, cementfabriek ENCI en het waterproductiebedrijf Heel van WML. Organisatie: Koninklijk Nederlands Waternetwerk APRIL, AMERSFOORT Platformbijeenkomst Nieuwe sanitatie Het thema van deze middag is Combineren van afvalwaterstromen, wie worden er beter van? Tijdens de dag gaan we met vertegenwoordigers van alle betrokken partijen (waaronder gemeenten, waterschappen en woningcorporaties) in gesprek over het mogelijke belang dat zij hebben bij het combineren van afvalwaterstromen. Organisatie: Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (STOWA) APRIL, BOXTEL Wat zijn uw data waard? Ontwikkelingen in monitoring en dataverzameling gaan hard. Data hebben een belangrijke rol in de communicatie met betrokkenen en in de samenwerking tussen partijen. Tijdens de bijeenkomst wordt ingegaan op de vraag: wat zijn uw data waard? Organisatie: Koninklijk Nederlands Waternetwerk APRIL, SON Anaërobie Onderweg-naar-huis-bijeenkomst over anaërobie bij Rendac. Organisatie: Koninklijk Nederlands Waternetwerk APRIL, DIVERSE LOCATIES Landelijke Girlsday Initiatief van VHTO, landelijk expertisebureau voor meisjes/ vrouwen en bèta/techniek, om in samenwerking met bedrijven en scholen meisjes van 10 tot 15 jaar kennis te laten maken met bètawetenschappen, techniek en ICT. Organisatie: VHTO. 9 MEI Bijeenkomst Jong KNW Bijeenkomst onder leiding van Jong KNW, georganiseerd door Nationaal Water Traineeship. Organisatie: Koninklijk Nederlands Waternetwerk.

17 WATERNETWERK NIEUWS UIT HET NETWERK VAN WATERPROFESSIONALS MEI, LEEUWARDEN IAP2014 Internationale conferentie Interfaces against Pollution. Organisatie: Wetsus JUNI, DIVERSE LOCATIES Week van de WOW-factor Een week met interessante activiteiten en de WOW Young Professional Challenge. WOW (Wegbeheerders ontmoeten wegbeheerders) wil hiermee stimuleren dat (vaar)weg- en waterbeheerders elkaar ontmoeten en stilstaan bij de mogelijkheden van samenwerking. Organisatie : Platform WOW weg.platformwow.nl/wow 5 JUNI Praktijkworkshop slibontwateren Workshop over theorie en praktijk van slibontwateren. Er wordt onder andere ingegaan op polymeer en de werking van een centrifuge en een zeefbandpers. Organisatie: Koninklijk Nederlands Waternetwerk. 6 JUNI Introductiedag nieuwe medewerkers Deze dag is bedoeld om mensen die nieuw zijn in de watersector wegwijs te maken. De dag biedt inzicht in de sector en een mogelijkheid voor het opbouwen van een relevant netwerk. Organisatie: Koninklijk Nederlands Waternetwerk JUNI, LEEUWARDEN Masterclass Grondstofterugwinning en waardecreatie Jaarlijkse masteclass van topexperts. Thema is deze keer grondstofterugwinning en waardecreatie. Organisatie: Wetsus in samenwerking met Empower People. ERVARINGEN MET WATEROVERLAST Tijdens de Rioned-dag in februari presenteerde Stichting Rioned het boek Ervaringen met de aanpak van regenwateroverlast in bebouwd gebied. Karla Peijs, voorzitter van de Visitatiecommissie Waterketen, nam het eerste exemplaar in ontvangst. Het boek biedt een breed overzicht van toegepaste analyses en onderbouwingen van verschillende oorzaken en typen maatregelen om overlast en schade door extreme neerslag in bebouwd gebied te beperken of te voorkomen. Het boek is te bestellen via de website van Stichting Rioned. PERSONALIA Judith Calmeyer Meijburg heeft het Water schap Aa en Maas verlaten, en werkt nu bij de Programmadirectie Hoogwaterbescherming, die de uitvoering van het nieuwe Hoogwaterbeschermingsprogramma coördineert. Sebastiaan van Herk Jeroen Rijke In februari zijn aan de TU Delft twee waterprofessionals gepromoveerd op onderwerpen die te maken hebben met waterveiligheid. Sebastiaan van Herk promoveerde op zijn proefschrift Delivering Integrated Flood Risk Management; Governance for collaboration, learning and adaptation. Jeroen Rijke verdedigde met succes zijn proefschrift Delivering change: towards fit-for-purpose governance of adaptation to flooding and drought. Voor meer informatie over de inhoud van beide proefschriften, zie pagina 28 Wilt u in de rubriek Personalia aandacht voor de benoeming of functiewijziging van een waterprofessional? Meld het dan aan de redactie van maandblad H 2 O: redactie@vakbladh2o.nl LEDEN GEZOCHT VOOR PRAKTIJK-THEMAGROEP Welke waterprofessionals uit de (drinkwater)sector willen een inhoudelijke bijdrage leveren aan de nieuwe praktijk-themagroep, die vooral gericht is op medewerkers van de werkvloer met een opleiding op MBO- en MBO+-niveau? Voor deze leden organiseert de themagroep een aantal activiteiten per jaar, gericht op (kennis over) de praktijk. Dit kan variëren van een locatiebezoek of een cursusdag tot een workshop. Ook eenmalige bijeenkomsten en bijeenkomsten per regio behoren tot de mogelijkheden. Het is de bedoeling dat de leden van de nieuwe themagroep een afspiegeling vormen van de brede watersector en de diverse regio s. KNW heeft al enkele kandidaten uit de afvalwatersector, maar zoekt nog leden vanuit de drinkwaterbedrijven en de industrie. Vind je kennisoverdracht belangrijk en wil je een bijdrage leveren aan het delen van praktijkervaring? Lijkt het je leuk mee te helpen bij het organiseren van activiteiten, en ben je bereid om vier keer per jaar overleg te voeren over wat er speelt op de werkvloer? Meld je dan aan als lid van de nieuwe praktijk-themagroep van KNW. Voor vragen en aanmelden kun je een sturen naar monique.bekkenutte@waternetwerk.nl NR3 / MAART 2014

18 18 Mijn mening WAAROM ONTBREEKT HET AAN INNOVATIE EN VERBREDING IN DE WATERSECTOR? Gatze Lettinga Maandblad H 2 O publiceerde in het januarinummer een interview met Roelof Kruize, algemeen directeur van Waternet en voorzitter van Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW). Hij pleitte voor verdere verbreding van de watersector (meer relaties met andere sectoren, zoals energie en ruimtelijke ordening) en voor versnelling van innovaties. Gatze Lettinga (emeritus hoogleraar Wageningen UR) stelt vragen bij dit pleidooi, waarop Roelof Kruize weer reageert. Na lezing van Roelof Kruize s interview in H 2 O over zijn visie op de water/milieusector kom ik tot de volgende conclusies en vragen: 1. Er is volgens Kruize binnen de watersector meer innovatie en verbreding nodig, en ten behoeve van de export van onze kennis minder versnippering; de sector moet als een eenheid naar buiten proberen te treden. De vraag is hoe zoiets te realiseren met ondernemingen en 25 waterschappen, die vaak in een hevig concurrentiegevecht met elkaar liggen. Is Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW), een organisatie die volgens Kruize staat voor kennisoverdracht en van en met elkaar leren, de aangewezen club? 2. Er bestaat een enorme muur tussen kennisinstituten en het midden- en kleinbedrijf, zegt Kruize. Ook dit moet worden verduidelijkt, hoe, waar en waarom? Wij, universitaire onderzoekers op het terrein van afvalwaterbehandeling (van Wageningen UR en TU Delft), hebben decennialang zeer goed samengewerkt met bedrijven als Paques, met vervuilende industrieën en met waterschappen en instituten. 3. Een optimaal ge(de)centraliseerde op afvalvalorisatie gerichte aanpak binnen de (afval)watersector, zoals in de afgelopen decennia vergaand gerealiseerd is in de industriële sector, lijkt Kruize te zien als de weg welke ook in de sector van publieke sanitatie zou moeten worden ingeslagen. Het zou daarom goed zijn een aantal zaken boven water te krijgen, zoals: a. Waarom daar in de sector van publieke sanitatie juist het accent zo sterk op verdergaande centralisatie is gelegd? b. Wat deze sterk gecentraliseerde aanpak de samenleving heeft opgeleverd, c.q. heeft gekost? c. Hoe en op welke termijn de noodzakelijke transitie kan worden gerealiseerd? d. In hoeverre de aanpak van een familie bedrijf als Paques, en bedrijven als Biothane Systems International (Veolia) en het Belgische Waterleau daarbij zou kunnen helpen? 4. Geaccepteerd zou moeten worden dat waterschappen, gemeenten, drinkwaterbedrijven en dergelijke onze kennis in het buitenland helpen commercialiseren door middel van het uitvoeren van projecten in onder andere ontwikkelingslanden. Hierover mag wel wat meer duidelijkheid worden verschaft, niet alleen over de aard, opzet, ideële doelstellingen en kosten van die projecten, maar ook welke kennis geëxporteerd wordt. Gatze Lettinga Emeritus hoogleraar WUR Voor de reactie van Roelof Kruize zie de pagina hiernaast. Tijdens de Lab Experience Day kunnen jongeren kennismaken met werken in het laboratorium OPEN DAG LABORATORIUM HUNZE EN AA S Op vrijdag 11 april opent het laboratorium van waterschap Hunze en Aa s in Assen zijn deuren voor jongeren en ouders. Tijdens de Lab Experience Day (LED) kunnen zij kennis maken met de mogelijkheden van de laboratoriumtechniek. Jongeren kunnen in het lab experimenten uitvoeren, terwijl ouders informatie krijgen over de perspectiefrijke opleidingen en beroepen in het laboratoriumwerk. Deze dag is onderdeel van de Lab Experience Days. Later dit jaar volgen laboratoria elders in het land. Meer informatie en aanmelden via de website.

19 WATERNETWERK NIEUWS UIT HET NETWERK VAN WATERPROFESSIONALS 19 REACTIE ROELOF KRUIZE OP DE BRIEF VAN GATZE LETTINGA Roelof Kruize Allereerst wil ik Gatze bedanken voor zijn commentaar en vragen. Dat geeft mij de gelegenheid wat meer verdieping aan te brengen. Hoe zorgen we binnen de watersector voor meer innovatie en verbreding en welke rol kan KNW hierin spelen? Ik denk dat KNW als onafhankelijke personenvereniging bij uitstek een platform kan bieden om kennis te delen, zonder dat leden aan belangenbehartiging hoeven te doen. KNW moet dan wel prikkelende onderwerpen op de agenda zetten, vragen durven stellen en leden met elkaar in contact brengen. Zo kan KNW helpen om coalities te smeden vanuit de inhoud van de problematiek. Natuurlijk heeft Gatze gelijk als hij zegt dat er ook veel goede voorbeelden zijn van samenwerking tussen universiteiten en ondernemers, maar er zijn veel mkb-ers en startende ondernemers die het lastig vinden de weg te vinden in de waterwereld. Weliswaar probeert de overheid via bijvoorbeeld de Topsector Water hier wat aan te doen, maar het kan wat mij betreft wel wat steviger. Er zijn nog heel wat bureaucratische belemmeringen. Riolering is in Nederland een centrale publieke voorziening, die vooral haar oorsprong vindt in de verbetering van de volksgezondheid. Afvalwater zo snel mogelijk afvoeren uit de stedelijke omgeving. Dat heeft op het gebied van volksgezondheid en levensverwachting veel opgeleverd. Ik ben alleen van mening dat er aan het huidige systeem een aantal fundamentele nadelen zitten. We gebruiken drinkwater van de hoogste kwaliteit om het toilet mee door te spoelen, we verdunnen het afvalwater in gemengde stelsels verder met schoon regen water om vervolgens met veel energie de waardevolle organische stof af te breken en het slib te verbranden. Dit kan in mijn optiek veel slimmer. Gescheiden inzameling van urine om hier vervolgens de nutriënten uit terug te winnen. Waternet is hiermee actief. In het kader van Amsterdam Rainproof gaan we ervoor het regenwater te bergen in de openbare ruimte of in particuliere ruimte. Zo is recent het polderdak in bedrijf genomen en onderzoeken we met De Dakdokters de mogelijkheden in de stad. Geen overstorten meer op de grachten, dat betekent gewoon veilig zwemmen in de grachten. Wat een visitekaartje voor Amsterdam! Recent is er een overeenkomst gesloten met de zeven ziekenhuizen in Amsterdam om afvalwater aan de bron aan te pakken met als eerste pilot een pharmafilter bij het Amsterdam Medisch Centrum AMC. Naast deze bronaanpak zullen we de rioolwaterzuivering transformeren naar een grondstoffen- en energiefabriek. Ik geloof dat deze transitie in tien jaar mogelijk moet zijn. Samenwerking met het bedrijfsleven is hierbij essentieel. In Amsterdam hebben we recent biobased connections opgericht en Amsterdam Metropolitan Solutions, samenwerkingsverbanden tussen de gemeente, Waternet, de universiteiten van Delft, Wageningen en Boston en het bedrijfsleven. Internationaal zien we steeds meer weerstand tegen het concessiemodel, waarbij gemeenten voor twintig jaar de zeggenschap over watervoorziening en sanitatie uit handen geven. Gemeenten in ontwikkelingslanden zoeken graag een publieke partner om mee samen te werken en kennis uit te wisselen. Nederlandse waterschappen, gemeenten en drinkwaterbedrijven zijn een graag geziene partner in het kader van wateroperator partnerships. Vanuit dit partnership kunnen de publieke Nederlandse partners een brugfunctie vervullen voor het Nederlandse bedrijfsleven. Ik besef dat ik maar heel beperkt antwoord heb kunnen geven op de vragen van Gatze, vanwege de beschikbare ruimte in H 2 O. Ik geloof echter zeer in een transitie van een lineaire economie naar een circulaire economie. Roelof Kruize Algemeen directeur Waternet Voorzitter KNW In een aflevering van het tv-programma Tegenlicht (VPRO), uitgezonden op 23 maart, geeft Waternet zijn visie op de circulaire economie. Deze aflevering is terug te zien op de website. NR3 / MAART 2014

20 20 Mijn mening ALLE WATERSCHAPPEN MOETEN ZICH SCHALIEGASVRIJ VERKLAREN Marlies de Vries De discussie over de winning van schaliegas duurt voort. Hoe groot zijn de risico s en wat vinden we aanvaardbaar? Marlies de Vries van het hoogheemraadschap van Rijnland vindt dat waterschappen een heldere keuze moeten maken. Woensdag 29 januari heeft het hoogheemraadschap van Rijnland zich als eerste waterschap schaliegasvrij verklaard. Het Algemeen Bestuur van Rijnland heeft hiertoe met een ruime meerderheid besloten via een motie, die ik als initiatiefnemer, namens het CDA-Rijnland, heb ingediend. Bij proefboringen naar en winning van schaliegas wordt gebruik gemaakt van fracking. Dit is een methode die gepaard gaat met risico s op onder andere zetting van de ondergrond, bodemdaling, vervuiling van grond- en drinkwater en aardbevingen. Uit nader onderzoek van onafhankelijke deskundigen (met betrekking tot Groningen) blijkt dat het niet is uitgesloten dat mogelijke zetting van de bodem en/of aardbevingen schade aan de (hoofd)waterkeringen kunnen veroorzaken met onvoorstelbare gevolgen voor de veiligheid van vele burgers in een dichtbevolkt gebied. Rijnland hanteerde een reactieve benadering en nam geen eigen positie in, maar dacht mee in overleggen met de ministeries van Infrastructuur en Milieu en van Economische Zaken. Het hoogheemraadschap van Rijnland neemt, door het aannemen van de motie, een duidelijk ander standpunt in ten opzichte van de Unie van Waterschappen en de landelijke discussie. Rijnland zal, vanaf nu alle mogelijke politieke instrumenten inzetten om te zorgen dat boring en winning van schaliegas wordt voorkomen. Daarnaast gaat Rijnland dit standpunt actief uitdragen naar de provincie Zuid-Holland, de Unie van Waterschappen, de Tweede kamer en de betrokken ministeries. Vaak wordt van waterschappen gezegd dat ze niet politiek zijn en dus opgeheven kunnen worden. Met de Verklaring Schaliegasvrij neemt Rijnland duidelijk een politiek standpunt in. Met ons schone water en onze waterveiligheid kunnen we geen enkel risico lopen. Waterschappen zijn de autoriteit op het gebied van water en dat schept verplichtingen maar ook verwachtingen. Marlies de Vries Lid Algemeen Bestuur Hoogheemraadschap van Rijnland KORT NIEUWS ATB NEDERLAND DUURZAAMSTE DRENTSE BEDRIJF ATB nederland is uitverkoren als Duurzaamste Drentse Bedrijf 2014 tijdens de Duurzame Dates Drenthe. Tijdens dit jaarlijks terugkerende netwerkevenement, dat georganiseerd werd door IVN Drenthe en de provincie Drenthe, presenteerden Drentse initiatiefnemers hun duurzame idee en kregen ze adviezen van experts om deze ideeën verder te verwezenlijken. ATB nederland won de prijs met ionisatie van water en lucht. Directeur Gentia Lokkers van ATB nederland neemt de prijs in ontvangst

een veelzijdige aak Stansvorm

een veelzijdige aak Stansvorm S c h o o n d r i n k w at e r een veelzijdige aak Stansvorm Schoon drinkwater, een veelzijdige taak Oppervlaktewater speelt een belangrijke rol in vele economische en maatschappelijke facetten van onze

Nadere informatie

Water nu en... KRW De Europese. Kaderrichtlijn water. Een grote kans voor. de verbetering van de. waterkwaliteit. en daarmee ook voor de

Water nu en... KRW De Europese. Kaderrichtlijn water. Een grote kans voor. de verbetering van de. waterkwaliteit. en daarmee ook voor de KRW De Europese Kaderrichtlijn water Een grote kans voor de verbetering van de waterkwaliteit en daarmee ook voor de drinkwatervoorziening. Water nu en... Vereniging van Waterbedrijven in Nederand KRW

Nadere informatie

Netwerkdag IKN Jan Broos, Adviesbureau Broos Water BV 20 april 2017

Netwerkdag IKN Jan Broos, Adviesbureau Broos Water BV 20 april 2017 Het verbeteren van de waterkwaliteit; de rol van de landbouw Netwerkdag IKN Jan Broos, Adviesbureau Broos Water BV 20 april 2017 Broos Water BV Als praktijkgericht kennis- en adviesbureau werken wij aan

Nadere informatie

Geachte gasten, beste collega s

Geachte gasten, beste collega s Geachte gasten, beste collega s Ik heet u allen van harte welkom bij de officiële ingebruikname van de volledig nieuwe voorzuivering voor ons Productiebedrijf Andijk. In het bijzonder wil ik verwelkomen,

Nadere informatie

Samenwerking in de waterketen Leren van lessen uit de waterpraktijk Het succes van de 44 regio s

Samenwerking in de waterketen Leren van lessen uit de waterpraktijk Het succes van de 44 regio s Samenwerking in de waterketen Leren van lessen uit de waterpraktijk Het succes van de 44 regio s Jeroen Smarius: covoorzitter kernteam samenwerking waterketen namens VNG Gemeentesecretaris Uden Harm Küpers:

Nadere informatie

Oproep voor bijdrage

Oproep voor bijdrage Oproep voor bijdrage Donderdag 16 mei 2019 Concertgebouw de Vereeniging te Nijmegen 31e Symposium Bodem Breed Hèt netwerk event van de bodem en ondergrond www.bodembreed.nl Bodem Breed 2019 Concertgebouw

Nadere informatie

Voorstellen. Waterschap Hollandse Delta. John Ebbelaar Hoofd afdeling Plannen en Regie

Voorstellen. Waterschap Hollandse Delta. John Ebbelaar Hoofd afdeling Plannen en Regie Voorstellen Waterschap Hollandse Delta John Ebbelaar Hoofd afdeling Plannen en Regie Waterschap Hollandse Delta Dynamiek in de Delta [2] Inhoud De taken van het waterschap De dynamiek in de tijd Een dynamische

Nadere informatie

Ik ben als bestuurder in deze provincie bijzonder geïnteresseerd in de kansen van nieuwe energie voor onze kenniseconomie.

Ik ben als bestuurder in deze provincie bijzonder geïnteresseerd in de kansen van nieuwe energie voor onze kenniseconomie. Welkomstwoord van Jan Franssen, Commissaris van de Koningin in Zuid-Holland, bij het Lustrumcongres 'Geothermal Heat is Cool' van het Platform Geothermie, Den Haag, 24 oktober 2012 ---------------------------------------------------------------------------------

Nadere informatie

Goede. Goed voor landbouw, natuur én waterbeheer 19A

Goede. Goed voor landbouw, natuur én waterbeheer 19A Goede grond Goed voor landbouw, natuur én waterbeheer 2015 19A goed bodembeheer - Goede grond BETER VASTHOUDEN REGENWATER BETERE GEWASGROEI EN BEWORTELING GEZOND BODEMLEVEN BETER VASTHOUDEN VOEDINGSSTOFFEN

Nadere informatie

Klimaatadaptatie in Zwolle (IJsselvechtdelta)

Klimaatadaptatie in Zwolle (IJsselvechtdelta) Agenda Stad Concernstaf CSADV Stadhuis Grote Kerkplein 15 Postbus 538 8000 AM Zwolle Telefoon (038) 498 2092 www.zwolle.nl Klimaatadaptatie in Zwolle (IJsselvechtdelta) Hoe houden we onze delta leefbaar

Nadere informatie

LAAT JE BEDRIJF GROEIEN DOOR HET INZETTEN VAN JE NETWERK!

LAAT JE BEDRIJF GROEIEN DOOR HET INZETTEN VAN JE NETWERK! LAAT JE BEDRIJF GROEIEN DOOR HET INZETTEN VAN JE NETWERK! In dit E-book leer je hoe je door het inzetten van je eigen netwerk je bedrijf kan laten groeien. WAAROM DIT E-BOOK? Veel ondernemers beginnen

Nadere informatie

Watersysteem van de Toekomst: vervolg debat-diner

Watersysteem van de Toekomst: vervolg debat-diner Memo Aan deelnemers diner-debat Eye Kopie aan Contactpersoon Rik van Terwisga Datum 8 januari 2015 Onderwerp Vervolg Debat-diner "Watersysteem van de Toekomst" Watersysteem van de Toekomst: vervolg

Nadere informatie

Drinkwater voor nu en later

Drinkwater voor nu en later Drinkwater voor nu en later PAL lunchlezing Provincie Zuid-Holland 19 december 2014 Mirja Baneke Consultant drinkwatervoorziening en waterbeheer Afdeling Strategie Water Inhoud Drinkwatervoorziening in

Nadere informatie

Naar een duurzame industriewatervoorziening in de Eemshaven

Naar een duurzame industriewatervoorziening in de Eemshaven Naar een duurzame industriewatervoorziening in de Eemshaven Verwachte groei vraagt In totaal nemen de bedrijven in de Eemshaven nu 300.000 m 3 drinkwater af voor industriële activiteiten. Waterbedrijf

Nadere informatie

De Peilstok Inspirerende projecten voor droge voeten en een koel hoofd

De Peilstok Inspirerende projecten voor droge voeten en een koel hoofd De Peilstok 2014 Inspirerende projecten voor droge voeten en een koel hoofd De Peilstok 2014 Inspirerende projecten voor droge voeten en een koel hoofd Colofon 2015 Oplage: 750 exemplaren Dit is een uitgave

Nadere informatie

Delta-aanpak Waterkwaliteit en Zoetwater. Emissiesymposium 6 april 2017

Delta-aanpak Waterkwaliteit en Zoetwater. Emissiesymposium 6 april 2017 Delta-aanpak Waterkwaliteit en Zoetwater Emissiesymposium 6 april 2017 1 Ministerie van 11 april Infrastructuur 2017 en Milieu Waarom een Delta-aanpak? Waterkwaliteit is verbeterd, maar nog niet voldoende

Nadere informatie

De watervoorziening in 2040: (de)centraal duurzaam intelligent?

De watervoorziening in 2040: (de)centraal duurzaam intelligent? De watervoorziening in 2040: (de)centraal duurzaam intelligent? Symposium Energie en Water schrijven toekomst 20 juni 2012 Jan Peter van der Hoek Focus Drinkwatervoorziening NL: dichtbevolkt gebied (16,7

Nadere informatie

Wat er niet in komt, hoeft er ook niet uit! V 3

Wat er niet in komt, hoeft er ook niet uit! V 3 Wat er niet in komt, hoeft er ook niet uit! V 3 Inhoud presentatie Waar gaat t om? Landelijke ketenaanpak Regionale aanpak Wat doet WSVV al? Wat staat er op stapel in 2017 en verder? Waterketen Watersysteem

Nadere informatie

Mijn naam is Zoë de Gruijter en sinds februari 2012 jeugdbestuurder van Waterschap Rivierenland in het Nationaal Jeugdwaterschap.

Mijn naam is Zoë de Gruijter en sinds februari 2012 jeugdbestuurder van Waterschap Rivierenland in het Nationaal Jeugdwaterschap. Mijn naam is Zoë de Gruijter en sinds februari 2012 jeugdbestuurder van Waterschap Rivierenland in het Nationaal Jeugdwaterschap. 1 Het nationale jeugdwaterschap is een groep jongeren tussen de 14 en 17

Nadere informatie

Samenwerking in de waterketen Het landelijk kernteam samenwaw. Ruud van Esch

Samenwerking in de waterketen Het landelijk kernteam samenwaw. Ruud van Esch Samenwerking in de waterketen Het landelijk kernteam samenwaw Ruud van Esch Lid kernteam samenwerking waterketen namens UvW Beleidsadviseur waterketen en circulaire economie Inhoud presentatie Bestuursakkoord

Nadere informatie

Verslag bijeenkomst medicijnresten uit water 10 maart 2016

Verslag bijeenkomst medicijnresten uit water 10 maart 2016 We starten de dag met het teruggeven van de resultaten uit de interviews Vitens en Vallei en Veluwe hebben gesproken met deskundigen, beleidsmakers en bestuurders om meer zicht te krijgen op het probleem,

Nadere informatie

Winst met water! > In Actie. Waarom nu? Hoe doen we dit? Eigen project! Doelstellingen. (Klik of scroll naar de volgende pagina)

Winst met water! > In Actie. Waarom nu? Hoe doen we dit? Eigen project! Doelstellingen. (Klik of scroll naar de volgende pagina) Winst met water! > In Actie > Waarom nu? > Hoe doen we dit? > Idee voor eigen project! > Doelstellingen (Klik of scroll naar de volgende pagina) Deltaplan Agrarisch Waterbeheer: winst met water! Het agrarisch

Nadere informatie

JONGERENCAMPAGNE VOOR DE WATERSECTOR

JONGERENCAMPAGNE VOOR DE WATERSECTOR JONGERENCAMPAGNE VOOR DE WATERSECTOR ACHTERGROND De instroom in de watersector moet worden vergroot. Maar jongeren denken niet snel aan een carrière in deze sector. Daarom is het nodig om jongeren op een

Nadere informatie

3/13/2014. Klimaatverandering vraagt om innovatie. Crises op meerdere fronten

3/13/2014. Klimaatverandering vraagt om innovatie. Crises op meerdere fronten Klimaatverandering vraagt om innovatie De crisis als voorbode van grote veranderingen in economie en maatschappij Brabantse Waterdag 28 februari 2014 s Hertogenbosch door Pier Vellinga Hoogleraar aan Wageningen

Nadere informatie

2. Afkoppelen en vasthouden van regenwater Van regenton naar tuinbeek naar vijver of poel 11

2. Afkoppelen en vasthouden van regenwater Van regenton naar tuinbeek naar vijver of poel 11 Inhoudsopgave 1. Inleiding 3 1.1 Bergen van water in de buurt 3 1.2 Schoon oppervlaktewater in de wijk 4 1.3 Wat u kunt doen 5 2. Afkoppelen en vasthouden van regenwater 7 2.1 Van regenton 8 2.2 naar tuinbeek

Nadere informatie

Platform Bèta Techniek. Connect 05 2015. Chemiedag 2015. Hoe kunnen onderwijs en bedrijfsleven succesvol samenwerken?

Platform Bèta Techniek. Connect 05 2015. Chemiedag 2015. Hoe kunnen onderwijs en bedrijfsleven succesvol samenwerken? Platform Bèta Techniek Connect 05 2015 Chemiedag 2015 Hoe kunnen onderwijs en bedrijfsleven succesvol samenwerken? Succesvolle samenwerking tussen onderwijs en bedrijfsleven is de basis voor groei van

Nadere informatie

Afvalwaterplan DAL/W 2 In vogelvlucht. Gemeente Delfzijl Gemeente Appingedam Gemeente Loppersum Waterschap Noorderzijlvest Waterschap Hunze en Aa s

Afvalwaterplan DAL/W 2 In vogelvlucht. Gemeente Delfzijl Gemeente Appingedam Gemeente Loppersum Waterschap Noorderzijlvest Waterschap Hunze en Aa s In vogelvlucht Gemeente Delfzijl Gemeente Appingedam Gemeente Loppersum Waterschap Noorderzijlvest Waterschap Hunze en Aa s watersysteem De afvalwaterketen Wij beschouwen de afvalwaterketen als één geheel,

Nadere informatie

Verklaring van Hoog & Droog

Verklaring van Hoog & Droog Verklaring van Hoog & Droog Aangenomen bij acclamatie op woensdag 6 juni bij Burgers Zoo te Arnhem Over de andere kant van de Delta Verklaring van Hoog & Droog Conclusies en adviezen geformuleerd tijdens

Nadere informatie

Denk mee met Rijnland

Denk mee met Rijnland Denk mee met Rijnland weergave conferentie 2 juni ten behoeve van waterbeheerplan 5 IJMUIDEN AMSTERDAM WEST WASSENAAR GOUDA Droge voeten, schoon water Inhoudsopgave: Inleiding 3 Een nieuw waterbeheerplan

Nadere informatie

Bouwlokalen INFRA. Het riool in Veghel. Veghel in cijfers en beeld (1) Veghel in cijfers en beeld (2) Veghel in cijfers en beeld (3)

Bouwlokalen INFRA. Het riool in Veghel. Veghel in cijfers en beeld (1) Veghel in cijfers en beeld (2) Veghel in cijfers en beeld (3) Bouwlokalen INFRA Innovatie onder het maaiveld / renovatie van rioolstelsels Het riool in Veghel Jos Bongers Beleidsmedewerker water- en riolering Gemeente Veghel 21 juni 2006 Veghel in cijfers en beeld

Nadere informatie

Veilig, Verantwoordelijll, VVD!

Veilig, Verantwoordelijll, VVD! Veilig, Verantwoordelijll, VVD! Verkiezingsprogramma Waterschap Zuiderzeeland 2019-2023 Waterschap 2019-2023 Veilig, Verantwoordelijk, Doelmatig, VVD! De wereld om ons heen verandert, dus ook die van het

Nadere informatie

Organisatorische handvatten. Water in de energietransitie

Organisatorische handvatten. Water in de energietransitie Organisatorische handvatten Water in de energietransitie Carleen Mesters Dieter de Vroomen Najaarscongres KNW 2018 Agenda Introductie Energietransitie is complex Waarmee kunnen we de opgave vergelijken?

Nadere informatie

Verkiezingsprogramma CDA Schieland en de Krimpenerwaard

Verkiezingsprogramma CDA Schieland en de Krimpenerwaard Verkiezingsprogramma CDA Schieland en de Krimpenerwaard 2015-2019 Inleiding Samen leven met water, want zonder water geen samenleving. Water is essentieel voor leven. Voor inwoners en ondernemers, maar

Nadere informatie

Samen Duurzaam DOEN! Stap 1 // Welkom en inleiding. Stap 2 // Voorstelronde aanwezigen. (5 minuten) (10 minuten)

Samen Duurzaam DOEN! Stap 1 // Welkom en inleiding. Stap 2 // Voorstelronde aanwezigen. (5 minuten) (10 minuten) Samen Duurzaam DOEN! Leuk dat u samen met uw buren na wilt denken over duurzaamheid. Aan de hand van dit stappenplan helpen wij u graag op weg om het gesprek op gang te brengen. Dit stappenplan is bedoeld

Nadere informatie

GREENPORTKAS IN VOGELVLUCHT

GREENPORTKAS IN VOGELVLUCHT 12 GREENPORTKAS IN VOGELVLUCHT Duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord ondernemen staan bij Greenportkas ondernemer Joep Raemakers hoog aangeschreven. De ondernemer wil tomaten telen, de uitputting

Nadere informatie

Ruimte voor water. in het rivierengebied

Ruimte voor water. in het rivierengebied Ruimte voor water in het rivierengebied Het rivierengebied bestaat bij de gratie van de grote rivieren met daarlangs de zich eindeloos voortslingerende dijken. Daartussen vruchtbare klei, groene weilanden

Nadere informatie

Antwoord. van Gedeputeerde Staten op vragen van A.H.K. van Viegen (PVDD) Nummer Onderwerp Hoogheemraadschap van Delfland.

Antwoord. van Gedeputeerde Staten op vragen van A.H.K. van Viegen (PVDD) Nummer Onderwerp Hoogheemraadschap van Delfland. van Gedeputeerde Staten op vragen van A.H.K. van Viegen (PVDD) (d.d.) 3 april 2012) Nummer 2644 Onderwerp Hoogheemraadschap van Delfland. Aan de leden van Provinciale Staten Toelichting vragensteller De

Nadere informatie

ļll II ii l i.»j 'i! l ľ l! l ľlľ l lľ l!ih»ll Deltacommissaris

ļll II ii l i.»j 'i! l ľ l! l ľlľ l lľ l!ih»ll Deltacommissaris Deltacommissaris > Retouradres Postbus 9Ũ653 2509 LR Den Haag Waterschap Peel en Maasvallei De weledelgestrenge heer mr. A.M.G. Gresel Postbus 3390 5902 RJ Venlo ii l i.»j 'i! l ľ l! l ľlľ l lľ l!ih»ll

Nadere informatie

Topsoil. Korte introductie

Topsoil. Korte introductie Topsoil Korte introductie TOPSOIL is een Europees INTERREG subsidieproject. Het is een samenwerking tussen waterschappen, wetenschappers, overheden en stakeholders uit Nederland, België, Duitsland, Denemarken

Nadere informatie

want ruimte voor de Maas en veilige (regionale) dijken zijn een eerste zorg.

want ruimte voor de Maas en veilige (regionale) dijken zijn een eerste zorg. Verkiezingsprogramma 2019 2023 AWP Aa en Maas De Algemene Waterschapspartij (AWP) is een landelijke vereniging met een gekozen bestuur. In elk waterschap heeft de AWP een afdeling. De landelijke vereniging

Nadere informatie

Rapportages Regio-overleggen Agrarisch Water d.d.6 juli 2017

Rapportages Regio-overleggen Agrarisch Water d.d.6 juli 2017 Rapportages Regio-overleggen Agrarisch Water d.d.6 juli 2017 Inhoudsopgave Regio Groningen-Friesland-Noord-Drenthe... 2 Regio Zuid-Drenthe, Overijssel, Gelderland... 3 Regio Noord Holland en Flevoland...

Nadere informatie

Wat verwachten werkgevers van het onderwijs als het gaat om duurzaamheid?

Wat verwachten werkgevers van het onderwijs als het gaat om duurzaamheid? Wat verwachten werkgevers van het onderwijs als het gaat om duurzaamheid? Een onderzoek onder werkgevers in de topsectoren en de overheid. Onderzoeksrapport Samenvatting 1-11-2013 1 7 Facts & figures.

Nadere informatie

Sfeerverslag 18 november 2015 DOEN!

Sfeerverslag 18 november 2015 DOEN! Sfeerverslag 18 november 2015 DOEN! Waardevol Water? Doen! Woensdagavond 18 november organiseerde het hoogheemraadschap van Rijnland in de Stadsgehoorzaal in Leiden de avond Waardevol Water over het Waterbeheerplan

Nadere informatie

Inhoud: 1. Interview. Joep Hoedjes - Rol management in waterketen

Inhoud: 1. Interview. Joep Hoedjes - Rol management in waterketen Inhoud: 1. Interview met Joep Hoedjes 2. Stand van zaken: Samenwerken in clusters 3. Uitgelicht: Routekaart Afvalwaterketen 4. Ontwikkelingen: Samenwerking Laboratoria 5. Colofon 1. Interview Joep Hoedjes

Nadere informatie

# 2. Noord. Special: Bijeenkomst van Leergemeenschap Noord-Nederland Water- en Ruimteberichten. Deze uitgave is een samenwerking tussen

# 2. Noord. Special: Bijeenkomst van Leergemeenschap Noord-Nederland Water- en Ruimteberichten. Deze uitgave is een samenwerking tussen Noord # 2 Special: Bijeenkomst van Leergemeenschap Noord-Nederland Water- en Ruimteberichten Deze uitgave is een samenwerking tussen December 2014 wvl1014lv045 Foto: Ivo Vrancken Inhoud Verdieping Een

Nadere informatie

Cluster Agro en Food Regio Zwolle

Cluster Agro en Food Regio Zwolle Cluster Agro en Food Regio Zwolle Dé proeftuin voor duurzame, innovatieve systemen en nieuwe verdienmodellen: een living lab voor Agro en Food Cluster Agro en Food Regio Zwolle Werk en innovatie Sterk

Nadere informatie

28% 72% 30% 70% Aantal geregistreerde deelnemers : 141 Periode evaluatie : 19 maart 2014 t/m 6 april 2014 Aantal evaluaties : 101

28% 72% 30% 70% Aantal geregistreerde deelnemers : 141 Periode evaluatie : 19 maart 2014 t/m 6 april 2014 Aantal evaluaties : 101 Aantal geregistreerde deelnemers : 11 Periode evaluatie : 19 maart 01 t/m 6 april 01 Aantal evaluaties : 101 8% ingevuld niet ingevuld % 0% anoniem niet anoniem 0% RESULTATEN EVALUATIE ICT-PRAKTIJKDAG

Nadere informatie

Remote Sensing. Betere informatie voor duurzamer, doelmatiger en klimaatrobuuster waterbeheer

Remote Sensing. Betere informatie voor duurzamer, doelmatiger en klimaatrobuuster waterbeheer Remote Sensing Betere informatie voor duurzamer, doelmatiger en klimaatrobuuster waterbeheer 2016 25 Remote Sensing Betere informatie voor duurzamer, doelmatiger en klimaatrobuuster waterbeheer Waterschappen

Nadere informatie

Inspiratie voor Nieuwe Business Modellen

Inspiratie voor Nieuwe Business Modellen Inspiratie voor Nieuwe Business Modellen Bijeenkomst bij Eneco in kader van onderzoek naar Nieuwe Business Modellen De noodzaak om te veranderen is onmiskenbaar. Burgers, bedrijven en overheid zoeken naar

Nadere informatie

Netwerktips lid bereid te geven een tip Bereid je voor Onderhoud je contacten Schrijf Mis geen kansen positief niet al te moeilijk

Netwerktips lid bereid te geven een tip Bereid je voor Onderhoud je contacten Schrijf Mis geen kansen positief niet al te moeilijk Netwerktips Hieronder een aantal tips op een rijtje: niet uitputtend, maar gewoon een selectie van mogelijkheden om in contact te komen met potentiele nieuwe klanten. 1. Word lid van een club, een mailinglist,

Nadere informatie

32627 (Glas)tuinbouw. 27858 Gewasbeschermingsbeleid. Nr. 19 Brief van de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu

32627 (Glas)tuinbouw. 27858 Gewasbeschermingsbeleid. Nr. 19 Brief van de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu 32627 (Glas)tuinbouw 27858 Gewasbeschermingsbeleid Nr. 19 Brief van de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den Haag, 23 juni 2015 Mede

Nadere informatie

Programma Water en klimaatveranderingen

Programma Water en klimaatveranderingen Programma Water en klimaatveranderingen Ger Renkens / Luuk Postmes 7 juni 2016 Doel Beschermen van de volksgezondheid en het milieu en het leveren van een bijdrage aan het in stand houden en verbeteren

Nadere informatie

Kennisagenda NKWK- KBS. Groeidocument versie 0.1

Kennisagenda NKWK- KBS. Groeidocument versie 0.1 Kennisagenda NKWK- KBS Groeidocument versie 0.1 November 2015 Voorwoord Dit is de eerste versie (versie 0.1) van het Groeidocument van de Kennisagenda NKWK- KBS. Dit document is een eerste aanzet voor

Nadere informatie

Internationale Waterambitie

Internationale Waterambitie Internationale Waterambitie Adequate watervoorziening Grotere weerbaarheid Minder schade wereldwijd Een toelichting op de beleidsaccenten Eén ambitie Minister Infrastructuur en Milieu Mw. Drs. M.H. Schultz

Nadere informatie

De bodem daalt sneller dan de zeespiegel stijgt. Tijd voor een innovatieve en integrale aanpak van bodemdaling!

De bodem daalt sneller dan de zeespiegel stijgt. Tijd voor een innovatieve en integrale aanpak van bodemdaling! De bodem daalt sneller dan de zeespiegel stijgt Tijd voor een innovatieve en integrale aanpak van bodemdaling! In de Nederlandse Delta wonen negen miljoen mensen. Hier wordt zeventig procent van ons inkomen

Nadere informatie

Gevolgen van klimaatverandering voor Nederland

Gevolgen van klimaatverandering voor Nederland Gastcollege door Sander Brinkman Haagse Hogeschool Climate & Environment 4 september 2008 Introductie Studie Bodem, Water en Atmosfeer, Wageningen Universiteit Beroepsvoorbereidendblok UNFCCC CoP 6, Den

Nadere informatie

De impact van digitalisering in de waterwereld. Met ICT Group maximaal resultaat uit digitalisatie. smarter solutions

De impact van digitalisering in de waterwereld. Met ICT Group maximaal resultaat uit digitalisatie. smarter solutions De impact van digitalisering in de waterwereld Met ICT Group maximaal resultaat uit digitalisatie smarter solutions Digitaliseren met ICT Group ICT Group verzorgt sinds jaar en dag de automatisering van

Nadere informatie

Water, energie en grondstoffen. We kunnen geen dag zonder. Ze zijn een bron van leven en welzijn. Een bron van nijverheid en welvaart.

Water, energie en grondstoffen. We kunnen geen dag zonder. Ze zijn een bron van leven en welzijn. Een bron van nijverheid en welvaart. 3 Water, energie en grondstoffen. We kunnen geen dag zonder. Ze zijn een bron van leven en welzijn. Een bron van nijverheid en welvaart. Een bron van inspiratie voor iedereen die wil bouwen aan een betere

Nadere informatie

De economische betekenis van waterschappen. mr.drs. Peter C.G. Glas Voorzitter Unie van Waterschappen 5 september 2013

De economische betekenis van waterschappen. mr.drs. Peter C.G. Glas Voorzitter Unie van Waterschappen 5 september 2013 De economische betekenis van waterschappen mr.drs. Peter C.G. Glas Voorzitter Unie van Waterschappen 5 september 2013 1 Gefeliciteerd! 2 opzet Waterschappen en ons land Strijd tegen het water Deltaplan

Nadere informatie

Waterschap Hunze en Aa s Ontvangen d.d.: Documentnummer: Raakvlak waterbeheer: ja/nee. gemeente Assen Verbouwing woning Venestraat 175 9402GM ASSEN

Waterschap Hunze en Aa s Ontvangen d.d.: Documentnummer: Raakvlak waterbeheer: ja/nee. gemeente Assen Verbouwing woning Venestraat 175 9402GM ASSEN Waterschap Hunze en Aa s Ontvangen d.d.: Documentnummer: Raakvlak waterbeheer: ja/nee gemeente Assen Verbouwing woning 9402GM ASSEN Algemeen Betrokkenheid waterschap Voor de verdere procedurele afhandeling

Nadere informatie

Een duurzaam waterbeheer samen kunnen we het realiseren

Een duurzaam waterbeheer samen kunnen we het realiseren Een duurzaam waterbeheer samen kunnen we het realiseren ZLTO Groote Heide Mark van de Wouw 27-2-2018 Agenda Introductie Toelichting waterbeheer Klimaatontwikkeling Waterbeheer nieuwe stijl Een duurzame

Nadere informatie

Duurzame watersystemen

Duurzame watersystemen TITEL VAN PRESENTATIE SUBTITEL VAN PRESENTATIE Maar water kost toch niets? Waterverbruik en klimaatverandering Infrastructuur Drinkwater Afvalwater Hemelwater Waterverbruik en klimaatverandering Drinkwater

Nadere informatie

Zeker in Hollandse Delta.

Zeker in Hollandse Delta. Zeker in Hollandse Delta. Verkiezingsprogramma PvdA waterschap Hollandse Delta 2019-2023. 1 Verkiezingsmanifest waterschappen PvdA Zuid-Holland. We wonen in een schitterende delta. Al eeuwenlang is water

Nadere informatie

KLIMAAT, ENERGIE EN GRONDSTOFFEN

KLIMAAT, ENERGIE EN GRONDSTOFFEN KLIMAAT, ENERGIE EN GRONDSTOFFEN AKKOORDEN EN GREEN DEALS Rafaël Lazaroms Coördinator Energie en duurzaamheid Unie van Waterschappen 1. Duurzaamheid en taken waterschappen 2. Duurzame ambities in akkoorden

Nadere informatie

1 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen. Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen

1 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen. Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen 1 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen 2 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen Bestuurlijke overeenkomst voor Samenwerking

Nadere informatie

Speech Maxime Verhagen bij 50-jarig jubileum GMB Openluchtmuseum Arnhem, donderdagmiddag 5 september 2013

Speech Maxime Verhagen bij 50-jarig jubileum GMB Openluchtmuseum Arnhem, donderdagmiddag 5 september 2013 Speech Maxime Verhagen bij 50-jarig jubileum GMB Openluchtmuseum Arnhem, donderdagmiddag 5 september 2013 Geachte aanwezigen, Nederland heeft een al sterke internationale reputatie als het om deltatechnologie

Nadere informatie

DAW; ook voor droogte Kennisdag Zoetwater 27 november 2018

DAW; ook voor droogte Kennisdag Zoetwater 27 november 2018 DAW; ook voor droogte Kennisdag Zoetwater 27 november 2018 Willem Jan Sanders Wat is DAW? (Deltaplan Agrarisch Waterbeheer) Het Deltaplan Agrarisch Waterbeheer, kortweg DAW, is een initiatief van LTO Nederland,

Nadere informatie

25 jaar NIBE - Interview Mantijn van Leeuwen

25 jaar NIBE - Interview Mantijn van Leeuwen 152 152 25 jaar NIBE - Interview Mantijn van Leeuwen 153 Interview Mantijn van Leeuwen Voor de meeste mensen ben jij nog een onbekende, zeker gerelateerd aan het NIBE. Vertel eens iets over je achtergrond,

Nadere informatie

Figuur 1 Zuiveringsinstallatie

Figuur 1 Zuiveringsinstallatie Richtlijn 91/271/EEG: Situatierapport ex artikel 16 Nederland, situatie op 31 december 1998 Inzameling, transport en behandeling van afvalwater in Nederland Bij allerlei activiteiten in huis en bedrijf

Nadere informatie

Natuurlijk comfortabel -Visie op de afvalwaterketen in de regio Vallei en Veluwe-

Natuurlijk comfortabel -Visie op de afvalwaterketen in de regio Vallei en Veluwe- Vallei & Eem Veluwe Oost Veluwe Noord WELL DRA Natuurlijk comfortabel -Visie op de afvalwaterketen in de regio Vallei en Veluwe- februari 2015 concept De aanpak handelingsperspectieven Ontwikkelingen maatschappij

Nadere informatie

Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen

Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen 2 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen Bestuurlijke overeenkomst voor Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen 3 Samenwerkingsovereenkomst

Nadere informatie

Zoet is goed maar een beetje zout smaakt beter door Pier Vellinga *) Spaarwater eindsymposium Schouwburg de Harmonie, Leeuwarden, 12 maart 2019

Zoet is goed maar een beetje zout smaakt beter door Pier Vellinga *) Spaarwater eindsymposium Schouwburg de Harmonie, Leeuwarden, 12 maart 2019 Zoet is goed maar een beetje zout smaakt beter door Pier Vellinga *) Spaarwater eindsymposium Schouwburg de Harmonie, Leeuwarden, 12 maart 2019 Presentatie in drie delen: 1. Het klimaat verandert; wat

Nadere informatie

Kennis Platform Water. Samenvatting advies 2012

Kennis Platform Water. Samenvatting advies 2012 Kennis Platform Water Samenvatting advies 2012 Samenvatting advies 2012 Voor u ligt het eerste advies van het kennisplatform water Nieuwe Stijl over strategisch wateronderzoek. Dit (informele) platform

Nadere informatie

Wat kan personele uitwisseling betekenen voor overheden onderling? 13 januari 2015

Wat kan personele uitwisseling betekenen voor overheden onderling? 13 januari 2015 Wat kan personele uitwisseling betekenen voor overheden onderling? 13 januari 2015 Platform WOW Achtergrond Platform WOW (Wegbeheerders Ontmoeten Wegbeheerders en Water ontmoet Water) richt zich op de

Nadere informatie

NAS Stef Meijs Netwerkdag Ruimtelijke Adaptatie 19 jan 2017

NAS Stef Meijs Netwerkdag Ruimtelijke Adaptatie 19 jan 2017 NAS 2016 Stef Meijs Netwerkdag Ruimtelijke Adaptatie 19 jan 2017 Het verhaal van de NAS Voorgeschiedenis Trends en bollenschema s Focus op urgente risico s Vervolg: proces en acties 2 Ministerie van Infrastructuur

Nadere informatie

Opkomende stoffen: hoe krijgen we de keten waterdicht? Marjan van Giezen Plv.dir. DG Water en Bodem Ministerie Infrastructuur en Water

Opkomende stoffen: hoe krijgen we de keten waterdicht? Marjan van Giezen Plv.dir. DG Water en Bodem Ministerie Infrastructuur en Water Opkomende stoffen: hoe krijgen we de keten waterdicht? Marjan van Giezen Plv.dir. DG Water en Bodem Ministerie Infrastructuur en Water Waterkwaliteit is verbeterd, als je terug kijkt... Na decennia slechte

Nadere informatie

Innovatienetwerk Nieuwe Energie Systemen (INES) Kies voor slimme technologie en bespaar energie

Innovatienetwerk Nieuwe Energie Systemen (INES) Kies voor slimme technologie en bespaar energie Innovatienetwerk Nieuwe Energie Systemen (INES) Kies voor slimme technologie en bespaar energie januari 2011 Alle tuinders in Gelderland kunnen besparen Wilt u uw energiekosten verlagen? Door energie te

Nadere informatie

zomer 2012 Het relatiemagazine van het Centraal Bureau voor de Statistiek Interview met wetenschapsechtpaar Karel Davids en Marjolein 't Hart

zomer 2012 Het relatiemagazine van het Centraal Bureau voor de Statistiek Interview met wetenschapsechtpaar Karel Davids en Marjolein 't Hart zomer 2012 02 12 Het relatiemagazine van het Centraal Bureau voor de Statistiek Interview met wetenschapsechtpaar Karel Davids en Marjolein 't Hart In gesprek met Jeanine Hennis-Plasschaert CBS op de innovatieve

Nadere informatie

IenM begroting 2015: inzetten op betere verbindingen in een schonere leefomgeving

IenM begroting 2015: inzetten op betere verbindingen in een schonere leefomgeving IenM begroting 2015: inzetten op betere verbindingen in een schonere leefomgeving 16 september 2014-15:25 Het ministerie van Infrastructuur en Milieu besteedt in 2015 9,2 miljard euro aan een gezond, duurzaam

Nadere informatie

Kostenterugwinning van Waterdiensten Aanvullende analyse Milieukosten

Kostenterugwinning van Waterdiensten Aanvullende analyse Milieukosten Kostenterugwinning van Waterdiensten Kostenterugwinning van Waterdiensten Aanvullende analyse Milieukosten Sterk Consulting en Bureau Buiten Leiden, november 2013 1 2 Inhoudsopgave 1 Achtergrond en doel

Nadere informatie

Business Lounge: uw klant aan de bestuurstafel!

Business Lounge: uw klant aan de bestuurstafel! Gaby Remmers: senior onderzoeker Blauw Research Drijfveer: organisaties helpen inzicht te krijgen in de kansen op een nog klantgerichtere dienstverlening Andre Heeling: onderzoeker Blauw Research Drijfveer:

Nadere informatie

Enquête Wetterskip Fryslan

Enquête Wetterskip Fryslan Enquête Wetterskip Fryslan Status: Afgesloten Begindatum: 14-08-2014 Einddatum: 12-09-2014 Live: 30 dagen Vragen: 15 Gedeeltelijk geantwoord: 35 (8,6%) Afgedankt: 0 (0%) Einde bereikt: 373 (91,4%) Totaal

Nadere informatie

Water in Eindhoven. Studiedag Lokaal waterbeleid water in balans. 28 september Water in Eindhoven - Studiedag Lokaal waterbeleid, Antwerpen

Water in Eindhoven. Studiedag Lokaal waterbeleid water in balans. 28 september Water in Eindhoven - Studiedag Lokaal waterbeleid, Antwerpen Water in Eindhoven Studiedag Lokaal waterbeleid water in balans 28 september 2010 Aanleiding voor de stedelijke wateropgaven Maatregelen Effecten van maatregelen Omgaan met nieuwe extremen 1835 1921 2004

Nadere informatie

Informatie over GenX van waterbedrijven Evides en Dunea

Informatie over GenX van waterbedrijven Evides en Dunea Informatie over GenX van waterbedrijven Evides en Dunea Van de site van Evides: In de media: PFOA en GenX Diverse media berichtten over de kwaliteit van het drinkwater in relatie tot de stoffen GenX en

Nadere informatie

Innovatiethema s. Pagina! 1 van! 5

Innovatiethema s. Pagina! 1 van! 5 Innovatiethema s MIT 2016 Pagina 1 van 5 Innovatiethema s MIT 2016 Innovatieve MKB-ers kunnen subsidie aanvragen binnen de MKB Innovatiestimuleringsregeling Topsectoren (MIT). Daarin zijn de volgende instrumenten

Nadere informatie

Terugzine. Samen kennis maken. Samenwerking in de groene kolom is uniek. Lezen en laten lezen! Win-win voor onderwijs en bedrijfsleven

Terugzine. Samen kennis maken. Samenwerking in de groene kolom is uniek. Lezen en laten lezen! Win-win voor onderwijs en bedrijfsleven Terugblik Meerjarenafspraak 2006-2010 Terugzine Magazine van de Groene Kennis Coöperatie met succesprojecten van de afgelopen vijf jaar Lezen en laten lezen! Gooi mij niet weg maar geef me door! Of kijk

Nadere informatie

Tegels uit de tuin in Amersfoort

Tegels uit de tuin in Amersfoort 42 tekst fokke de jong, coördinator operatie steenbreek, amersfoort Tegels uit de tuin in Amersfoort Het klimaat verandert en dat is ook merkbaar en zichtbaar in Nederland. De hoeveelheid water tijdens

Nadere informatie

DIT IS VNO-NCW. Lidmaatschap en contributie

DIT IS VNO-NCW. Lidmaatschap en contributie De Europese lobby van vno-ncw richt zich zowel op de Europese spelers in Brussel (Europese Commissie, Europees Parlement) als op de Nederlandse politiek (in Den Haag en via de Permanente Vertegenwoordiging

Nadere informatie

MANIFEST NOVI NAAR EEN NIEUW NEDER LAND

MANIFEST NOVI NAAR EEN NIEUW NEDER LAND MANIFEST NOVI NAAR EEN NIEUW NEDER LAND WERK ALS ÉÉN OVERHEID De fysieke en sociale leefomgeving van Nederland gaan de komende decennia ingrijpend veranderen. Transities in de energievoorziening, de landbouw,

Nadere informatie

Welkom! Hoe kunnen wetenschap en politiek elkaar helpen?

Welkom! Hoe kunnen wetenschap en politiek elkaar helpen? Welkom! Hoe kunnen wetenschap en politiek elkaar helpen? Organisatie Wim Sonnemans (PvdA-Netwerk Ruimte) Ruud Steenbeek (Pyrus - Bodem, Water en Atmosfeer) Overige Wageningse studieverenigingen Environmental

Nadere informatie

1 2 3 4 5 6 1 7 8 9 10 11 12 2 Initiatief en doelen 2017 13 14 Beeldend kunstenaar Inhoud Waterbox Temperatuur E.coli Doorzicht Geur Kleur Observatie 3 keuze experimenten: - Smaaktest - Drinkwatertest

Nadere informatie

Samenwerken in de waterketen in Zaanstreek Waterland

Samenwerken in de waterketen in Zaanstreek Waterland Notitie voor de raadsledenbijeenkomst Zaanstreek-Waterland op 29 november 2017 Samenwerken in de waterketen in Zaanstreek Waterland Sinds 2013 werken de acht gemeenten, hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier

Nadere informatie

Pilots zoetwatervoorziening: van concept naar uitvoering

Pilots zoetwatervoorziening: van concept naar uitvoering Pilots zoetwatervoorziening: van concept naar uitvoering Ervaringen uit de projecten GO-FRESH en Waterhouderij Programma: 1. Presentatie Walter Jonkers (provincie Zeeland) 2. Filmpjes uit het veld: proeven

Nadere informatie

Geachte heer Kuks, geachte heer Dijk, geachte heer Kolkman, geachte heer Odding, geachte dames en heren,

Geachte heer Kuks, geachte heer Dijk, geachte heer Kolkman, geachte heer Odding, geachte dames en heren, Toespraak van CdK Ank Bijleveld-Schouten bij de ondertekening van de waterovereenkomst Vechterweerd op Vrijdag 20 januari 2012 van 14.00 16.00 uur in t Boerhoes, Koepelallee 8 te Dalfsen HET GESPROKEN

Nadere informatie

COASTAR. Zout op afstand, zoet op voorraad ROBUUSTE ZOETWATERVOORZIENING VOOR LAAG-NEDERLAND SCHUILT IN DE ONDERGROND

COASTAR. Zout op afstand, zoet op voorraad ROBUUSTE ZOETWATERVOORZIENING VOOR LAAG-NEDERLAND SCHUILT IN DE ONDERGROND COASTAR Zout op afstand, zoet op voorraad ROBUUSTE ZOETWATERVOORZIENING VOOR LAAG-NEDERLAND SCHUILT IN DE ONDERGROND Klaasjan Raat Koen.zuurbier@kwrwater.nl Bestuurlijk Overleg Zoetwater West 5 maart 2018

Nadere informatie

Bodem & Klimaat. Op weg naar een klimaatbestendig bodembeheer

Bodem & Klimaat. Op weg naar een klimaatbestendig bodembeheer Bodem & Klimaat Op weg naar een klimaatbestendig bodembeheer Jaartemperaturen en warmterecords in De Bilt sinds het begin van de metingen in 1706 Klimaatverandering KNMI scenarios Zomerse dagen Co de Naam

Nadere informatie

Verdroging: tegen gaan van verdroging in het algemeen door beperken van verharding, ruimte voor infiltratie, hydrologisch neutraal ontwikkelen etc.

Verdroging: tegen gaan van verdroging in het algemeen door beperken van verharding, ruimte voor infiltratie, hydrologisch neutraal ontwikkelen etc. WATERTOETSPROCES Globale checklist waterbelangen in de ruimtelijke ordening Bij het watertoetsproces let het waterschap op alle wateraspecten. Doorgaans krijgen het voorkomen van wateroverlast en de zorg

Nadere informatie

MOBILITEIT MOGELIJK MAKEN

MOBILITEIT MOGELIJK MAKEN MOBILITEIT MOGELIJK MAKEN ONS DNA Op een plek die duizenden jaar terug werd gedomineerd door een ruige delta van wind, duinen en zee bevindt zich nu ons welvarende Nederland. De ontwikkeling van ons land

Nadere informatie

WAT WIJ WILLEN MET WATER

WAT WIJ WILLEN MET WATER WAT WIJ WILLEN MET WATER Programma 2015-2019 voor de waterschapsverkiezingen Waterschap Amstel Gooi en Vecht Wij willen droge voeten houden als het heeft gestortregend. Maar wij willen ook, dat in droge

Nadere informatie