Ik Kies Bewust. Effecten van het logo op het koopgedrag

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Ik Kies Bewust. Effecten van het logo op het koopgedrag"

Transcriptie

1 Ik Kies Bewus Effecen van he logo op he koopgedrag

2 Ik Kies Bewus Effecen van he logo op he koopgedrag M. Kornelis M.J.G. Meeusen LEI-rappor Maar 2010 Proeccode LEI, onderdeel van Wageningen UR, Den Haag

3 2

4 Ik Kies Bewus; Effecen van he logo op he koopgedrag Kornelis, M. en M.J.G. Meeusen LEI-rappor ISBN/EAN: Pris 15,25 inclusief 6% bw 57 p., fig., ab., bil.. Di rappor beschrif de effecen van he Ik Kies Bewus-logo in de mark. Daarbi word gekeken of en in welke mae de vraag naar de producen me he Ik Kies Bewus-logo groer word en welke effecen di heef op de vraag naar andere producen in diezelfde of andere produccaegorieën. This repor describes he effecs of he Ik Kies Bewus 'Conscious Choice' logo on he marke. I also examines wheher and o wha degree he demand for producs wih he Ik Kies Bewus-logo is increasing, and wha effecs his has on he demand for oher producs in he same or oher produc caegories. 3

5 Proec BO , 'Consumen en gezonde voedingsparonen' Di onderzoek is uigevoerd binnen he kader van he LNV-programma Beleidsonderseunend Onderzoek; Thema: Voedselkwaliiei, cluser: Voedselkwaliei, voedselveiligheid en diergezondheid. Foo: ANP Phoo/Rob Voss Besellingen LEI, onderdeel van siching Diens Landbouwkundig Onderzoek, 2010 Overname van de inhoud is oegesaan, mis me duidelike bronvermelding. 4 He LEI is ISO 9000 gecerificeerd.

6 Inhoud Woord vooraf 7 Samenvaing 8 Summary 10 1 Inleiding Aanleiding Doelselling Werkwize Opbouw van he rappor 19 2 Consumenenbeeld 20 3 Effecen op de produccaegorie Inleiding Werkwize Resulaen 27 4 Effecen op andere produccaegorieën buien de produccaegorie Inleiding Werkwize Resulaen 39 5 Conclusies Inleiding Effecen op de produccaegorie Effecen ussen producgroepen 43 5

7 6 Discussie Inleiding Reserende kennisleemen en aanzien van he Ik Kies Bewus-logo en consumenengedrag Een nieuw onderzoekserrein: he Ik Kies Bewus-logo en he gedrag van producenen 47 7 Aanbevelingen 50 Lierauur 51 Bilage 1 He basismodel 54 6

8 Woord vooraf De overheid voer acief beleid om de gezondheid van de Nederlandse bevolking e verbeeren. Voeding speel daarbi ook een rol. Daarbi wil de overheid inzeen op de onwikkeling van gezondere producen als ook op he vergemakkeliken van keuzes o gezonde voeding. He Ik Kies Bewus-logo wil di bewerkselligen. Producen die aan bepaalde richlinen voldoen komen in aanmerking voor he Ik Kies Bewus-logo. Inmiddels hebben al veel producen zo'n logo. He miniserie van Landbouw, Nauur en Voedselkwaliei LNV heef - samen me he miniserie van Volksgezondheid, Welzin en Spor VWS - gevraagd welk effec he Ik Kies Bewus-logo in de mark heef. Deze kennisvraag is gefinancierd door he miniserie van Landbouw, Nauur en Voedselkwaliei LNV in he cluser Voedselkwaliei, voedselveiligheid en diergezondheid, hema Voedselkwaliei. He onderzoek is begeleid door een commissie besaande ui drs. M.K. Boshuizen LNV, ir. E.J.R. Maahuis LNV, ir. R.J. Meaal VWS, ir. B.C. Breedveld Voedingscenrum en lid van de weenschappelike commissie IKB en dr.ir. J.J.M. Casenmiller Voedsel en Waren Auoriei, Bureau Risicobeoordeling. De aueurs danken hen voor de ussenidse reflecie op de onderzoeksresulaen. De aueurs danken drs. Marcel Temminghoff van GfK voor de adviezen en consrucieve samenwerking. Prof.dr.ir. R.B.M. Huirne Algemeen Direceur LEI 7

9 Samenvaing Logo's die een gezonde keuze bevorderen kunnen consumenen helpen bi he kiezen van gezonde producen. Ze zouden consumenen kunnen helpen om gezonder e een en daardoor minder chronisch ziek e worden. De overheid heef daar, in he kader van zelfregulering, hoge verwachingen van. Anno 2009 waren er wee gezondheidsbevorderende logo's in de voedingsmiddelenmark: he Gezonde Keuze Klavere-logo en he Ik Kies Bewus-logo. He Ik Kies Bewus-logo is populair bi de voedings- en genomiddelenindusrie: veel bedriven vragen he logo voor veel producen aan. In deze sudie saa de vraag cenraal: wa is he effec van de inroducie van he Ik Kies Bewus-logo op he aankoopgedrag van consumenen? Daarbi gaa he om wee sooren effecen, e ween: 1. de effecen binnen een producgroep waar een bepaald produc een Ik Kies Bewus-logo krig; 2. de effecen ussen producgroepen, waar producen een Ik Kies Bewus-logo krigen. Deze vraag is beanwoord door vier produccaegorieën e volgen gedurende vier aar: yoghur, éénkopsinsansoep, vla en vruchenlimonade. Bovendien is gekeken of consumenen die qua opleiding, inkomen of gezondheidsbewuszin verschillen anders reageren. De sudie geef geen empirisch bewis voor he besaan van een effec op consumenengedrag voorvloeiend ui de inroducie van he Ik Kies Bewuslogo. Er is een beperk aanal effecen geconsaeerd, maar die kunnen nie me 100% zekerheid aan de inroducie van he Ik Kies Bewus-logo worden oegeschreven. Ook zin er nauweliks verschillen ussen consumenengroepen gevonden waar he gaa om aankoopgedrag. Daarnaas lik de invloed van de aanwezigheid van he Ik Kies Bewus-logo op de ene producgroep op de verkopen van producen ui een andere producgroep beperk. Mensen die produc A me Ik Kies Bewus-logo kopen, doen vervolgens nie in groen geale produc B in de boodschappenmand. Wél is er - als gevolg van de inroducie van he Ik Kies Bewus-logo - een verandering van de relaieve markposiie voor één van de onderzoche producgroepen vasgeseld. Eén van de onderzoche producgroepen heef een andere markposiie gekregen, e ween he produc 'vla 8

10 zonder Ik Kies Bewus-logo'. Mensen die vla zonder Ik Kies Bewus-logo kopen, kopen minder vaak: a. vla me Ik Kies Bewus-logo; en ook b. yoghur me Ik Kies Bewus-logo; en c. yoghur zonder Ik Kies Bewus-logo. Tegelikerid is de indruk da he Ik Kies Bewus-logo via de producenenkan zin invloed heef. Producenen liken he logo in e zeen als wapen in de concurreniesrid: om zich e onderscheiden naar de klan oe. Langs die weg business o business zou een producen zin invloed - consumenen gezonder laen een - wellich kunnen laen gelden. Echer, he is nie bekend hoe de ineracie producen - consumen - overheid werk. Een beer begrip van di mechanisme kan de overheid helpen om he inzeen van Ik Kies Bewus-logo's beer e benuen om e komen o een gezonder eend Nederland. 9

11 Summary Ik Kies Bewus; Effecs of he logo on purchasing behaviour Logos which promoe healhy choices may be a ool which makes i easier for consumers o choose healhy producs. The idea is ha hese logos help consumers o develop healhier eaing habis, and hereby o be less ill, less ofen. Wihin he conex of self-regulaion, he governmen has high expecaions in his regard. As of 2009, here are wo logos promoing good healh on he foodsuff marke: he Gezonde Keuze Klavere 'Healhy Choice Clover' and he Ik Kies Bewus logo. The Ik Kies Bewus logo is popular wihin he foodsuff and luxury food indusries; many companies reques his logo for many of heir producs. The cenral quesion of his sudy is he effec which he inroducion of he Ik Kies Bewus logo has on consumer purchasing behaviour. The sudy focuses on wo ypes of effecs, namely: 1. he effecs wihin a produc group when a paricular produc in ha group receives an Ik Kies Bewus logo; 2. he effecs among produc groups. 10 This quesion is answered by following four produc caegories over a period of four years: yoghur, single-serving insan soup, dairy desser, and frui drinks. The sudy also examines wheher consumers wih varying levels of educaion, income, or healh consciousness reac differenly. The sudy does no offer empirical evidence for he exisence of an effec on consumer behaviour semming from he inroducion of he Ik Kies Bewus logo. A limied number of effecs have been esablished, bu hese canno be ascribed o he inroducion of he Ik Kies Bewus logo wih 100% cerainy. In addiion, hardly any differences beween consumer groups have been found relaing o purchasing behaviour. I would also appear ha he presence of he Ik Kies Bewus logo in one produc group has a limied effec on purchases of producs from anoher produc group. People who purchase produc A wih he Ik Kies Bewus logo do no hen purchase large amouns of produc B. However, i has been esablished ha as a resul of he inroducion of he Ik Kies Bewus logo, he relaive marke posiion of one of he produc groups examined did

12 change. One produc group changed is marke posiion, namely he produc 'dairy desser wihou he Ik Kies Bewus logo'. People who buy dairy desser wihou he Ik Kies Bewus logo are less likely o buy: a. dairy desser wih he Ik Kies Bewus logo; b. yoghur wih he Ik Kies Bewus logo; and c. yoghur wihou he Ik Kies Bewus logo. A he same ime, he impression is ha he Ik Kies Bewus logo has an influence which originaes from he side of he producers. Producers appear o use he logo as a ool in marke compeiion, in order o disinguish hemselves in he mind of he consumer. The Ik Kies Bewus logo plays an imporan role in marke compeiion. I's possible ha he Ik Kies Bewus logo could make is influence simulaing consumers o develop healhier eaing habis fel along he pah of business-o-business. However, he relaion of he Ik Kies Bewus logo o he ineracion of producer-consumer-governmen is unknown. A more horough undersanding of his mechanism could help he governmen o ake beer advanage of he Ik Kies Bewus logo as a ool in enabling he Duch populaion o develop healhier eaing habis. 11

13 1 Inleiding 1.1 Aanleiding 12 He onsaan van logo's Volgens de WHO 2003 zin inspanningen van de voedingsmiddelenbedriven van groe beekenis om e komen o minder chronisch zieken. Er lig een duidelik verband ussen voeding en he onsaan van deze zieken. Omda chronische zieken, zoals harzieken, beroeren en kanker, maar liefs 60% van alle serfgevallen er wereld veroorzaken, is he van belang om deze zieken e voorkomen. Voeding kan daarbi helpen. De Wereldgezondheidsorganisaie en de landbouworganisaie van de Verenigde Naies FAO hebben daarom de voedingsmiddelenindusrie opgeroepen om de gezonde keus de makkelike keus e maken WHO, Laer vroeg de oenmalige miniser van Volksgezondheid, Welzin en Spor VWS, Hans Hoogervors, aandach voor een logo da de mensen help bi he maken van hun keuze. He miniserie van VWS verwach da he insrumen 'gezonde keuze bevorderende logo's' op wee fronen bidraag aan een gezonder Nederland. Allereers zal he bedriven aanzeen o een ander, gezonder producaanbod. Ten weede zal he logo consumenen helpen in he kiezen van gezondere producen. Deze wee beleidslinen heef VWS ook uigeze om e komen o een gezondere Nederlandse bevolking zie de Prevenie- Noa en de Noa Voeding en Gezondheid VWS, Anno 2010 zin er in Nederland wee gezondheidslogo's van beekenis: he Gezonde Keuze Klavere en Ik Kies Bewus. He Gezonde Keuze Klavere is een logo da door Alber Hein in 2005 is geïnroduceerd. He klavere sier producen me relaief veel voedingsvezels en/of een laag gehale verzadigd ve, suiker en/of zou. Alber Hein zelf voer de conrole ui. Inmiddels mogen bina producen van he AH-huismerk he Gezonde Keuze Klavere dragen, wa overeenkom me ruim een kwar van de AH-huismerkproducen en 5,5% van he oale AH-assorimen. De oproep van de WHO en FAO vormde ook aanleiding voor een ander logo: he Ik Kies Bewus-logo. Campina, Friesland Foods laer gefuseerd me elkaar en Unilever zin in 2006 gesar me de onwikkeling van een logo voor gezondere voeding. Daaroe werd samenwerking gezoch me supermarkkeens en de Vereniging Nederlandse Caeringorganisaies Veneca. In mei 2006 werd he logo gelanceerd en konden ook andere voedingsmiddelenbedriven, reail en foodservice zich aansluien bi di open iniiaief. Ook hier

14 is he succes zichbaar: he aanal bedriven is van 38 in 2007 o 119 in 2009 gegroeid en he aanal producen is verhoudingsgewis nog serker gegroeid: van 105 in 2007 o suks in 2009, zie abel 1.1. Succesvol voor bedriven maar maaschappelik effec onvoldoende duidelik He is duidelik da he Ik Kies Bewus-logo een groeiend aanal bedriven en producen rek. En ook he aanal AH-producen da onder he Gezonde Keuze Klavere op de mark word gebrach groei. Bedriven spreken ook over groeiende omze. Da succes vormde de aanleiding voor de miniser van VWS om de Gezondheidsraad e vragen naar de feielike effecen ervan. Is he inderdaad zo da producenen nu gezondere producen onwikkelen en op de mark brengen? En: reageren consumenen daarop? De Gezondheidsraad 2008 concludeer allereers da de logocrieria onvoldoende aansluien bi de voedingsvoorliching en de Richlinen Goede Voedselkeuze. Ze beveel daarom aan om de logo's beer in oversemming e brengen me deze Richlinen, daarbi aansluiend bi de voorliching die he Voedingscenrum geef. Verder wis ze op de noodzaak van aanscherping van de normen voor de logo's. De Gezondheidsraad zie verder weinig weenschappelik bewis voor de relaie 'logo en onwikkeling van nieuwe, gezondere producen'. Ze sel da er onvoldoende weenschappelik onderbouwde anwoorden liggen. Tegelikerid ach ze he - op basis van gesprekken me he bedrifsleven - wel plausibel da logo's de bedriven aanzeen o de onwikkeling van gezondere producen. To slo consaeer de Gezondheidsraad da er berekkelik weinig weenschappelik onderbouwd onderzoek is gedaan naar he effec van de logo's op he gedrag van consumenen. Wel is duidelik da mensen de logo's herkennen en in verband brengen me gezondheid, maar veel minder is bekend over de gevolgen van he logo's voor he voedselkeuzegedrag. Zowel he Gezonde Keuze Klavere als he Ik Kies Bewus-logo liken dus succesvol. Bedriven zin acief om de begeerde logo's op hun producen e kunnen plaasen. Maar de Gezondheidsraad heef in 2008 geconsaeerd da er onvoldoende weenschappelik onderbouwd bewis is voor he succes ervan voor de Nederlandse consumen. Deze sudie wil een suke van deze weenschappelike kennisleeme opvullen. Ze wil bidragen aan he inzich in de effecen van deze logo's op he gedrag van consumenen. 13

15 Veel gezondheidswins is e behalen bi mensen me een lage sociaaleconomische saus. Bi deze groep mensen kom ziek en zeer vaker voor dan bi de groep mensen me een hoger inkomen en opleiding. Deze groep mensen laa ook vaker ongezond gedrag, waaronder ongezond voedselkeuzegedrag, zien. De verwaching is da een logo uis deze groep mensen help om e kiezen voor gezonde voeding. Vyh e al laen al zien da mensen me een lagere opleiding meer aandach aan he logo schenken dan mensen me een hogere opleiding; al is he verschil klein. In di onderzoek word daarom specifiek de groep 'lage sociaaleconomische saus' beschouwd: laa deze groep ander gedrag zien dan de groep mensen me een hoger inkomen en hogere opleiding? In he onderzoek word gekozen voor één gezondheidslogo, namelik he Ik Kies Bewus-logo, vanwege de beschikbaarheid van bruikbare en openbare daa. He Ik Kies Bewus-logo Voedingsproducenen die me een produc in aanmerking willen komen voor he logo melden zich aan bi de Siching Ik Kies Bewus. De volgende sap is een oesing door een onafhankelik oesingsinsiuu. Daar word de voedingskundige samenselling van he aangemelde produc beoordeeld. Vervolgens word op willekeurige momenen in he aar geconroleerd of producen me he Ik Kies Bewus-logo daadwerkelik aan de richlinen voldoen. Bi deze conroles word gele op voedingskundige samenselling, maar ook op he uis gebruik op verpakking. De crieria hebben berekking op de hoeveelheid verzadigd ve, ransve, oegevoegd suiker en zou. De crieria zin nie voor elk produc gelik. Immers, he ene produc heef van naure al veel minder gezondheidsbelasende ingrediënen dan he andere produc. Daarom heef de Siching Ik Kies Bewus de voedingsmiddelen in zogenaamde 'producgroepen' ingedeeld Er zin hoofdproducgroepen de basisvoedingsmiddelen zoals groene en frui, koolhydraabronnen vlees, vis, gevogele, eieren, vleesvervangers en zuivelproducen oliën, veen inclusief smeerbare veen en samengeselde maaliden. Producen ui deze groepen dragen in een belangrike mae bi aan de inname van belangrike voedingssoffen. Daarnaas zin er exra producgroepen. Zi leveren geen belangrike bidrage aan de voorziening van belangrike voedingssoffen. Producverbeering en de onwikkeling van gezondere producen ui deze groep kan bidragen aan een verbeerde inname van voedingssoffen. Ook is he belangrik om consumenen uis in deze producgroepen e helpen de gezondere keuze e maken. To deze producgroepen behoren soepen, sauzen, snacks en dranken. Producen die nie onder producgroepen vallen, moeen voor een logo voldoen aan de crieria die vasgeseld zin voor alle andere producen.

16 Indien een produc aan de geselde crieria voldoe kom he in aanmerking voor he blauwe Ik Kies Bewus-logo. 1 He deelnemersaanal van de Siching en daarmee ook de producen me he logo bliven groeien, zo blik ui abel 1.1. Tabel 1.1 Aanal deelnemers en aanal producen me een Ik Kies Bewus-logo in de periode Deelnemers Aanal producen me logo Begin Eind Maar Juni Maar Juni Sepember Bron: Doelselling Doel van di onderzoek is e komen o inzich in de effecen van de inroducie van een Ik Kies Bewus-logo op he aankoopgedrag van consumenen. Daarbi gaa he om verschillende effecen: 1. Effecen binnen een producgroep waar een bepaald produc een Ik Kies Bewus-logo krig. 2. Effecen ussen producgroepen waar producen een Ik Kies Bewus-logo krigen. Ad 1. Effecen binnen een producgroep waar een bepaald produc een Ik Kies Bewus-logo krig Indien in een bepaalde produccaegorie één produc in aanmerking kom voor he Ik Kies Bewus-logo, kan da veranderingen eweegbrengen in de vraag naar: 1 Er is ook een groene versie, maar die word alleen gebruik wanneer de blauwe om echnische redenen nie oegepas kan worden op de verpakking. Er is dus geen verschil in beekenis. 15

17 1. he produc me he Ik Kies Bewus-logo en 2. producen ui diezelfde producgroep zonder he Ik Kies Bewus-logo. Denk hierbi aan yoghur waarvan één yoghurproduc een Ik Kies Bewuslogo krig. Verander de vraag naar he yoghurproduc da he Ik Kies Bewuslogo heef gekregen? En: wa gebeur er me die yoghursooren die da logo nie dragen? Ad 2. Effecen ussen producgroepen Samenhang ussen produccaegorieën kan op verschillende manieren besaan: 1 1. Produccaegorieën kunnen subsiuen zin In da geval heef een markeingaciviei zoals een priskoring of een displaypromoie in de ene caegorie een egengeseld effec op andere caegorieën. Bivoorbeeld vla en yoghur. Indien de pris van vla gekor word kan de verkoop van vla sigen waardoor er minder yoghur verkoch word. Indien er zowel een IKB-vla- als een IKB-yoghur-varian is, is bovendien de vraag welke subsiuie plaasheef: a. ussen de 'nie-ikb-varianen' en de 'IKB-varianen' binnen de produccaegorie vla of yoghur; of b. ussen de IKB-vla en de IKB-yoghur binnen de produccaegorie 'gezonde IKB-dessers'. De eerse vorm van subsiuie word in hoofdsuk 2 uigewerk; de weede vorm van subsiuie word in hoofdsuk 3 besudeerd. 2. Er kan co-incidenie ussen producen zin Een belangrike vorm van co-incidenie is he supermarkbezoek. Consumenen kopen vaak meerdere producen idens één en hezelfde supermarkbezoek bivoorbeeld één keer in de week. Indien consumenen idens hun supermarkbezoek bi de ene produccaegorie erop geaendeerd worden da ze een gezondere varian kunnen kiezen kan da invloed hebben op de keuze van andere produccaegorieën. Indien consumenen bivoorbeeld kiezen voor he gezondere yoghurproduc, kan he hen eroe aanzeen om la Daarnaas kunnen produccaegorieën ook complemenen zin, wa beeken da een markeingaciviei zoals een priskoring of een displaypromoie in de ene caegorie een effec in dezelfde riching heef op andere caegorieën. Hierbi kan gedach worden aan friuurve en friesaus. Als de verkoop van friuurve oeneem, omda de pris van friuurve daal, dan zou de verkoop van friesaus kunnen oenemen. Di effec is in deze sudie nie nader besudeerd.

18 er op de boodschappenreis door de supermark de gezondere chipsvarian in de boodschappenkar e leggen. Daarbi word gekeken of en in hoeverre er verschillen zin ussen de consumenenypen, bi wie opleiding en inkomens elemenen van de sociaaleconomische saus en gezondheidsbewuszin belangrike indelingscrieria zin. To slo: er word onderscheid gemaak ussen effecen op de kore ermin en effecen op de lange ermin. 1.3 Werkwize Lierauuronderzoek Eers is lierauuronderzoek uigevoerd naar he beeld da consumenen hebben van he Ik Kies Bewus-logo: herken men he? Wee men wa he beeken? En: wa is er bekend over de aankoop van de IKB-producen? Empirisch markresponsonderzoek De effecen op he aankoopgedrag is bepaald middels zogenaamd empirisch markresponsonderzoek, waarbi een aanal keuzes is gemaak. Produckeuze De produckeuze is gebaseerd op een aanal crieria, e ween: - de omvang van de producgroep; - he aandeel IKB-producen in de producgroep en opziche van he aandeel nie-ikb-producen; - he relevane ingrediën verzadigd ve, ransve, oegevoegde suiker, zou; - de onderlinge relaie bivoorbeeld vla is gekozen om de verschillende effecen in relaie o yoghur erug e kunnen vinden; - de periode waarover daa beschikbaar waren. Op basis van deze crieria is gekozen voor vier producen, e ween: yoghur, éénkopsinsansoep, vla en vruchenlimonade. 17

19 Tabel 1.2 Toeliching op de keuze van de producgroepen Producgroep Relevan ingrediën Score op crieria 1 Yoghur Verzadigde veen - Omvang van de producgroep - Groe spreiding over alle bevolkingsgroepen in Nederland 2 Eénkopsinsansoep Zou - Variaie in ingrediënen 3 Vla Verzadigde veen - Vla en yoghur zin subsiuen 4 Vruchenlimonade Suiker - Variaie in ingrediën - Vruchensappen hebben e maken me he Ik Kies Bewus-logo en 'carbonaed sofdrinks' de frisdranken Termin en periodes In he onderzoek is gewerk me vierwekelikse observaies over de periode van 1 anuari 2004 o en me 5 okober 2008 zoals die zin verzameld door GfK Panel Services Benelux. Er is dus een periode van vier aar beschouwd. Een periode van vier aar is in lin me recen markeingonderzoek op microniveau zie bivoorbeeld Bronnenberg e al., 2000; Dekimpe en Hanssens, 1995a en 1999; Franses e al., 1999; Srinivasan en Bass, Voor een uigebreide discussie over de vooren nadelen van lange en kore idreeksen word verwezen naar he Kornelis 2002, p In he midden van deze periode week van 2006 heef de IKB-inroducie zin aanvang genomen. Daarmee is een periode van 2 aar voor en 2 aar na de inroducie beschouwd. Er is gekozen voor vierwekelikse periodes. Di is een compromis. Te kore meeinervallen kunnen leiden o een onzuivere meing. Bi e lange meeinervallen kunnen daarenegen mogelike idelike effecen binnen die vier weken nie meer waargenomen worden omda ze nie zichbaar zin. Consumpiedaa In deze sudie is gebruik gemaak van de gegevens die GfK heef verzameld. He gaa om de aankoopgegevens ui een seekproef besaande ui huishoudens. De seekproef is een gerouwe afspiegeling van de Nederlandse samenleving. He panel is represenaief voor de populaie pariculiere huishoudens, onder andere op basis van de regio's, de leefid van de huisvrouw en de gezinsgrooe. De aankoopgegevens zin in volume-eenheden gerapporeerd. 18

20 Verdere aanpak De verschillende effecen zin vervolgens op verschillende manieren gemeen. Di word in he bereffende hoofdsuk verder beschreven. 1.4 Opbouw van he rappor Hoofdsuk 2 geef een beeld da consumenen hebben van he Ik Kies Bewuslogo. Herkennen ze he? En: begripen ze he ook? Wa is er bekend over he aankoopgedrag van de IKB-producen? Vervolgens geven hoofdsuk 3 en 4 de resulaen van he empirisch onderzoek. In hoofdsuk 3 saan de effecen binnen een producgroep waar een bepaald produc een Ik Kies Bewus-logo krig, cenraal. Onderzoch is of en in hoeverre er veranderingen in de vraag naar he produc me een Ik Kies Bewus-logo en naar de producen zonder Ik Kies Bewus-logo geregisreerd zin. Daarna gaa hoofdsuk 4 in op de effecen ussen producgroepen. In da hoofdsuk word vooral gekeken naar he evenuele besaan van subsiuie-effecen en co-incidenie. In hoofdsuk 5 worden de conclusies geformuleerd. In hoofdsuk 6 word eruggekeken op de aanpak van he onderzoek en word vereld wa er kan worden afgeleid ui de resulaen. Daarna volgen aanbevelingen voor vervolgonderzoek. Bovendien worden de onwikkelingen aan de producenenkan nader bekeken. Immers, via he Ik Kies Bewuslogo kan nie alleen langs de consumenenkan, maar ook via de producenenkan onwikkelingen eweeg gebrach worden. 19

21 2 Consumenenbeeld 20 In di hoofdsuk word beschreven wa er al bekend is ui de lierauur over consumenengedrag in relaie o he Ik Kies Bewus-logo. He Ik Kies Bewus-logo is bi veel mensen bekend. Toen he logo werd geïnroduceerd in 2006 kende ruim een derde van de gevraagde consumenen he logo. Na promoiecampagnes groeide da naar 85% in sepember 2007 o 95% in 2008 Pronk e al., Vyh e al voegen daaraan oe da ook de veelheid aan producen me he Ik Kies Bewus-logo heef bigedragen aan de naamsbekendheid. Bina 70% van de ondervraagde mensen zeg da he logo hen ook help bi he maken van een gezonde voedselkeuze. En ruim de helf zeg er zelfs speciaal op e leen Pronk e al., Daarbi moe wel worden aangeekend da mensen vaak geneigd om sociaalwenselike anwoorden e geven, wa de resulaen e posiief kleur. Di oon ook onderzoek van Rayner e al aan, waarin consumenen idens he doen van de boodschappen hardop hun overwegingen moesen uispreken. He gezondheidslogo had bi bina niemand invloed, erwil acheraf gezegd werd da he logo wel medebepalend was gewees in de aankoop. Vyh e al hebben zich de vraag geseld 'Begripen consumenen de beekenis van he Ik Kies Bewus-logo?' en 'Gebruiken ze he ook in de prakik?'. Als gezegd, he Ik Kies Bewus-logo is bi veel mensen bekend en meer dan de helf van de respondenen ui he onderzoek van Vyh e al associeerde he logo ook me 'gezond'. Van de mensen me overgewich kende maar liefs 90% he logo. Ook opvallend was da lager opgeleiden meer aandach beseden aan he logo dan hoger opgeleiden. Tegelikerid is er verwarring. Feunekes e al laen zien da de meese consumenen denken da he Ik Kies Bewus-logo alleen aanwezig is op producen die gezonder zin dan andere. Men besef nie goed da he Ik Kies Bewus-logo alleen aan producen word gegeven die en opziche van producen ui diezelfde produccaegorie gezonder zin. Da is nie alid duidelik voor consumenen. Vyh e al melden dezelfde verwarring en ook he nog nie gepubliceerd onderzoek van Van Wik e al onder mensen me een lage sociaaleconomische saus sip di pun aan. Vyh e al wizen erop da he Ik Kies Bewus-logo nog berekkelik ong is. De ervaring leer da veel aren van communicaie nodig zin voorda

22 consumenen in saa zin he logo e begripen. He Ik Kies Bewus-logo saa wa da beref aan he begin. Bovendien laen Van Kleef en Van Trip 2009 ween da in zin algemeenheid nog onvoldoende bekend is over de mees effecieve wize van gezondheidscommunicaie en -voorliching. Er zin weliswaar sappen geze, maar er is onvoldoende bekend over de manier waarop consumenen gezondheidsinformaie inerpreeren, begripen en gebruiken om e komen o gezondere voedselkeuzes. He zodanig communiceren van gezondheidsinformaie da he consumenen help in he maken van gezonde voedselkeuzes is nog een uidaging voor iedereen. Ui Barels e al blik da consumenen zelf denken da gemiddeld 22% van de producen die zi hebben aangekoch een Ik Kies Bewus-logo heef. 21% denk da geen enkel produc da ze kopen een Ik Kies Bewus-logo heef, 54% denk da 10-30% van de boodschappenkar ui IKB-producen besaa en nog eens 21% scha da aandeel op 40-70%, 5% denk da meer dan 80% van de gekoche producen IKB-producen zin. Concluderend, he Ik Kies Bewus-logo is bi veel consumenen bekend en word bi een groe meerderheid geassocieerd me gezondheid. Tegelikerid is he de vraag of mensen de beekenis van he logo goed kennen. Ui verschillende sudies blik da een goed begrip van een logo langere id in beslag neem. Zo laa de sudie van Gruner e al zien da Brien, Zweden en Duisers he bese begrip hebben van he voedingsmiddeleneike me informaie over de nuriële samenselling. Beer dan bivoorbeeld Hongaren, Polen en Fransen. Daarbi word gewezen op de lange radiie van publiek deba en informaievoorziening over di onderwerp. De lenge en de inensiei waarmee he deba over di onderwerp gaande is, zou bigedragen hebben aan he beere begrip hierover. Da zal ook voor he Ik Kies Bewus-logo gelden. Ook is er specifiek voor he Ik Kies Bewus-logo verwarring. He is onvoldoende duidelik en bekend da he Ik Kies Bewus-logo aan producen word oegekend die binnen hun produccaegorie de gezonde keuze zin. Mensen denken da de producen 'gewoon' gezond zin. 21

23 3 Effecen op de produccaegorie 3.1 Inleiding Di hoofdsuk gaa in op de effecen binnen een producgroep waar een bepaald produc een Ik Kies Bewus-logo krig. He gaa hier om de vraag of en in hoeverre er veranderingen zin in de vraag: - naar he produc me een Ik Kies Bewus-logo; en - naar de producen zonder Ik Kies Bewus-logo. In paragraaf 3.2 word beschreven hoe deze vragen zin beanwoord, waarna paragraaf 3.3 de resulaen op een ri ze. 3.2 Werkwize 22 In Kornelis e al lig de basis voor de hier gekozen werkwize. Di arikel beschrif de mees acuele en geavanceerde mehode van markresponseanalyse in deail. Hier word de aanpak op hoofdlinen beschreven. Om e komen o inzich in de effecen van de inroducie van he Ik Kies Bewus-logo is een aanal sappen doorlopen, waarbi figuur 3.1 de verschillende, beschouwde, groepen in beeld breng. Er worden vier produccaegorieën onderscheiden, die P1 o en me P4 worden genoemd. Samen vormen zi de oale produccaegorie, Poaal. P1 is de groep producen die in alle perioden verkrigbaar waren en die een Ik Kies Bewus-logo hebben gekregen. P2 zin de producen die ook in de gehele periode verkrigbaar waren, maar die gedurende de onderzoche periode geen Ik Kies Bewus-logo hadden. Dan zin er producen die nie in alle perioden verkrigbaar waren P3 en P4. Da kan bivoorbeeld omda ze idens de seekproefperiode zin geïnroduceerd of ui de mark zin gehaald. De producen die nie in alle perioden verkrigbaar waren en die na periode 31 een Ik Kies Bewuslogo hebben gekregen zin P3 genoemd, erwil de groep P4-producen na periode 31 geen Ik Kies Bewus-logo hebben gekregen. Er is een aanal sappen doorlopen, die achereenvolgens worden beschreven.

24 Figuur 3.1 Beschouwde producgroepen Toale produc caegorie Poaal Producen die de hele periode verkrigbaar zin P1 + P2 Producen die nie de hele periode verkrigbaar zin P3 + P4 Me IKB - logo P1 Zonder IKB -logop1 Me IKB logo - P3 Zonder IKB-logo P4 Sap 1. He visueel inspeceren van de aankoop van de oale produccaegorie Eers is gekeken of de gehele produccaegorie groei of krimp over de e beschouwen onderzoeksperiode Daarmee onsaa inzich in de evenuele subsiuie binnen een produccaegorie. Immers, indien de vraag naar de oale produccaegorie krimp of gelik blif, erwil de vraag naar he IKBproduc groei, is sprake van subsiuie van de gezonde varian en opziche van de minder gezonde varian. Indien de vraag van de oale produccaegorie daarenegen in dezelfde mae sig als de vraag naar de IKB-varian, is er sprake van 'een exra verkoop van IKB-producen'. Sap 2. He indelen van de produccaegorie in wee producgroepen Veel van de dynamiek die binnen een caegorie plaasvind, zou verklaard kunnen worden ui de onwikkeling in oe- en uireding van nieuwe producen, producinnovaies of herinroducies. He is van belang om he effec van de Ik Kies Bewus-logo-inroducie e isoleren van deze andere onwikkelingen. Daaroe zin de producen binnen iedere caegorie in wee groepen verdeeld: - producen die over de gehele onderzoeksperiode een plaas op de mark hadden Deze producen zin dus nie idens de onderzoeksperiode geïnroduceerd, ui de mark gehaald of geherinroduceerd. He gaa om de groepen P1 en P2 in figuur 3.1; - overige producen in de mark 23

25 De producen die idens de onderzoeksperiode zin geïnroduceerd, ui de mark gehaald of zin geherinroduceerd. Di zin de groepen P3 en P4 ui figuur 3.1. Voor he vervolg van he onderzoek is alleen de eerse groep producen gekozen. Sap 3. He verder opdelen van één produccaegorie De groep producen die over de gehele onderzoeksperiode een plaas op de mark hadden is vervolgens verder opgedeeld in: - een subgroep producen die he Ik Kies Bewus-logo hebben gekregen groep P1 ui figuur 3.1; en - een subgroep producen zonder Ik Kies Bewus-logo groep P2 ui figuur 3.1. Sap 4. He meen van de aankoop van de produccaegorieën die in de hele periode verkrigbaar zin gewees De onwikkelingen in de producgroep P1 en P2 zin vervolgens gemeen. Voor deze wee producgroepen is gekeken: - of en in welke mae er een posiieve verandering is in de groep P1 de producgroep die halverwege de periode he Ik Kies Bewus-logo op haar produc mag plaasen en/of - er een negaieve verandering in de groep P2 de producgroep die halverwege de periode geen Ik Kies Bewus-logo op haar produc mag plaasen heef plaasgehad. 24 Er kunnen zich nu drie siuaies voordoen: 1. Op één van beide voorgaande vragen word bevesigend geanwoord, waarbi he momen van verandering nie samengaa me de inroducie van nieuwe producen he onsaan van producgroep P3: dan is er sprake van een effec van de inroducie van he Ik Kies Bewus-logo. 2. Op één van beide voorgaande vragen word bevesigend geanwoord, waarbi he momen van verandering wél samengaa me de inroducie van nieuwe producen he onsaan van producgroep P3: dan is er sprake van een effec, waarbi nie me zekerheid kan worden gezegd da ze een gevolg is van de inroducie van he Ik Kies Bewus-logo. Immers, de verandering kan ook voorvloeien ui he fei da er een nieuw producen is of zin geïnroduceerd.

26 3. Beide vragen worden onkennend beanwoord. In da geval is er geen effec gemeen. Sap 5. He meen van de aankoop van de oale produccaegorie in verschillende perioden De effecen van de inroducie van he Ik Kies Bewus-logo is op verschillende momenen gemeen in de periode: - voor; - idens; - na de inroducie. He zal duidelik zin da wanneer er veranderingen worden gesignaleerd idens de inroducie deze kunnen worden oegeschreven aan de inroducie van he Ik Kies Bewus-logo. Indien er voorafgaande aan of na de inroducie van he Ik Kies Bewus-logo veranderingen in he aankoopgedrag van consumenen zin is da een gevolg van andere belangrike gebeurenissen. Daarbi is he - zonder aanvullende informaie over bivoorbeeld markeingacivieien als promoieacies, prisacies, enzovoor - moeilik zo nie onmogelik de oorzaak voor die veranderingen aan e wizen Kornelis, Daarbi word erop gewezen da de oorzaak hier nie is: een besaande rend naar gezonde producen. Een rend duid immers op een graduele verandering. Echer, wa hier word onderzoch zin ploselinge veranderingen als gevolg van inervenies. Wellich roep da de vraag op 'waarom dan meen wa er voor en/of na de inroducie gebeur?'. De reden om de onwikkelingen ook op deze momenen e meen is da er dan een bewuszin onsaa dá er wel of nie belangrike gebeurenissen zin gewees die invloed hebben gehad. De verleiding om geconsaeerde veranderingen simpelweg aan de inroducie van he Ik Kies Bewuslogo oe e schriven is daarmee weggevallen. Sap 6. He meen van de aankoop van de oale produccaegorie voor verschillende consumenengroepen De effecen van de inroducie van he Ik Kies Bewus-logo zin gemeen voor: - de hele groep consumenen; - de verschillende, e onderscheiden groepen consumenen. 25

27 Voor de weede groep consumenen zin er wee producen nader bekeken: yoghur en éénkopsinsansoep. Er is een opsplising gemaak naar he ype consumen op basis van: - opleiding; - inkomen; - gezondheidsbewuszin. Opleiding en inkomen zin ieder onderverdeeld in laag, midden en hoog. Voor he gezondheidsbewuszin zin wee caegorieën gekozen: laag en hoog. Samen bepalen ze de zogeheen sociaaleconomische saus van consumenen. Gezondheidsbewuszin is een vraag die aarliks afzonderlik aan he GfK-huishoudpanel is geseld, zie abel 3.1. Tabel 3.1 Meing van he gezondheidsbewuszin Wil u van ondersaande uispraken aangeven welke op u he mees van oepassing is? LET OP: SLECHTS 1 CODE OMCIRKELEN 1 Ik rek me van al da gepraa over he har en bloedvaen voor wa min een beref nies aan 2 Ik houd in verband me min har en bloedvaen eigenlik weinig rekening me wa ik ee 3 Ik zou in verband me min har en bloedvaen ech wa meer rekening moeen houden me wa ik ee en ik doe da ook wel zo nu en dan 4 Ik houd me min een ech wel rekening me wa goed is voor min har en bloedvaen 5 Ik houd een sreng diee, omda de doker heef gezegd da ik, in verband me min har en bloedvaen, ech wel moe oppassen Bron: GfK ConsumerScanPanel. Sap 7. He meen van de aankoop van de oale produccaegorie op de lange ermin Deze sap is alleen gemaak indien de voorgaande sappen daaroe aanleiding gaven: indien er in de beschouwde periode veranderingen zin geconsaeerd is gekeken of deze ook op langere ermin aan de orde zin. 26

28 3.3 Resulaen Yoghur Onwikkelingen in de aankoop van de oale produccaegorie in de periode Voor de caegorie yoghur zin de vier producgroepen Y1, Y2, Y3 en Y4 genoemd; samen vormen deze de groep Yoaal. De oale aankoop van de yoghurcaegorie is gekrompen. De yoghurmark laa beperke dynamiek zien: zo'n 15% besaa ui nieuwe inroducies. In 2004 was he markaandeel van de yoghurproducen die in alle perioden verkrigbaar waren en die na periode 31 een Ik Kies Bewus-logo hebben gekregen Y1 in de oale volumeverkoop 21,8%. In 2008 was da aandeel oegenomen o 25,3%. He aandeel van de yoghurproducen die in alle perioden verkrigbaar waren en die na periode 31 geen Ik Kies Bewus-logo hebben gekregen Y2 nam ook in diezelfde periode oe: van 48,3% in 2004 naar 58% in Dan zin er yoghurproducen die nie in alle perioden verkrigbaar waren Y3 en Y4. De yoghurproducen die nie in alle perioden verkrigbaar waren en die na periode 31 een Ik Kies Bewus-logo hebben gekregen Y3 zin naar een markaandeel van 4,5% in 2008 gegroeid. In 2004 waren deze producen nie op de mark. He eerse nieuwe produc me een Ik Kies Bewus-logo werd in periode 36 geïnroduceerd. He markaandeel van de yoghurproducen die nie in alle perioden verkrigbaar waren en die na periode 31 geen Ik Kies Bewuslogo hebben gekregen Y4 nam af van 29,9% in 2004 naar 11,2% in De aankopen van de yoghurproducen die nie in alle perioden verkrigbaar waren en die na periode 31 geen Ik Kies Bewus-logo hebben gekregen Y4 daalden scherp aan he einde van de seekproefperiode. Aangezien de drie andere yoghurgroepen Y1, Y2 en Y3 allen zin gesegen, val de daling van de oale yoghurgroep Yoaal volledig oe e schriven aan de daling in deze groep Y4. De oale mark aan yoghur is gekrompen. Di beeken da bi groei van de ene producgroep de andere krimp: er is sprake van subsiuie. 27

29 Figuur 3.2 Aankoop van yoghur als producgroep in de periode , in volume gemeen Yoaal Bi de oale consumenengroep is geen negaieve verandering in de groep P2 de producgroep waar halverwege de periode geen Ik Kies Bewus-logo op de producen kom waar e nemen. In he midden- en hoogse SES-segmen is er een posiieve verandering bi de groep producen die laer een Ik Kies Bewus-logo krigen voor de inroduclierpakken Y2 Y Y3 Y Periode 1 anuari 2004 o en me 5 okober 2008, vierwekeliks gemeen Bron: Op basis van he GfK ConsumerScanPanel. Onwikkelingen in de aankoop van yoghur in de periode voor, op he momen van en na de inroducie van he Ik Kies Bewus-logo Tabel 3.2 en abel 3.3 laen he volgende zien. Bi de oale consumenengroep is geen sprake van een posiieve verandering van he aangekoche volume in de producgroep Y1 de producgroep die halverwege de periode he Ik Kies Bewus-logo op haar produc mag plaasen voor en idens de inroducie van he Ik Kies Bewus-logo. Daarna wel: precies op he momen da er nieuwe producen op de mark komen producgroep Y3 verschin, zoals ui figuur 3.2 blik. De groei in de aankoop van producen me he Ik Kies Bewus-logo kan dus veroorzaak zin door: - de inroducie van he Ik Kies Bewus-logo en/of - de inroducie van he de nieuwe producen. 28

30 ie. Zonder aanvullende informaie is he nie duidelik waarom die veranderingen plaas hebben gevonden. Nogmaals word erop gewezen da he hier nie gaa om een rend: he gaa om ploselinge veranderingen, waar inervenies aan en grondslag liggen. Na de inroducie zin er veranderingen in he gedrag van de groep consumenen me een lage opleiding in week 36, he momen waarop een nieuwe groep producen op de mark kom Y3. Negaieve veranderingen in de groep yoghurproducen die laer geen Ik Kies Bewus-logo krigen zin er alleen bi de groep 'middeninkomers' na de inroducie in week 45. He is zonder aanvullende informaie nie duidelik wa er oen is gebeurd. Tabel 3.2 Groei in de aankoop van de groep 'yoghur me Ik Kies Bewus-logo' op verschillende momenen, in volume gemeen Voor Op he momen van Na Toaal Nee 1 Nee Ja 2 in perioden 36 en 44: oale verandering is gelik aan 0,13% Opleiding Laag Nee Nee Ja in periode 36: verandering is gelik aan 0,65% Midden Ja 2,3% Nee Nee Hoog Nee Nee Nee Inkomen Laag Nee Nee Nee Midden Ja 0,78% Nee Nee Hoog Ja 1,6% Nee Nee Gezondheidsbewuszin Laag Nee Nee Nee Hoog Nee Nee Nee 1 Er zin geen veranderingen gemeen voor de oale groep, erwil er bivoorbeeld voor he aspec 'inkomen' wel veranderingen in deelsegmenen zichbaar zin. Da duid erop da de veranderingen die in he ene segmen gemeen zin geneuraliseerd zin door veranderingen die in he andere segmen zin opgereden. 2 Er zin dus wel veranderingen gemeen voor de oale groep, erwil er bivoorbeeld voor he aspec 'inkomen' geen veranderingen in de drie segmenen zin gemeen. Da duid erop da de veranderingen binnen de verschillende inkomensegmenen onvoldoende significan zin gewees. 29

31 Tabel 3.3 Afname in de aankoop van de groep 'yoghur zonder Ik Kies Bewus-logo' op verschillende momenen, in volume gemeen Voor Op he momen van Na Toaal Nee Nee Nee Opleiding Laag Nee Nee Nee Midden Nee Nee Nee Hoog Nee Nee Nee Inkomen Laag Ja -0,70% Nee Nee Middel Nee Nee Ja periode 45: -0,32% Hoog Nee Nee Nee Gezondheidsbewuszin Laag Nee Nee Nee Hoog Ja -0,71% Nee Nee Eénkopsinsansoep me Ik Kies Bewus-logo 30 Onwikkelingen in de aankoop van de oale produccaegorie in de periode Voor de caegorie éénkopsinsansoep zin de vier producgroepen S1, S2, S3 en S4 genoemd. De aankoop is in de periode ongeveer gelik gebleven. Daarbi nemen de nieuwe inroducies een kleine 10% van de mark voor hun rekening. In 2004 was he markaandeel van de producen ui de groep éénkopsinsansoep die in alle perioden verkrigbaar waren en die na periode 31 een Ik Kies Bewus-logo hebben gekregen S1 in de oale volumeverkoop gelik aan 37%. In 2008 was di aandeel ies oegenomen naar 37,9%. He aandeel van de éénkopsinsansoepproducen die in alle perioden verkrigbaar waren en die na periode 31 geen Ik Kies Bewus-logo hebben gekregen S2 is in diezelfde periode afgenomen. Was da in 2004 nog 63%, in 2008 was di 53,2%. He markaandeel van de producen die nie in alle perioden verkrigbaar waren S3 en S4 seeg. Vooral de producen die nie in alle perioden verkrigbaar waren en die na periode 31 een Ik Kies Bewus-logo hebben gekregen S3 kregen meer markaandeel: van 0% in 2004 naar 8,6% in He markaandeel van de soepproducen die nie in alle perioden verkrigbaar waren en die na pe-

32 riode 31 geen Ik Kies Bewus-logo hebben gekregen S4 is ongeveer gelik gebleven: van 0% in 2004 naar 0,2% in De oale mark aan éénkopsinsansoep heef zich gesabiliseerd. Indien de ene producgroep groei, zal de andere krimpen. Figuur 3.3 De aankoop van éénkopsinsansoep als producgroep in de periode , in volume gemeen 6000 SToaal 5000 S aanal pakes S4 S1 S de periode 1 anuari 2004 o en me 5 okober vierwekeliks gemeen Bron: Op basis van he GfK ConsumerScanPanel. Onwikkelingen in de aankoop van éénkopsinsansoep in de periode voor, op he momen van en na de inroducie van he Ik Kies Bewus-logo Ui abel 3.4 en abel 3.5 is he volgende af e leiden. Op he niveau van de oale groep consumenen is noch een posiieve verandering in de aankoop van producen die laer he Ik Kies Bewus-logo krigen, noch een negaieve verandering in de aankoop van producen die laer da Ik Kies Bewus-logo nie krigen, zichbaar. Binnen de groepen consumenen is alleen bi de groep me een laag inkomen op he momen da IKB-producen geïnroduceerd zin een erugval in de aankoop van producen zonder Ik Kies Bewus-logo waar e nemen. De hoog opgeleiden kopen meer producen me een Ik Kies Bewus-logo nada he is geinroduceerd. Di momen val echer nie samen me he momen da er nieuwe 31

33 producen worden geïnroduceerd S4, week 42. Er is dus een andere, nie bekende gebeurenis veranwoordelik voor die verandering. Tabel 3.4 Groei in de aankoop van de groep 'éénkopsinsansoep me Ik Kies Bewus-logo' op verschillende momenen, in volume gemeen Voor Op he momen van Na Toaal Nee Nee Nee Opleiding Laag Nee Nee Nee Midden Nee Nee Nee Hoog Nee Nee Nee Inkomen Laag Nee Nee Nee Midden Nee Nee Nee Hoog Nee Nee Nee Gezondheidsbewuszin Laag Nee Nee Nee Hoog Nee Nee Nee 32

34 Tabel 3.5 Afname in de aankoop van de groep 'éénkopsinsansoep zonder Ik Kies Bewus-logo' op verschillende momenen, in volume gemeen Voor Op he momen van Na Toaal Nee Nee Nee Opleiding Laag Nee Nee Nee Midden Nee Nee Nee Hoog Nee Nee Ja periode 39: -3,1% Inkomen Laag Nee Ja -2.1% Nee Midden Nee Nee Nee Hoog Nee Nee Nee Gezondheidsbewuszin Laag Nee Nee Nee Hoog Nee Nee Nee Vla Onwikkelingen in de aankoop van de oale produccaegorie in de periode De vier producgroepen zin VL1, VL2, VL3 en VL4. De aankoop van vla is gedaald. Ongeveer een derde van de mark beref nieuwe inroducies. He markaandeel van de producen die in alle perioden verkrigbaar waren en die na periode 31 een Ik Kies Bewus-logo hebben gekregen VL1 was in ,2% van de oale volumeverkoop. In 2008 was di aandeel ies oegenomen naar 6,6%. Di is overigens opvallend laag. He aandeel van de vlaproducen die in alle perioden verkrigbaar waren en die na periode 31 geen Ik Kies Bewus-logo hebben gekregen VL2 is gedaald van 65,1 naar 59%. He markaandeel van de vlaproducen die nie in alle perioden verkrigbaar waren VL3 en VL4 is gegroeid. Daarbi gaa he vooral om vlaproducen die na periode 31 geen Ik Kies Bewus-logo hebben gekregen VL4. He markaandeel van deze groep seeg van 30,7% in 2004 naar 34,4% in 2008, erwil he markaandeel van de producen die nie de hele periode verkrigbaar waren en laer wel een Ik Kies Bewus-logo kregen nauweliks oenam: van 0 naar 0,002%. 33

35 Zoals ook voor yoghur en éénkopsinsansoep geld: indien de ene producgroep groei, zal de andere krimpen. Immers, ook de oale vlamark is anende. Figuur 3.4 Aankoop van vla als producgroep in de periode , in volume gemeen VLToaal lierpakken VL2 VL VL Periode 1 anuari 2004 o en me 5 okober 2008, vierwekeliks gemeen Bron: Op basis van he GfK ConsumerScanPanel. Onwikkelingen in de aankoop van vla in de periode voor, op he momen van en na de inroducie van he Ik Kies Bewus-logo Tabel 3.6 en abel 3.7 leren da er geen posiieve veranderingen zin gewees in de aankoop van de groep producen me Ik Kies Bewus-logo op verschillende momenen. Wel is een negaieve verandering aan de orde voor de inroducie van he Ik Kies Bewus-logo. Ook hier geld: de daarvoor veranwoordelike belangrike gebeurenis is zonder nadere informaie nie bekend. Tabel 3.6 Groei in de aankoop van de groep 'vla me Ik Kies Bewuslogo' op verschillende momenen, in volume gemeen Voor Op he momen van Na Toaal Nee Nee Nee 34

36 Tabel 3.7 Afname in de aankoop van de groep 'vla zonder Ik Kies Bewus-logo' op verschillende momenen, in volume gemeen Voor Op he momen van Na Toaal -2,47% Nee Nee Vruchenlimonade Onwikkelingen in de aankoop van de oale produccaegorie in de periode De vier producgroepen zin: VR1, VR 2, VR3 en VR4. De mark van vruchenlimonades laa een zekere dynamiek zien. He aandeel 'nieuwe producen' is hoog en opziche van he aandeel producen da gedurende de hele periode word verkoch. De oale mark van vruchenlimonades is qua omvang redelik sabiel. He markaandeel van de producen ui de groep vruchenlimonade die in alle perioden verkrigbaar waren en die na periode 31 een Ik Kies Bewus-logo hebben gekregen VR1 was in ,7% van de oale volumeverkoop. In 2008 was di aandeel ies gedaald naar 5,3%. Ook he aandeel van de vlaproducen die in alle perioden verkrigbaar waren en die na periode 31 geen Ik Kies Bewus-logo hebben gekregen VL2 is in diezelfde periode gedaald: van 42,4 naar 32,3%. De vruchenlimonades die nie in alle perioden verkrigbaar waren VR3 en VR4 zin qua markaandeel gegroeid. Vooral he markaandeel van de producen die laer he Ik Kies Bewus-logo kregen VR3 is gegroeid: van 0,9% in 2004 naar 13% in De nieuwe producen zonder Ik Kies Bewus-logo groeiden van 47,9% in 2004 naar 49,5% in Omda ook deze produccaegorie sabiel is zullen groeiende producgroepen en kose gaan van nie-groeiende producgroepen. Onwikkelingen in de aankoop van vruchenlimonades in de periode voor, op he momen van en na de inroducie van he Ik Kies Bewus-logo Ui abel 3.8 en abel 3.9 is duidelik da er geen veranderingen zin gewees voor, idens of na de inroducie van he Ik Kies Bewus-logo op de aankoop van producen die in de beschouwde periode verkrigbaar zin gewees. 35

37 Tabel 3.8 Groei in de aankoop van de groep 'vruchenlimonades me Ik Kies Bewus-logo' op verschillende momenen, in volume gemeen Voor Op he momen van Na Toaal Nee Nee Nee Tabel 3.9 Afname in de aankoop van de groep 'vruchenlimonades zonder Ik Kies Bewus-logo' op verschillende momenen, in volume gemeen Voor Op he momen van Na Toaal Nee Nee Nee 36

38 4 Effecen op andere produccaegorieën 4.1 Inleiding In di hoofdsuk saan de effecen op andere produccaegorieën buien de produccaegorie waaroe he IKB-produc behoor cenraal. Daarbi gaa he om subsiuie-effecen evenals zogenaamde coïncidenie-effecen. Subsiuie-effecen zin er ussen: 1. de 'nie-ikb-varianen' en de 'IKB-varianen' binnen de produccaegorie of 2. he IKB-produc A en he IKB-produc B binnen de produccaegorie 'gezonde IKB-producen'. De eerse vorm van subsiuie is in hoofdsuk 2 uigewerk; de weede vorm van subsiuie word in di hoofdsuk bekeken voor de casus yoghur en vla. Vraag is of de inroducie van IKB-yoghur en IKB-vla eroe heef geleid da de concurrenie en subsiuie nie zozeer binnen de groep yoghur of vla is, maar verschuif naar concurrenie en subsiuie binnen de groep 'gezonde dessers'. Bi coïncidenie-effecen gaa he om een posiieve samenhang ussen producgroepen die weinig me elkaar gemeen hebben, maar wel in eenzelfde supermarkbezoek worden aangekoch. Vraag is of consumenen die de IKByoghur kopen ook de IKB-vruchenlimonade en/of IKB-soep in de boodschappenkar leggen. Deze effecen kunnen: - serker worden; - verzwakken; of - nie veranderen. Daarbi kan er onderscheid gemaak worden ussen een zogenaamd 'leiderproduc' en een zogenaamd 'volgend produc'. Een leidend produc lok een reacie ui op een ander volgend produc. In paragraaf 4.2 volg een beschriving van de wize waarop deze vragen zin beanwoord, waarna paragraaf 4.3 de resulaen preseneer. 37

wiskunde A bezem havo 2017-I

wiskunde A bezem havo 2017-I Disribuieriem Een disribuieriem is een geribbelde riem die in een moderne verbrandingsmoor van een auo zi. Zo n riem heef en opziche van een keing voordelen: hij maak minder lawaai en er is geen smering

Nadere informatie

Studiekosten of andere scholingsuitgaven

Studiekosten of andere scholingsuitgaven Bij voorlopige aanslag inkomsenbelasing 2013 IB 275-1T31FD Volg u in 2013 een opleiding of een sudie voor uw (oekomsige) beroep? Of had u kosen voor een EVC-procedure (Erkenning Verworven Compeenies)?

Nadere informatie

Master data management

Master data management meadaa Maser daa Aanpak voor opzeen van maserdaa-programma De kwaliei van de oenemende hoeveelheid daa in ondernemingen is van groo belang. Om die kwaliei e waarborgen kan maser daa worden oegepas. De

Nadere informatie

Rekenen banken te veel voor een hypotheek?

Rekenen banken te veel voor een hypotheek? Rekenen banken e veel voor een hypoheek? J.P.A.M. Jacobs en L.A. Toolsema Me enige regelmaa word door consumenen en belangenorganisaies gesuggereerd da banken de hypoheekrene onmiddellijk naar boven aanpassen

Nadere informatie

Studiekosten of andere scholingsuitgaven

Studiekosten of andere scholingsuitgaven 12345 Aanvullende oeliching bij aangife inkomsenbelasing IB 266-1T02FD (2464) Sudiekosen of andere scholingsuigaven Volgde u in een opleiding of een sudie voor uw (oekomsige) beroep? Dan mag u de uigaven

Nadere informatie

Simulatiestudie naar Methodebreuken in het Onderzoek Verplaatsingen in Nederland

Simulatiestudie naar Methodebreuken in het Onderzoek Verplaatsingen in Nederland Simulaiesudie naar Mehodebreuken in he Onderzoek Verplaasingen in Nederland Bianca Wouers Cenraal Bureau voor de Saisiek bias@cbs.nl Jan van den Brakel Cenraal Bureau voor de Saisiek jbrl@cbs.nl Bijdrage

Nadere informatie

Studiekosten en andere scholings uitgaven

Studiekosten en andere scholings uitgaven bij aangife inkomsenbelasing 20 IB 266-1TFD (2576) Sudiekosen en andere scholings uigaven Volgde u in 20 een opleiding of een sudie voor uw (oekomsige) beroep? Of had u kosen voor een EVCprocedure (Erkenning

Nadere informatie

Studiekosten of andere scholings uitgaven

Studiekosten of andere scholings uitgaven 20 Aanvullende oeliching bij aangife inkomsenbelasing 20 Sudiekosen of andere scholings uigaven Volgde u in 20 een opleiding of een sudie voor uw (oekomsige) beroep? Of had u kosen voor een EVCprocedure

Nadere informatie

Studiekosten en andere scholings uitgaven

Studiekosten en andere scholings uitgaven 20 Aanvullende oeliching bij aangife inkomsenbelasing 20 IB 266-1T12FD (2576) Sudiekosen en andere scholings uigaven Volgde u in 20 een opleiding of een sudie voor uw (oekomsige) beroep? Of had u kosen

Nadere informatie

Blok 1 - Vaardigheden

Blok 1 - Vaardigheden 6 Blok - Vaardigheden Blok - Vaardigheden Exra oefening - Basis B-a Bij abel A zijn de facoren achereenvolgens 8 : = 6 ; 08 : 8 = 6 en 68 : 08 = 6. Bij abel A is sprake van exponeniële groei. Bij abel

Nadere informatie

haarlemmerolie van de IT? Tobias Kuipers en Per John

haarlemmerolie van de IT? Tobias Kuipers en Per John Complexiei onder conrole, kosen inzichelijk? Naar een diensbare Gezien de populariei van is he goed eens erug e gaan naar de basis en e kijken naar wa SOA eigenlijk is, wa de redenen zijn om he in e voeren,

Nadere informatie

Studiekosten of andere scholingsuitgaven

Studiekosten of andere scholingsuitgaven 12345 20 Aanvullende oeliching Bij voorlopige aanslag inkomsenbelasing 20 Volg u in 20 een opleiding of een sudie voor uw (oekomsige) beroep? Dan mag u de uigaven hiervoor, zoals lesgeld en de uigaven

Nadere informatie

Hoofdstuk 1 - Exponentiële formules

Hoofdstuk 1 - Exponentiële formules V-1a 4 Hoofdsuk 1 - Exponeniële formules Hoofdsuk 1 - Exponeniële formules Voorkennis prijs in euro s 70 78,0 percenage 100 119 1,19 b Je moe de prijs me he geal 1,19 vermenigvuldigen. c De BTW op de fies

Nadere informatie

De essenties van drie jaar NK ICT Architectuur

De essenties van drie jaar NK ICT Architectuur Trends in de inzendingen De essenies van drie jaar NK ICT Archiecuur He Nederlands Kampioenschap ICT Archiecuur is voor he eers georganiseerd in 2004 en heef o nu oe geleid o 25 archiecuurbeschrijvingen.

Nadere informatie

Testen aan de voorkant

Testen aan de voorkant esen als kriische Tesen aan de voorkan Opimaal rendemen halen ui s De meese organisaies zien esen als noodzakelijke en effecieve maaregel om de kwaliei van sysemen e bepalen en fouen erui e halen voorda

Nadere informatie

Transparantie: van bedreiging tot businessmodel

Transparantie: van bedreiging tot businessmodel rends Impac op organisaie en informaievoorziening Transparanie: van bedreiging o businessmodel Transparanie is een rend die zowel in he bedrijfsleven als in de publieke secor langzaam maar zeker in krach

Nadere informatie

Outsourcing. in control. kracht geworden. Ad Buckens en Dennis Houtekamer

Outsourcing. in control. kracht geworden. Ad Buckens en Dennis Houtekamer IT-audi & Ousourcing in conrol Leveranciersmanagemen en hird pary reporing Via ousourcing van sandaardprocessen proberen veel organisaies hun diensverlening aan de klan e verbeeren. Om in conrol e blijven

Nadere informatie

Wie is er bang voor zijn pensioen? Pleidooi voor een vraaggerichte aanpak van pensioenvoorlichting

Wie is er bang voor zijn pensioen? Pleidooi voor een vraaggerichte aanpak van pensioenvoorlichting Wie is er bang voor zijn pensioen? Pleidooi voor een vraaggeriche aanpak van pensioenvoorliching ERIK VAN DER SPEK De laase jaren is pensioenvoorliching vaak negaief in he nieuws gewees. Ui verschillende

Nadere informatie

STICHTING HET ZELFSTANDIG GYMNASIUM STICHTING HET ZELFSTANDIG GYMNASIUM. Protocol Collegiale Visitaties

STICHTING HET ZELFSTANDIG GYMNASIUM STICHTING HET ZELFSTANDIG GYMNASIUM. Protocol Collegiale Visitaties 1 STICHTING HET ZELFSTANDIG GYMNASIUM Proocol Collegiale Visiaies Inleiding Aanleiding projec collegiale visiaie De gymnasia van de SHZG werken seeds inensiever samen aan de kwaliei van de gymnasiumopleiding,

Nadere informatie

Uw auto in 3 simpele stappen

Uw auto in 3 simpele stappen Uw auo in 3 simpele sappen 1 Als financieringsmaaschappij van Fia Group Auomobiles SA is Fia Financial Soluions als geen ander op de hooge van he Ialiaanse auoaanbod. Daarnaas beschik Fia Financial Soluions

Nadere informatie

Door middel van deze memo informeren wij u over de stand van zaken met betrekking tot het dossier hoogspanningslijnen.

Door middel van deze memo informeren wij u over de stand van zaken met betrekking tot het dossier hoogspanningslijnen. Gemeene Ede Memo Aan : Gemeeneraad Van : College van burgemeeser en wehouders Daum : 5 okober 203 Zaaknummer : 594 Opgeseld door : Rikker Sniselaar, Adviseur geluid, luchkwaliei en exerne veiligheid Bijlagen

Nadere informatie

Dit document beschrijft de methode voor de waarneming van de Dienstenprijzen; commerciële dienstverlening (Dienstenprijzenindex, DPI).

Dit document beschrijft de methode voor de waarneming van de Dienstenprijzen; commerciële dienstverlening (Dienstenprijzenindex, DPI). 1. nleiding Di documen beschrijf de mehode voor de waarneming van de Diensenprijzen; commerciële diensverlening (Diensenprijzenindex, DP). 2. Doel De DP heef als doel om de gemiddelde prijsonwikkeling

Nadere informatie

Testgedreven projectvoering

Testgedreven projectvoering esen Tesgedreven projecvoering Uiloop en budgeoverschrijding voorkomen In veel i-projecen worden fouen in requiremens en documenaie pas bij de esvoorbereiding ondek. Di is duur omda de fouen pas laa in

Nadere informatie

. Tijd 75 min, dyslecten 90min. MAX: 44 punten 1. (3,3,3,3,2,2p) Chemische stof

. Tijd 75 min, dyslecten 90min. MAX: 44 punten 1. (3,3,3,3,2,2p) Chemische stof RUDOLF STEINERCOLLEGE HAARLEM WISKUNDE HAVO CM/EM T112-HCMEM-H579 Voor elk onderdeel is aangegeven hoeveel punen kunnen worden behaald. Anwoorden moeen alijd zijn voorzien van een berekening, oeliching

Nadere informatie

C. von Schwartzenberg 1/11

C. von Schwartzenberg 1/11 G&R havo A deel C von Schwarzenberg 1/11 1a m 18:00 uur He verbruik was oen ongeveer 1150 kwh 1b Minimaal ongeveer 7750 kwh (100%), maimaal ongeveer 1150 kwh (145,%) Een oename van ongeveer 45,% 1c 1d

Nadere informatie

Studiekosten en andere scholings uitgaven

Studiekosten en andere scholings uitgaven 11 IB 185-1T11FD Sudiekosen en andere scholings uigaven Volgde u in 2011 een opleiding of een sudie voor uw (oekomsige) beroep? Dan mag u de uigaven hiervoor, zoals lesgeld en de uigaven voor boeken, afrekken

Nadere informatie

Herziening van de WWB-raming voor het Centraal Economisch Plan 2012

Herziening van de WWB-raming voor het Centraal Economisch Plan 2012 Herziening van de WWB-raming voor he Cenraal Economisch Plan 2012 CPB Achergronddocumen Maar 2012 Gijs Roelofs 1 Samenvaing In di CPB Achergronddocumen word een nieuwe ramingsregel voor he bijsandsvolume

Nadere informatie

Studiekosten of andere scholings uitgaven

Studiekosten of andere scholings uitgaven 20 Aanvullende oeliching bij aangife inkomsenbelasing 20 voor buienlandse belasingplichigen IB 266-1T21FD BUI Sudiekosen of andere scholings uigaven Volgde u in 20 een opleiding of een sudie voor uw (oekomsige)

Nadere informatie

Correctievoorschrift VWO 2015

Correctievoorschrift VWO 2015 Correcievoorschrif VWO 205 ijdvak wiskunde C (pilo) He correcievoorschrif besaa ui: Regels voor de beoordeling 2 Algemene regels 3 Vakspecifieke regels 4 Beoordelingsmodel 5 Inzenden scores Regels voor

Nadere informatie

Privacy en cloud computing

Privacy en cloud computing legale kaders Privacy en cloud compuing Beveiliging van persoonsgegevens in de cloud E-mail leen zich goed als cloudservice. He voordeel is da de ICT-afdeling geen eigen mailserver hoef op e zeen, wa efficiëner

Nadere informatie

Wat is een training? Het doel van een trainingssessie is om met het team en de spelers vastgestelde doelstellingen te bereiken.

Wat is een training? Het doel van een trainingssessie is om met het team en de spelers vastgestelde doelstellingen te bereiken. Wa is een raining? He doel van een rainingssessie is om me he eam en de spelers vasgeselde doelsellingen e bereiken. De doelselling van de raining bepaal de inhoud van de rainingssessie. De keuze van de

Nadere informatie

Hoe goed bent u in control over de robuustheid van uw ICT-keten?

Hoe goed bent u in control over de robuustheid van uw ICT-keten? IT-audi & Hoe goed ben u in conrol over de robuusheid van uw ICT-keen? Mehodiek voor bepalen van mae van beheersing van robuusheid in ICT-keens ICT-keens worden enerzijds seeds complexer en anderzijds

Nadere informatie

Eindexamen wiskunde B1 havo 2004-II

Eindexamen wiskunde B1 havo 2004-II Bacerieculuur De groei van he aanal baceriën van een bacerieculuur hang onder andere af van he voedingsparoon, de emperauur en de beliching. Ui onderzoek blijk da he aanal baceriën van een bepaalde bacerieculuur

Nadere informatie

Fibbe Advocaten. Wilhelminastraat 66. 2011 VP Haarlem

Fibbe Advocaten. Wilhelminastraat 66. 2011 VP Haarlem Fibbe Advocaen Wilhelminasraa 66 2011 VP Haarlem Wij, Fibbe Advocaen e Haarlem, doen ons bes om u zoveel mogelijk van diens e zijn. Daarom willen wij u vragen mee e werken aan een klanevredenheidsonderzoek.

Nadere informatie

Juli 2003. Canonpercentages Het vaststellen van canonpercentages bij de herziening van erfpachtcontracten

Juli 2003. Canonpercentages Het vaststellen van canonpercentages bij de herziening van erfpachtcontracten Canonpercenages He vassellen van canonpercenages bij de herziening van erfpachconracen Juli 23 SBV School of Real Esae Drs. L.B. Uienbogaard Drs. J.P. Traudes Inhoud Blz. 1. Inleiding... 3 2. Toeliching

Nadere informatie

Hoofdstuk 3 Exponentiële functies

Hoofdstuk 3 Exponentiële functies Havo B deel Uiwerkingen Moderne wiskunde Hoofdsuk Eponeniële funies ladzijde 6 V-a Door zih in weeën e delen vermenigvuldig he aanal aeriën per ijdseenheid zih seeds me een faor is de eginhoeveelheid,

Nadere informatie

Correctievoorschrift VWO

Correctievoorschrift VWO Correcievoorschrif VWO 009 ijdvak wiskunde A, He correcievoorschrif besaa ui: Regels voor de beoordeling Algemene regels 3 Vakspecifieke regels 4 Beoordelingsmodel 5 Inzenden scores Regels voor de beoordeling

Nadere informatie

Ernst de Boer en Albert Kleinjan

Ernst de Boer en Albert Kleinjan archiecuur verzekeringen Inernaionale afsemming archiecuur noodzakelijk Archiecuurimpac van rends in de verzekeringswereld In de voorbije jaren is archiecuur vaak synoniem geworden aan beheersing : conroleren

Nadere informatie

Belasting en schenken 2013

Belasting en schenken 2013 Belasing en schenken 2013 Krijg u een schenking? Dan moe u misschien schenkbelasing bealen. Doe u een schenking? Dan kun u die schenking mogelijk als gif van de belasing afrekken. In deze brochure lees

Nadere informatie

Studiekosten en andere scholings uitgaven

Studiekosten en andere scholings uitgaven 2010 Aanvullende oeliching vraag 5e 10 Sudiekosen en andere scholings uigaven jaar u ze heb beaald. Voor de overige kosen, zoals voor boeken, neem u de werkelijke kosen. U rek deze kosen af in he jaar

Nadere informatie

De risicopremie van aandelen in Nederland: een analyse van 21 beursfondsen op grond van het model van Campbell

De risicopremie van aandelen in Nederland: een analyse van 21 beursfondsen op grond van het model van Campbell Afdeling Weenschappelik onderzoek en economerie De risicopremie van aandelen in Nederland: een analyse van 2 beursfondsen op grond van he model van Campbell H.J. de Wolff Onderzoeksrappor WO&E nr 555 Sepember

Nadere informatie

Het spel over genetisch gemodificeerd voedsel. Handleiding

Het spel over genetisch gemodificeerd voedsel. Handleiding Vr He spel over geneisch gemodificeerd voedsel Handleiding Achergrond Er besaa nog seeds veel discussie over geneisch gemodificeerd voedsel. Voorsanders hechen veel waarde aan de mogelijkheden, zoals goedkopere

Nadere informatie

Wind en water in de Westerschelde. Behorende bij de Bacheloropdracht HS

Wind en water in de Westerschelde. Behorende bij de Bacheloropdracht HS Behorende bij de Bacheloropdrach HS Door: Julia Berkhou Lena Jezuia Sephen Willink Begeleider: Prof.dr. A.A. Soorvogel Daum: 17 juni 2013 Inhoudsopgave 1 Inleiding 2 2 Achergrondinformaie 3 2.1 He geij.................................

Nadere informatie

Efficiënter zakendoen en innoveren met mobiele communicatie

Efficiënter zakendoen en innoveren met mobiele communicatie Whiepaper One Ne Efficiëner zakendoen en innoveren me mobiele communicaie One Ne is een complee oplossing voor hosed elefonie die kosen helder en beheersbaar maak, zorg voor eenvoud en de bereikbaarheid

Nadere informatie

Werkboek. meer. check! Geluk. in 3Weken! Marjan van de Bult

Werkboek. meer. check! Geluk. in 3Weken! Marjan van de Bult Werkboek meer Geluk J check! in 3Weken! Marjan van de Bul www.gelukfabriek.nl Unlock your Luck vormgeving www.somehingilse.nl Alsjeblief! Hier is jouw eigen werkboek voor meer geluk in 3 weken. Misschien

Nadere informatie

t Ik bekijk de plaatjes, de titel en de tussenkopjes.

t Ik bekijk de plaatjes, de titel en de tussenkopjes. 2.1 LWB 7A-20 Les: Geen vis INFORMATIE Leeseks Teks 1: informaieve eks over walvissen. Teks 1: oud AVI 9; nieuw AVI M6. Zie ook sofware. Cenrale sraegie/leerdoel Teks inerpreeren: je bedenk de hoofdvraag

Nadere informatie

Aandacht voor allochtone studenten in het hoger onderwijs

Aandacht voor allochtone studenten in het hoger onderwijs Aandach voor allochone sudenen in he hoger onderwijs Inhoudsopgave Samenvaing en conclusies 5 1 Inleiding 15 1.1 Achergrond van he onderzoek 15 1.2 Opze van he onderzoek 16 1.3 Analyse van de nonrespons

Nadere informatie

Toelichting Hoe gebruikt u deze toelichting? Correspondentieadres Wat is een schenking? Voor meer ontvangers samen aangifte doen

Toelichting Hoe gebruikt u deze toelichting? Correspondentieadres Wat is een schenking? Voor meer ontvangers samen aangifte doen 2011 Toeliching Aangife schenkbelasing Di is een oeliching bij he formulier Aangife schenkbelasing. Deze oeliching besaa ui vier onderdelen: A Algemene informaie over de schenkbelasing B Uileg bij de vragen

Nadere informatie

Er zijn deeloplossingen voor de verschillende architectuurterreinen beschikbaar, zoals de Unified Modeling Language (UML) voor softwaremodellering

Er zijn deeloplossingen voor de verschillende architectuurterreinen beschikbaar, zoals de Unified Modeling Language (UML) voor softwaremodellering business alignmen case Overkoepelende aal en echnieken ArchiMae-mehode verbind archiecuurdomeinen In juli 2002 sare een aanal Nederlandse insiuen en bedrijven he projec ArchiMae. He doel is een aal voor

Nadere informatie

Cloud computing: waar begin je aan?

Cloud computing: waar begin je aan? cloud compuing Cloud compuing: waar begin je aan? Succesfacoren voor cloud compuing Cloud compuing is er en gaa nie meer weg. In 2010 sond he helemaal bovenaan in Garners hype cycle. Da geef aan da er

Nadere informatie

Tuinstijlen. Tuinstijlen. Het ontstaan van tuinstijlen. Formele tuinstijl. Informele tuinstijl. Moderne tijd

Tuinstijlen. Tuinstijlen. Het ontstaan van tuinstijlen. Formele tuinstijl. Informele tuinstijl. Moderne tijd Tuinsijlen Tuinsijlen He aanleggen van een uin word voorafgegaan door he maken van een uinonwerp. Om de uin o een geheel e maken moe u in he onwerp rekening houden me een bepaalde uinsijl. Door allerlei

Nadere informatie

Evolueren met portfoliomonitoring

Evolueren met portfoliomonitoring sofware-engineering Evolueren me porfoliomonioring Toolki analyseer en visualiseer sofwaresysemen Door gebrek aan inzich beschouwen bedrijven hun sofwareporfolio vaak als weerbarsige en onbeheersbare doos

Nadere informatie

Hoofdstuk 2 - Formules voor groei

Hoofdstuk 2 - Formules voor groei Moderne wiskunde 9e ediie Havo A deel Uiwerkingen Hoofdsuk - Formules voor groei bladzijde 00 V-a = 08, ; 870 08, ; 70 0, 8; 60 00 00 870 70 08,, gemiddeld 0,8 b De beginhoeveelheid is 00 en de groeifacor

Nadere informatie

2.4 Oppervlaktemethode

2.4 Oppervlaktemethode 2.4 Opperlakemehode Teken he --diagram an de eenparige beweging me een snelheid an 10 m/s die begin na 2 seconden en eindig na 4 seconden. De afgelegde weg is: =. (m/s) In he --diagram is de hooge an de

Nadere informatie

Een risico- en kostengedreven aanpak voor architectuur

Een risico- en kostengedreven aanpak voor architectuur Een risico- en kosengedreven aanpak voor archiecuur Risico- en kosenmanagemen als primair businessdoel Archiecuur is e beschouwen als een discipline die gedreven word door risico s en kosen. Risico- en

Nadere informatie

Belasting en schenken 2012

Belasting en schenken 2012 Belasing en schenken 2012 Krijg u een schenking? Dan moe u misschien schenkbelasing bealen. Doe u een schenking? Dan kun u die schenking mogelijk als gif van de belasing afrekken. In deze brochure lees

Nadere informatie

Bij het bewerken van plaatmateriaal ontstaat vaak de situatie dat materiaal langs

Bij het bewerken van plaatmateriaal ontstaat vaak de situatie dat materiaal langs 12_DRUK_nr2_2005 19-04-2005 11:33 Pagina 12 Druk op de INLEIDING Bij he bewerken van plaamaeriaal onsaa vaak de siuaie da maeriaal langs een radius moe bewegen. Meesal heef men dan van doen me he maken

Nadere informatie

Uitslagen voorspellen

Uitslagen voorspellen Eindexamen vwo wiskunde A pilo 04-I Vraag Anwoord Scores Uislagen voorspellen maximumscore 3 De afsand ussen Wilders en Thieme is 4 De conclusie: nie meer dan wee maal zo groo maximumscore 3 Bij gelijke

Nadere informatie

Correctievoorschrift VWO

Correctievoorschrift VWO Correcievoorschrif VWO 2007 ijdvak 2 wiskunde A,2 He correcievoorschrif besaa ui: Regels voor de beoordeling 2 Algemene regels 3 Vakspecifieke regels 4 Beoordelingsmodel 5 Inzenden scores Regels voor de

Nadere informatie

Correctievoorschrift VWO

Correctievoorschrift VWO Correcievoorschrif VWO 2007 ijdvak 2 wiskunde A,2 He correcievoorschrif besaa ui: Regels voor de beoordeling 2 Algemene regels 3 Vakspecifieke regels 4 Beoordelingsmodel 5 Inzenden scores Regels voor de

Nadere informatie

Delegate MAS in energiedistributie

Delegate MAS in energiedistributie Delegae MAS in energiedisribuie Leo Ruen leo.ruen@kuleuven.be 28/11/2016 Leo Ruen leo.ruen@kuleuven.be Delegae MAS in energiedisribuie EMAUT 1 / 19 Agenda 1 Inleiding 2 Opselling experimen 3 Conclusies

Nadere informatie

Effecten van het budgettair beleid op private consumptie en besparingen: een onderzoek naar Ricardiaanse equivalentie

Effecten van het budgettair beleid op private consumptie en besparingen: een onderzoek naar Ricardiaanse equivalentie UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 00-003 Effecen van he budgeair beleid op privae consumpie en besparingen: een onderzoek naar Ricardiaanse equivalenie Scripie voorgedragen

Nadere informatie

Hoofdstuk 1 Lineaire en exponentiële verbanden

Hoofdstuk 1 Lineaire en exponentiële verbanden Hoofsuk Lineaire en exponeniële veranen lazije A: Geen lineair veran, als x me oeneem, neem y nie sees me ezelfe waare oe. B: Lineair veran, als x me oeneem, neem y sees me, oe. C: Geen lineair veran,

Nadere informatie

Eindexamen wiskunde A1-2 vwo 2007-II

Eindexamen wiskunde A1-2 vwo 2007-II Beoordelingsmodel Vakanies maximumscore 4 De aanallen inerneboekingen zijn resp. 288, 846, 258 2 Da is samen 392 He anwoord 48 (%) 2 maximumscore 3 Er moe gekeken worden naar een groe waarde van He inzich

Nadere informatie

Softwarearcheologie als basis voor strategie

Softwarearcheologie als basis voor strategie sofware legacy Besuurlijke grip op sofware Sofwarearcheologie als basis voor sraegie Als he managemen grip wil krijgen op de sofware binnen de organisaie, kan onderzoek door onafhankelijke expers uikoms

Nadere informatie

Lees deze bijsluiter op een rustig moment aandachtig door, ook als dit geneesmiddel al eerder aan u werd toegediend. De tekst kan gewijzigd zijn.

Lees deze bijsluiter op een rustig moment aandachtig door, ook als dit geneesmiddel al eerder aan u werd toegediend. De tekst kan gewijzigd zijn. I B2.4. Onwerp van de bijsluier voor HepBQuin Informaie voor de paiën Lees deze bijsluier op een rusig momen aandachig door, ook als di geneesmiddel al eerder aan u werd oegediend. De eks kan gewijzigd

Nadere informatie

Waarom de globale belastingdruk niet daalt

Waarom de globale belastingdruk niet daalt Waarom de globale belasingdruk nie daal Paul De Grauwe Toen de voorzier van he deparemen economie van de KULeuven zijn professoren vroeg om mee e doen aan he economische deba in de verkiezingsrijd door

Nadere informatie

BINDEND ADVIES. : A te B in deze vertegenwoordigd door C te D vs E te F : No-claimteruggave : : 7 november 2007

BINDEND ADVIES. : A te B in deze vertegenwoordigd door C te D vs E te F : No-claimteruggave : : 7 november 2007 STICHTING KLACHTEN EN GESCHILLEN ZORGVERZEKERINGEN A BINDEND ADVIES Parijen Zaak Zaaknummer Ziingsdaum : A e B in deze veregenwoordigd door C e D vs E e F : No-claimeruggave : 20070983 : 7 november 2007

Nadere informatie

Tijdelijke inpasmethode werkzame beroepsbevolking

Tijdelijke inpasmethode werkzame beroepsbevolking Cenraal Bureau voor de aisiek Divisie Macro-economische saisieken en publicaies ecor Onwikkeling en onderseuning Posbus 4000 70 JM Voorburg Tijdelijke inpasmehode werkzame beroepsbevolking Ria Okkerse-Ruienberg,

Nadere informatie

Maatschappelijk verantwoorde

Maatschappelijk verantwoorde groene IT MVO Meer dan alleen maar groene IT Maaschappelijk veranwoorde informaievoorziening en IT Organisaies zijn seeds meer bezig me duurzaamheid en maaschappelijk veranwoord ondernemen (mvo). De aueurs

Nadere informatie

Integratiepracticum III

Integratiepracticum III Inegraiepracicum III Casus I Projecevaluaie Irrigaie landbouwgronden in Ruriania Bas Beerenhou (556622) & Cliff Voeelink (554506) Deadline casus I: 2 januari 2007 TR2 Inleiding Er zijn een hoop derdewereldlanden.

Nadere informatie

De Knaakbaak. Het begrotingsprogramma van Het Digitale Huis

De Knaakbaak. Het begrotingsprogramma van Het Digitale Huis De Knaakbaak He begroingsprogramma van He Digiale Huis De Knaakbaak - gemaak door De Twee Snoeken Auomaisering - is een nieuwkomer in begroingsland, waarvan he markaandeel gesaag begin e groeien. He programma

Nadere informatie

t 1 Hier staat hoe je een toetje maakt. 2 Het is

t 1 Hier staat hoe je een toetje maakt. 2 Het is Blok 2 LB 60-61 16-17 WB 12-13 Les 1 Maak een oeje INFORMATIE Leeseks Teks 1: Reep voor een oeje van peer in de vorm van een gezih (oe). Teks 1: oud AVI 2; nieuw AVI M3, me uizondering van he woord reep

Nadere informatie

4.9 Berekening van dragend metselwerk onderworpen aan verticale belasting

4.9 Berekening van dragend metselwerk onderworpen aan verticale belasting De radioaciviei die mogelijk word uigesraald in consrucies, is hoofdzakelijk e wijen aan de aanwezigheid van radium (Ra 226) en/of horium (Th 232) in de kelder en in de gebruike maerialen. Ui de ondersaande

Nadere informatie

Financiële hulpaanvragen, hoe gaat u er mee om? Keuzewaaier: Handleiding voor de diaconie, ZWO- of zendingscommissie

Financiële hulpaanvragen, hoe gaat u er mee om? Keuzewaaier: Handleiding voor de diaconie, ZWO- of zendingscommissie Financiële hulpaanvragen, hoe gaa u er mee om? Keuzewaaier: Handleiding voor de diaconie, ZWO- of zendingscommissie Ieder jaar word in uw gemeene een collecerooser vasgeseld. Daarin is plaas voor projecen

Nadere informatie

Noordhoff Uitgevers bv

Noordhoff Uitgevers bv a b c d e a Analyse De omze was in 987 ongeveer, miljard (de recher as) De wins was ongeveer 6 miljoen (linker as) 6 miljoen 6 miljoen = %, % Er is sprake van verlies als de wins/verlies-grafiek negaief

Nadere informatie

UITVOERINGSBELEID) Berekening Kinderopvangtoeslag docx; ATT00001.txt

UITVOERINGSBELEID) Berekening Kinderopvangtoeslag docx; ATT00001.txt (UITVOERINGSBELEID) Van: (UITVOERINGSBELEID) Verzonden: iriiç1 29 mei 2015 9:01 Aan: (UITVOERINGSBELEID) Onderwerp: FW: Ber: RE: Kinderopvangoeslag Bijlagen: Berekening Kinderopvangoeslag 201 2.docx; ATT00001.x

Nadere informatie

OVERZICHT. De Raad 09-12-2014 Aanvang: 19:00. Vermeerzaal 1.03. Tijd. Molendijkzaal 0.01. Raadzaal 1.02. Het Plein 19:00

OVERZICHT. De Raad 09-12-2014 Aanvang: 19:00. Vermeerzaal 1.03. Tijd. Molendijkzaal 0.01. Raadzaal 1.02. Het Plein 19:00 OVERZICHT De Raad 0--0 anvang: :00 Tijd Raadzaal.0 Molendijkzaal 0.0 Vermeerzaal.0 He Plein :00 :0 Tweerichingenvarian omgeving Kersenbaan vrz: Dijkserhuis pfh: Buijelaar secr: Bongers Onwikkeling groenvisie

Nadere informatie

In dít artike] wordt ingegaan op ontwikkelingen in de informatie technologie (IT) en de consequenties die dit heeft voor

In dít artike] wordt ingegaan op ontwikkelingen in de informatie technologie (IT) en de consequenties die dit heeft voor Sae of he ar van securiy echnologie nvloed van veranderingen in de infornøie eclnologie op beveiliging Àueur: ir. Paul Overbeek Fysisch en Elekronísch Laboraoriu n - TNO Posbus 96864, 2509,JG Den Haag

Nadere informatie

Deel 2. Basiskennis wiskunde

Deel 2. Basiskennis wiskunde Deel 2. Basiskennis wiskunde Vraag 26 Definieer de funcie f : R R : 7 cos(2 ). Bepaal de afgeleide van de funcie f in he pun 2π/2. (A) f 0 ( 2π/2) = π (B) f 0 ( 2π/2) = 2π (C) f 0 ( 2π/2) = 2π (D) f 0

Nadere informatie

software Architectuur en dynamiek van productsoftware Architectuur productsoftware ontwikkelt evolutionair architectuur

software Architectuur en dynamiek van productsoftware Architectuur productsoftware ontwikkelt evolutionair architectuur archiecuur sofware Archiecuur producsofware onwikkel evoluionair Archiecuur en dynamiek van producsofware Producsofwareonwikkeling ken een voorgeschreven dynamiek waarin produc- en procesverbeeringen een

Nadere informatie

Uitwerkingen Toets 1 IEEE, Modules 1 en 2

Uitwerkingen Toets 1 IEEE, Modules 1 en 2 Uiwerkingen Toes IEEE, Modules en Daum: 9 sepember 007 Tijd: 0.40.0 (90 minuen) Opgave I) Di is een warmmakerje. In woorden is V is de serieschakeling van, en (de parallelschakeling van 3 en 4) of V =

Nadere informatie

Examen VWO. Wiskunde B1 (nieuwe stijl)

Examen VWO. Wiskunde B1 (nieuwe stijl) Wiskunde B (nieuwe sijl) Examen VW Voorbereidend Weenschappelijk nderwijs Tijdvak Donderdag 22 mei 3.30 6.30 uur 20 03 Voor di examen zijn maximaal 83 punen e behalen; he examen besaa ui 20 vragen. Voor

Nadere informatie

Oefeningen Elektriciteit I Deel Ia

Oefeningen Elektriciteit I Deel Ia Oefeningen Elekriciei I Deel Ia Di documen beva opgaven die aansluien bij de cursuseks Elekriciei I deel Ia ui he jaarprogramma van de e kandidauur Indusrieel Ingenieur KaHo Sin-Lieven.. De elekrische

Nadere informatie

Eindexamen wiskunde A 1-2 vwo 2002-I

Eindexamen wiskunde A 1-2 vwo 2002-I Eindexamen wiskunde A 1-2 vwo 2002-I Vogels die voedsel zoeken Vogels die voedsel zoeken op de grond veronen vaak een karakerisiek paroon van lopen en silsaan. In iguur 1 is di paroon voor wee vogelsooren

Nadere informatie

digitale signaalverwerking

digitale signaalverwerking digiale signaalverwerking deel 2: sampling en digiale filerechniek Hoewel we de vorige keer reeds over he samplen van signalen gesproken hebben, komen we daar nu op erug, om de ermee samenhangende effecen

Nadere informatie

Correctievoorschrift HAVO 2017

Correctievoorschrift HAVO 2017 Correcievoorschrif HAVO 207 ijdvak oud programma wiskunde A He correcievoorschrif besaa ui: Regels voor de beoordeling 2 Algemene regels 3 Vakspecifieke regels 4 Beoordelingsmodel 5 AanIeveren scores Regels

Nadere informatie

Van metadata naar kennis

Van metadata naar kennis meadaa Een onologie creëren me Topic Maps Van meadaa naar kennis Soms zijn meadaa e beperk om een documen gemakkelijk erug e vinden en zouden de meadaa eigenlijk me meer kennis verrijk moeen worden. Me

Nadere informatie

Een methodische aanpak voor legacy

Een methodische aanpak voor legacy Een mehodische aanpak voor legacy Assessmens resuleren in vier mogelijke sraegieën Legacysysemen vormen een acuu probleem als onderhoud onmogelijk word door verdwijnende kennis of beëindigde onderseuning

Nadere informatie

www.aarde nu Voor een profielwerkstuk over de aarde Tweede Fase havo/vwo Leerlingenboekje wiskunde

www.aarde nu Voor een profielwerkstuk over de aarde Tweede Fase havo/vwo Leerlingenboekje wiskunde Voor een profielwerksuk over de aarde www.aarde nu In opdrach van: Vrije Universiei Amserdam Universiei van Amserdam Technische Universiei Delf Universiei Urech Wageningen Universiei Teksen: Gerard Heijmeriks

Nadere informatie

Het wiskunde B1,2-examen

Het wiskunde B1,2-examen Ger Koole, Alex van den Brandhof He wiskunde B,2 examen NAW 5/4 nr. 2 juni 2003 65 Ger Koole Faculei der Exace Weenschappen, Afdeling Wiskunde, Vrije Universiei, De Boelelaan 08 a, 08 HV Amserdam koole@cs.vu.nl

Nadere informatie

op het interval 5, 15 betekent 5 x 15. 4b x op het interval 6, 10 betekent 6 x < 10. 5d Bij 3 < x π hoort het interval 3, π

op het interval 5, 15 betekent 5 x 15. 4b x op het interval 6, 10 betekent 6 x < 10. 5d Bij 3 < x π hoort het interval 3, π G&R havo B deel Veranderingen C. von Schwarzenberg / a b c Tussen en uur. Van en uur neem de sijging oe. Van o 6 uur neem de sijging af. Van o 8 uur neem de daling oe. Van 8 o uur neem de daling af. 6,,,,,

Nadere informatie

lsolatieboxen met of zonder sluis?

lsolatieboxen met of zonder sluis? lsolaieboxen me of zonder sluis? Modelonderzoek naar he risico voor kruisinfecies bij verschillende bouwkundige onwerpen voor een medium-care verpleegafdeling in he Wilhelmina Kinderziekenhuis e Urech

Nadere informatie

Afdeling Wetenschappelijk onderzoek en econometrie

Afdeling Wetenschappelijk onderzoek en econometrie Afdeling Weenschappelijk onderzoek en economerie Zeepbelvorming op de Nederlandse aandelenmark: een onderzoek me behulp van raionele en adapieve verwachingen A.I.A. Grousra Onderzoeksrappor WO& nr 549

Nadere informatie

Logaritmen, Logaritmische processen.

Logaritmen, Logaritmische processen. PERIODE Lineaire, Kwadraische en Exponeniele funcies. Logarimen. Logarimen, Logarimische processen. OPDRACHT 1 Gebruik je (G)RM voor de berekening van: 1) log 2) log 0 3) log 00 4) log 000 5) log 1 6)

Nadere informatie

Tentamen Golven en Optica

Tentamen Golven en Optica Tenamen Golven en Opica woensdag 9 juni 011, 15.00-18.00 uur Maak elke opgave op een apar vel voorzien van uw naam en sudennummer. Gebruik van een (grafische) rekenmachine is oegesaan. Verdeel uw ijd opimaal

Nadere informatie

De Woordpoort. De besteksverwerker van Het Digitale Huis

De Woordpoort. De besteksverwerker van Het Digitale Huis De Woordpoor De beseksverwerker van He Digiale Huis Een STABU-beseksverwerker zonder weerga. Verfrissend eenvoudig en och me meer mogelijkheden dan welke andere beseksverwerker ook. Zeer uigebreide mogelijkheden

Nadere informatie

Hoofdstuk 2 - Overige verbanden

Hoofdstuk 2 - Overige verbanden Hoofdsuk - Overige verbanden bladzijde < a D 4 4,, 8 dus heef de vergelijking 4p p +, geen oplossingen en zijn er geen snijpunen van de grafiek me de horizonale as. b 4p p +,, p 4p p of p 4 + c Voor p

Nadere informatie

Hoofdstuk 5 - Differentiaalvergelijkingen

Hoofdstuk 5 - Differentiaalvergelijkingen Hoofdsuk 5 - Differeniaalvergelijkingen 5. Differenievergelijkingen ladzijde a 0 3 4 5 A 00 0 04 06 08 0 oename B 00 30 69,00 9,70 85,6 37,9 oename 30 39 50,70 65,9 85,68 C 00 3 73,60 7,68 97,98 389,38

Nadere informatie

dwarsrichting Doelstellingen van dit hoofdstuk

dwarsrichting Doelstellingen van dit hoofdstuk 7 Afschuiving HOOFDSTUK in langs- en dwarsriching Ga naar www.pearsonmylab.nl voor sudiemaeriaal en oesen om je begrip en kennis van di hoofdsuk ui e breiden en e oefenen. Ook vind je daar videouiwerkingen

Nadere informatie