Evolutie van sterren

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Evolutie van sterren"

Transcriptie

1 Evolutie van sterren In deze aflevering van VESTA eerst een overzicht van onze astronomische kennis tot ± [Voor een aantal Vestadonateurs misschien allang bekend]. Reeds in de verre oudheid wisten de Egyptenaren al: er zijn z.g. 'vaste' sterren (die deel uitmaken van sterrenbeelden) en een vijftal sterren die daar tussen door dwalen, de z.g. dwaalsterren. Vaste sterren zijn hemellichamen zoals onze zon. T.g.v. hun 'hoge' temperatuur ( K) stralen ze (zelf) licht uit. Veruit de meeste sterren hebben een afmeting die niet veel verschilt van onze zon. Er bestaan echter z.g. superreuzen met een diameter van een paar honderd maal onze zon! Bekend voorbeeld daarvan is 'Betelgeuze' in sterrenbeeld de Orion. Dwaalsterren zijn vergelijkbaar met onze aarde. Ze draaien rond de zon en weerkaatsen zonlicht. Het aantal (met blote oog) zichtbare sterren bedraagt enkele duizenden. Sinds de ontdekking van de kijker bleken er nog veel meer sterren te zijn. Hoeveel is lastig te zeggen. Ons melkwegstelsel telt een paar honderd miljard sterren. Dan zijn er nog honderden miljarden andere stelsels. Dat maakt al meer dan 10 triljard (> !) De helderheid van sterren word uitgedrukt in magnituden (m). De helderheid neemt af met toenemende m. Nog net zichtbaar voor het blote oog zijn sterren met m = 6. De helderste ster Sirius heeft m = -1,4. De helderheid hangt uiteraard niet alleen af van de hoeveelheid uitgestraald licht maar ook van de afstand. [Voor afstandsbepaling, zie bijlage 1]. Een objectieve helderheidsmaat is de z.g. absolute magnitude M : Dit is de magnitude indien de ster op een afstand van 10 parsec (zie bijlage 2) wordt geplaatst. Ook wordt het begrip lichtkracht wel gebruikt, met die van de zon als eenheid. Wat betreft absolute, visuele, fotografische en bolometrische lichtkracht, zie bijlage 3. Na de kijker was een volgende belangrijke mijlpaal de ontdekking dat (wit) licht uit meerdere kleuren bestaat, het z.g. spectrum. De ons bekende regenboog is niet anders dan (wit) zonlicht, ontleed in zijn diverse kleuren. Men heeft toen het spectrum van (honderd duizenden) sterren bepaald. Deze spectra werden in 7 'klassen' verdeeld: Klassen O B A F G K M [NB Oh, Be A Fine Girl, Kiss Me ] Kleur blauw groen wit geelwit geel oranje roo d Temp (K) Een belangrijke stap was het indelen van sterren naar spectrumtype/kleur en absolute magnitude M/lichtkracht L Dit gebeurde (door Hertzsprung in 1913) in het zg Hertzsprung-Russell-diagram. [Zie figuur 5] Hieruit bleek: Figuur 5 Vereenvoudigde voorstelling van het verband tussen de absolute magnitude Mv en de kleur (of spectraalklasse der sterren in het HertzprungRusseldiagram

2 1. Veruit de meeste sterren bevinden zich op de z.g. hoofdreeks: hoofdreekssterren 2. Een aantal heldere sterren met verschillend spectrum type hebben allen M = ±O Dit zijn de z.g. reuzen. 3. Dan zijn er nog een aantal superreuzen met M = 4 à 7 (Rigel, Betelgeuze, Antares, Deneb etc) 4. Een aantal blauw/witte sterretjes met zeer geringe lichtkracht (M = 10 à 14) Deze worden witte dwergen genoemd. Sterren in ons melkwegstelsel Alle, met blote oog zichtbare sterren behoren tot het z.g. melkwegstelsel, een verzameling sterren in een soort schijf met een straal Waargenomen lichtkromme Figuur 8 van lichtjaar. Kijkend in de richting van de rand, zien we dus zeer veel sterren op zo'n grote afstand dat ze zich als een witte van een eclipserende dubbelster. nevel (melkweg) aan ons voordoen. Buiten deze schijf, in een bol met een straal van licht jaar (z.g. halo) bevinden zich een aantal bolvormige sterhopen (bolhopen), een verzameling sterren welke zeer dicht bij elkaar staan. [Zie fig. 6] Één daarvan is nog net met het blote oog (als wazig vlekje) zichtbaar, de bolhoop M 13 in sterrenbeeld Hercules. NB: In de schijf van de melkweg bevinden zich z.g. open sterhopen. Bekendste voorbeeld daarvan is het Zevengesternte. Andere melkwegstelsels Het heelal bestaat niet alleen uit ons melkwegstelsel. Er blijken honderden miljarden sterstelsels te bestaan, verenigd in groepen van tientallen tot honderden stelsels. Onze Melkweg behoort, met de beide Magellaanse wolken en de Andromedanevel tot zo'n groep. Figuur 6. Onze platte melkweg wordt omgeven door een sferisch stelsel van bolhopen (de witte stippen). De Andromedanevel (M 31) bevindt zich op een afstand van 1,6 miljoen lichtjaar in sterrenbeeld Andromeda en is nog juist met het blote oog zichtbaar. Er zijn twee hoofdtypen 'extragalactische' sterstelsels (d.w.z. buiten ons melkwegstelsel): elliptische en spiraalnevels [zie fig 7] Diverse soorten sterren Dubbelsterren. Dit zijn sterren die zo dicht bij elkaar (lijken) te staan dat ze als één gezien worden. Bekendste is Mizar (middelste ster in steelpannetje v.d. Grote Beer) met Alkor, met zeer goede ogen nog net als 2 sterren te zien. Het is geen echte dubbelster (ze draaien niet om elkaar heen) maar staan Figuur 7 Verdeling der extragalactische sterstelsels in elliptische nevels (E) en spiraalnevels (S), volgens Hubble. (De balkspiralen, SB, vormen een afwijkende variëteit van de gewone spiralen.) achter elkaar (visuele dubbelster) Mizar zelf is onderdeel van een echte dubbelster waar er zeer veel van blijken te zijn. Dan zijn er nog de nova's en supernova's. Dit zijn plotseling verschijnende sterren die men nog niet eerder had opgemerkt. Deze werden onjuist, maar wel begrijpelijk, als nieuwe sterren opgevat. Uit het verhaal van de sterevolutie blijkt het echter een laatste heftige stuiptrekking van een ster te zijn om daarna een witte dwerg te worden. Er zijn ook sterren met een wisselende helderheid.

3 Bekend is Algol als z.g. bedekkingsveranderlijke. Het is een dubbelster met een donkere begeleider die er periodiek voorlangs schuift. [fig. 8] Echt in helderheid wisselend is bv Mira [9>m>3] met een periode van ± 11 maanden, een z.g. langperiodiek veranderlijke. Deze zijn allemaal rode superreuzen. Belangrijk zijn de z.g. Cepheïden met perioden van 1- tot ± 80 dagen, want deze periode bleek direct verband te houden met hun absolute magnitude M.. Het zijn allen superreuzen [ 5 < M < 0 ] Kernfusie als energiebron van sterren. Hoe is het mogelijk dat sterren, zoals onze zon zo langdurig (variërend van miljoen tot wel honderd miljard jaar!) zo enorm veel energie kunnen uitstralen? Zou bv de zon uitsluitend uit koolstof of aardgas bestaan, die chemisch zou verbranden, dan was de zon al na ruim duizend jaar opgebrand! Contractie (=samentrekking onder invloed van de zwaartekracht) levert ook veel energie op. Berekend is dat de contractie van (ijl) waterstofgas tot onze zon een energieontwikkeling geeft, voldoende voor miljoenen jaren. Maar de zon bestaat al 5 miljard jaar! Na de ontwikkeling van de kernfysica bleek dat bij het splijten van zware kernen, zoals uranium er massa verloren gaat. Deze wordt volgens de beroemde Einsteinformule: E= m.c², omgezet in energie (warmte). Hierop berust de z.g. atoombom en later de kernreactoren. Ook fusie van lichte kernen levert energie. Bekendste voorbeeld is de fusie van waterstof tot helium. [Zie bijlage 4] Hierbij is het massaverlies nog veel groter. Toepassing: waterstofbom en kernfusiereactoren. Problemen hierbij zijn de extreme omstandigheden waarbij kernfusie plaatsvindt: miljoenen K en miljarden atmosfeer druk. En deze omstandigheden zijn nu juist aanwezig in de kernen van sterren! Uitdijend heelal Een ontdekking van Hubble (in de twintiger jaren) bleek van enorm belang voor de kosmologie (= evolutieleer van het heelal). Uit de verschuiving van spectraallijnen naar het rood bleek dat sterstelsels zich allen van ons verwijderen (gevolg z.g. Doppler-effect, vergelijk een langs gierende trein of motor: bij nadering is de toon hoger, na het passeren duidelijk lager). Bovendien bleek: hoe verder verwijderd, hoe groter de vluchtsnelheid v. Dit inzicht leverde de z.g. Hubble-constante H. v (km/s) = H R (megaparsec) H = ± 75 Door verbeterde metingen is deze z.g. 'constante' wel enige keren bijgesteld. [Zie ook de serie Ruimte en tijd nr 2 en 3 in Vesta nr 29 en 30] Hierboven is globaal de kennis beschreven die we zo'n 50 à 60 jaar geleden hadden. Maar zich serieus bezig houden met de vraag hoe sterren ontstaan en tenslotte aan hun eind komen, neen dat deed men niet. Aan dit soort koffiedikkijkerij waagde een serieuze astronoom zich niet. Het was ook wel lastig, want sterren evolueren in een tijdsperiode, variërend (zoals eerder opgemerkt) van enkele miljoenen tot honderd miljard jaar, dus in die paar duizend jaar dat naar sterren gekeken wordt (en met geavanceerde apparatuur pas een paar honderd jaar) veranderde er niet zoveel aan sterren. In de volgende VESTA aflevering (nr 69) zal het werkelijke wetenschapsdag onderwerp, de evolutie van sterren, behandeld worden. Jaap Kuyt

4 Bijlage 1. Afstandsbepaling. Dit gebeurt (voor sterren die niet al te ver weg zijn m.b.v. de z.g. Parallax (verschilzicht). Principe: bij verplaatsing zal men een voorwerp in een andere richting gaan zien. Weet men de verplaatsing en het 'verschilzicht' dan is daaruit de afstand te berekenen. In onderstaande tekening blijkt dat de richting waarin men een ster (loodrecht op de richting aarde zon) ziet, na een half jaar gewijzigd is (overigens maar heel weinig, vanwege de grote afstand zon ster). Dit 'verschilzicht' noemt men de parallax. M.b.v. de formule: tg p = 2 a e/ R (=afstand zonster) kan men R berekenen. De afstand waarbij p = 1 boogsec. noemt men de parsec NB 1 parsec = 3,26 lichtjaar. Bijlage 2. Aarde (na een half jaar) Figuur 1 Absolute magnitude In bijgaande figuur blijkt dat voor het blote oog Sirius 16 maal helderder is dan Regulus. Immers: Magnitudeverschil m=1,5(1,4) 3 en 2,5 x 2,5 x 2,5 16 Zouden deze sterren op dezelfde afstand staan (van bv 10 parsec) dan zou Regulus juist 10 maal helderder zijn. (Ga dit maar na). Bijlage 3. Diverse magnituden / helderheden Figuur 2 Schijnbare- en absolute magnitude van de zon en enkele sterren. De 'Betelgeuze' (=schouder), links boven (rode kleur) en Rigel (=voet) rechts onder, (blauw) lijken op het oog even helder: Dus de Visuele helderheid is gelijk. Neemt men een foto dan blijkt Rigel beduidend helderder. Fotografische helderheid is dus verschillend. Oorzaak: Het oog is het meest gevoelig voor geel, de fotografische plaat juist voor blauw. Zo 'ziet' men voorwerpen die uitsluitend UV licht uitstralen niet met blote oog, maar op een foto juist heel goed. Ook meet men wel de totale uitstraling van sterren. Men spreekt dan van bolometrische helderheid. figuur 3

5 Tabel I Voorbeelden van enkele sterren met hun fotografische magnitude B en hun visuele magnitude V. Bedenk: hoe groter de magnitude hoe geringer de helderheid! Sterkleur Ster Temperatuur. K Blauw Spica Regulus Rigel ,72 1,23 0,12 1,00 1,36 0,15 0,28 0,13 0,03 Wit Wega Sirius ,03 1,42 0,03 1,43 0,00 0,01 Geel Capella ,73 0,09 0,64 Oranje Arcturus Aldebaran ,17 2,29 0,06 0,78 1,23 1,51 Rood Antares Betelgeuse ,78 2,37 0,98 0,70 1,80 1,67 Figuur 3 Af Fotogr.mag. B Figuur 4 Visueel Fotovis.mag. V Fotografisch beeldingen van sterrenbeeld Orion Kleurindex B-V

6 Bijlage 4. Kernreacties. NB Getallen links boven geven het aantal nucleonen (kerndeeltjes, dus protonen of neutronen) aan. Getallen links onder geven de (elementaire) lading aan. Positron (+)1, elektron 1. NB neutrino's hebben lading noch massa Waterstof tot helium: 2 H D + e + (1), D + H He (2) He He + 2 H (3), NB 2 e + 2 e (annihilatie) E (4) Optellen: 2 [(1) + (2)] + (3) : 4 H He + 2 e + 2 neutrino's Vorming C: 2 He Be Halveringstijd Be is s!! En dan Be + He C NB Door zeer kleine halveringstijd Be kan alleen bij zeer hoge P en T deze kern de kans krijgen met He tot C te fuseren. Hierna kunnen nog de meer kernreacties optreden zoals: C + He O, O + He Ne, 2 C Mg, 2 C Na + p NB Bij al deze kernreacties wordt de massa minder, dus leveren energie (volgens Einstein). Bij zg superreuzen gaan de kernreacties steeds verder, alle elementen worden gevormd, echter bij ijzer aangekomen is de massa per nucleon mimimaal geworden. Bij verdere kernfusies zou de massa juist weer toenemen. De kernreacties en de warmteproduktie stoppen dus waardoor het evenwicht tussen expansie (door warmteontwikkeling) en contractie (tgv de zwaartekracht) verbroken wordt: In zeer korte tijd stort de kern met donderend geweld ineen! Zo ook de omringende lagen die hun steun kwijt geraakt zijn. Tgv van deze heftige contractie stijgt de (kern) temperatuur tot zeer grote waarden: opnieuw treden kernreacties op, de Fe kernen vangen neutronen in: Fe + 6 n Fe waarna Fe Co + e NB Door het neutronoverschot worden dus neutronen in protonen en electronen omgezet: Er ontstaan elementen met een hoger atoomnummer zoals Uranium (Z = 92). NB Alle elementen met Z > 83 zijn radioactief. Uraan heeft echter een zeer grote halveringstijd ( 5 miljard jaar) en is dus nog steeds aanwezig. De energieontwikkeling in de kern van de superreus is echter dermate groot dat de implosieve ineenstorting zeer snel overgaat in een onvoorstelbare explosieve expansie: een supernova is 'geboren'! Tijdens deze korte maar zeer hevige expansie kan de lichtkracht gelijk worden aan die van een geheel sterstelsel! Jaap Kuyt

Hoe meten we STERAFSTANDEN?

Hoe meten we STERAFSTANDEN? Hoe meten we STERAFSTANDEN? (soorten sterren en afstanden) Frits de Mul Jan. 2017 www.demul.net/frits 1 Hoe meten we STERAFSTANDEN? (soorten sterren en afstanden) 1. Afstandsmaten in het heelal 2. Soorten

Nadere informatie

Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener

Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener Kosmische raadselen? Breng ze in voor de laatste les! Mail uw vragen naar info@edwinmathlener.nl, o.v.v. Sonnenborghcursus. Uw vragen komen dan terug in de laatste

Nadere informatie

Hoe meten we STERAFSTANDEN?

Hoe meten we STERAFSTANDEN? Hoe meten we STERAFSTANDEN? Frits de Mul voor Cosmos Sterrenwacht nov 2013 Na start loopt presentatie automatisch door 1 Hoe meten we STERAFSTANDEN? 1. Afstandsmaten in het heelal 2. Soorten sterren 3.

Nadere informatie

Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener

Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener 100 000 lichtjaar convectiezone stralingszone kern 15 miljoen graden fotosfeer 6000 graden Kernfusie protonprotoncyclus E=mc 2 Kernfusie CNO-cyclus Zichtbare

Nadere informatie

De levensloop van sterren.

De levensloop van sterren. De levensloop van sterren. Hierover had men wel een vaag idee: een ster zou beginnen als een rode reus, om daarna te gaan samentrekken tot een hete O ster om dan, afkoelend en inkrimpend, langs de hoofdreeks

Nadere informatie

sterrenbeeld orion Het Sterrenbeeld orion

sterrenbeeld orion Het Sterrenbeeld orion sterrenbeeld orion Het Sterrenbeeld orion In de winter staat het sterrenbeeld Orion prominent aan de zuidelijke hemel. Met het blote oog valt er al heel wat te zien aan Orion. In deze blog lopen we de

Nadere informatie

Sterrenstelsels. prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen

Sterrenstelsels. prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen Sterrenstelsels prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen Sterrenstelsels Uur 1: Ons Melkwegstelsel Uur 2: Andere sterrenstelsels De Melkweg Galileo: Melkweg bestaat

Nadere informatie

Sterrenstof. OnzeWereld, Ons Heelal

Sterrenstof. OnzeWereld, Ons Heelal Sterrenstof OnzeWereld, Ons Heelal Mesopotamie: bestudering van de bewegingen aan het firmament vooral voor astrologie. Veel van de kennis, ook over bedekkingen (waaronder maans- en zonsverduisteringen)

Nadere informatie

sterren en sterevolutie

sterren en sterevolutie Sterrenkunde Olypiade 2015 les 1: sterren en sterevolutie Onno Pols Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen 1 de zon: de dichtstbijzijnde ster 2 de zon: de dichtstbijzijnde ster de zon is

Nadere informatie

Onze Zon is een doodgewone gele ster. Inleiding sterren. Energiebron: hydrostatisch evenwicht. De atmosfeer van de Zon

Onze Zon is een doodgewone gele ster. Inleiding sterren. Energiebron: hydrostatisch evenwicht. De atmosfeer van de Zon De Zon Inleiding sterr Onze Zon is e doodgewone gele ster. 109 x diameter aarde (maanbaan past erin!) 333.000 x zwaarder dan aarde dichtheid 1.4 gr/cm 3 (vergelijkbaar met Jupiter) rotatieperiode 25(+)

Nadere informatie

naarmate de afstand groter wordt zijn objecten met of grotere afmeting of grotere helderheid nodig als standard rod of standard candle

naarmate de afstand groter wordt zijn objecten met of grotere afmeting of grotere helderheid nodig als standard rod of standard candle Melkwegstelsels Ruimtelijke verdeling en afstandsbepaling Afstands-ladder: verschillende technieken nodig voor verschillend afstandsbereik naarmate de afstand groter wordt zijn objecten met of grotere

Nadere informatie

Evolutie van Zon en Sterren

Evolutie van Zon en Sterren Evolutie van Zon en Sterren E.P.J. van den Heuvel Universiteit van Amsterdam 12 December 2018, Amersfoort Zon en planeten op dezelfde schaal weergegeven Massa 330 000 maal Aarde 70 % Waterstof, 28% Helium

Nadere informatie

Afstanden in de astrofysica

Afstanden in de astrofysica Afstanden in de astrofysica Booggraden, boogminuten en boogseconden Een booggraad of kortweg graad is een veel gebruikte eenheid voor een hoek. Een booggraad is per definitie het 1/360-ste deel van een

Nadere informatie

TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 14 DECEMBER,

TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 14 DECEMBER, TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 14 DECEMBER, 14.00-17.00 LEES ONDERSTAANDE IN DETAIL: DIT TENTAMEN OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 2.5 PUNTEN OPGAVE 2: 2.5 PUNTEN OPGAVE 3: 2.5 PUNTEN OPGAVE 4: 2.5

Nadere informatie

Inleiding Astrofysica college 6

Inleiding Astrofysica college 6 Inleiding Astrofysica college 6 Onze zon en de sterren De opbouw van de zon Binnen in de ster: opaciteit - Hoe lichtdoorlatend is het gas? Veel tegenwerking zorgt voor een heter gas. In de zon botst een

Nadere informatie

Tentamen Inleiding Astrofysica

Tentamen Inleiding Astrofysica Tentamen Inleiding Astrofysica 19 December 2017, 10.00-13.00 Let op lees onderstaande goed door! Dit tentamen omvat 5 opdrachten, die maximaal 100 punten opleveren. De eerste opdracht bestaat uit tien

Nadere informatie

Newtoniaanse kosmologie 4

Newtoniaanse kosmologie 4 Newtoniaanse kosmologie 4 4.2 De leeftijd van het heelal Liddle Ch. 8 4.1 De kosmologische constante Liddle Ch. 7 4.3 De dichtheid en donkere materie Liddle Ch. 9 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis

Nadere informatie

Sterrenkunde Ruimte en tijd (3)

Sterrenkunde Ruimte en tijd (3) Sterrenkunde Ruimte en tijd (3) Zoals we in het vorige artikel konden lezen, concludeerde Hubble in 1929 tot de theorie van het uitdijende heelal. Dit uitdijen geschiedt met een snelheid die evenredig

Nadere informatie

De kosmische afstandsladder

De kosmische afstandsladder De kosmische afstandsladder De kosmische afstandsladder Oorsprong Sterrenkunde Maan B Zon A Aarde C Aristarchos: Bij halve maan is de hoek zon-maanaarde, B, 90 graden. Als exact op hetzelfde moment de

Nadere informatie

Einstein (6) v(=3/4c) + u(=1/2c) = 5/4c en... dat kan niet!

Einstein (6) v(=3/4c) + u(=1/2c) = 5/4c en... dat kan niet! Einstein (6) n de voorafgaande artikelen hebben we het gehad over tijdsdilatatie en Lorenzcontractie (tijd en lengte zijn niet absoluut maar hangen af van de snelheid tussen waarnemer en waargenomene).

Nadere informatie

Sterrenstelsels en kosmologie

Sterrenstelsels en kosmologie Sterrenstelsels en kosmologie Inhoudsopgave Ons eigen melkwegstelsel De Lokale Groep Sterrenstelsels Structuur in het heelal Pauze De geschiedenis van het heelal Standaard big bang theorie De toekomst

Nadere informatie

Samenvatting door D woorden 28 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde

Samenvatting door D woorden 28 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde Samenvatting door D. 1387 woorden 28 november 2016 0 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Kosmografie Onderzoeken van heelal basis wetenschap = fysica Hoofdstuk 1: Structuur van het heelal 1.1 Samenstelling

Nadere informatie

Vlaamse Sterrenkunde Olympiade 2010

Vlaamse Sterrenkunde Olympiade 2010 Vlaamse Sterrenkunde Olympiade 2010 15 januari 2010 Welkom bij de Vlaamse Sterrenkunde Olympiade 2010! Zoals uitgelegd in het reglement op de website mag je deze Olympiade thuis oplossen, met al het opzoekwerk

Nadere informatie

Ik doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten.

Ik doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten. Boekverslag door J. 1981 woorden 29 juli 2003 6.3 208 keer beoordeeld Vak Nederlands Ik doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten.

Nadere informatie

13 Zonnestelsel en heelal

13 Zonnestelsel en heelal 13 Zonnestelsel en heelal Astrofysica vwo Werkblad 52 STRAAL EN MASSA VAN STERREN In deze opdracht ga je na hoe je de lijnen van gelijke straal en van gelijke massa in het HRD kunt plaatsen. Straal van

Nadere informatie

13 Zonnestelsel en heelal

13 Zonnestelsel en heelal 13 Zonnestelsel en heelal Astrofysica vwo Werkblad 51 LEVENSLOOP VAN STERREN In deze opdracht ga je na hoe de levensloop van een ster eruit ziet, en wat dat betekent voor het leven op aarde. Uit het HRD

Nadere informatie

De Melkweg: visueel. sterren, nevels en stof. De Melkweg: atomair waterstof. atomair waterstof straalt bij een golflengte van 21cm

De Melkweg: visueel. sterren, nevels en stof. De Melkweg: atomair waterstof. atomair waterstof straalt bij een golflengte van 21cm 75 50 25 0-25 0 25 50 75 100 125-25 -50-75 2003 Inleiding Astrofysica De Melkweg: visueel De Melkweg: nabij-infrarood Paul van der Werf Sterrewacht Leiden sterren, nevels en stof nabij-infrarood licht

Nadere informatie

Inleiding Astrofysica College 8 9 november Ignas Snellen

Inleiding Astrofysica College 8 9 november Ignas Snellen Inleiding Astrofysica College 8 9 november 2015 13.45 15.30 Ignas Snellen De chemische verrijking van het heelal o In het begin bestaat het heelal alleen uit waterstof, helium, en een beetje lithium o

Nadere informatie

Praktische opdracht ANW Sterren

Praktische opdracht ANW Sterren Praktische opdracht ANW Sterren Praktische-opdracht door een scholier 2121 woorden 25 maart 2003 6,7 54 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding Hoe vaak zouden onze voorouders wel niet naar de sterren gekeken

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 9.1 De hemel Wanneer s nachts naar een onbewolkte hemel wordt gekeken is het eerste wat opvalt de vele fonkelende sterren. Met wat geluk kan ook de melkweg worden gezien als een

Nadere informatie

Astrofysica. Ontstaan En Levensloop Van Sterren

Astrofysica. Ontstaan En Levensloop Van Sterren Astrofysica Ontstaan En Levensloop Van Sterren 1 Astrofysica 9 avonden Deeltjestheorie als rode draad Energie van sterren Helderheden Straling en spectrografie HR diagram Diameters en massa 2 Astrofysica

Nadere informatie

De Zon Helderheid, afstand, temperatuur, kleur Dubbelsterren Veranderlijke sterren

De Zon Helderheid, afstand, temperatuur, kleur Dubbelsterren Veranderlijke sterren Basiscursus Astronomie en Astrofysica Leeuwarden, jan.-apr. 2013 Samenstelling en opbouw van Jan de Boer, 4 maart De Zon Helderheid, afstand, temperatuur, kleur Dubbelsterren Veranderlijke sterren o 12

Nadere informatie

Met de Kijker op Jacht, Universum 4, 2004 Door Wouter Verheul

Met de Kijker op Jacht, Universum 4, 2004 Door Wouter Verheul Met de Kijker op Jacht, Universum 4, 2004 Door Wouter Verheul Nu de vakantie weer voorbij is, en de zomer op z'n einde loopt, zijn de Boogschutter en de Schorpioen met het centrum van de Melkweg onder

Nadere informatie

11/15/16. Inleiding Astrofysica College 8 14 november Ignas Snellen. De melkweg

11/15/16. Inleiding Astrofysica College 8 14 november Ignas Snellen. De melkweg Inleiding Astrofysica College 8 14 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen De melkweg 1 De melkweg Anaxagoras (384-322 BC) en Democritus (500-428 BC): Melkweg bestaat uit verwegstaande sterren Galilei

Nadere informatie

Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP

Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP Hoorcollege: Woensdag 10:45-12:30 in HG00.308 Data: 13 april t/m 15 juni; niet op 27 april & 4 mei Werkcollege: Vrijdag, 15:45-17:30, in HG 03.053 Data: t/m 17 juni; niet

Nadere informatie

TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 15 DECEMBER,

TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 15 DECEMBER, Tentamen Inleiding Astrofysica Pagina 1 uit 8 TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 15 DECEMBER, 14.00-17.00 LEES ONDERSTAANDE INFORMATIE GOED DOOR: DIT TENTAMEN OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 2.0 PUNTEN

Nadere informatie

Sterrenstelsels: een aaneenschakeling van superlatieven

Sterrenstelsels: een aaneenschakeling van superlatieven : een aaneenschakeling van superlatieven Wist u dat! Onze melkweg is een sterrenstelsel! Het bevat zo n 200000000000 sterren! Toch staat de dichtstbijzijnde ster op 4 lichtjaar! Dit komt overeen met 30.000.000

Nadere informatie

De Zon. N.G. Schultheiss

De Zon. N.G. Schultheiss 1 De Zon N.G. Schultheiss 1 Inleiding Deze module is direct vanaf de derde of vierde klas te volgen en wordt vervolgd met de module De Broglie of de module Zonnewind. Figuur 1.1: Een schema voor kernfusie

Nadere informatie

Pandora's cluster, 2/12/2018. inhoud. Het vroege heelal. HOVO-Utrecht 9 februari HOVO-Utrecht 9 februari 2018

Pandora's cluster, 2/12/2018. inhoud. Het vroege heelal. HOVO-Utrecht 9 februari HOVO-Utrecht 9 februari 2018 2/12/2018 Evolutie van het vroege heelal: proces van samenklonteringen vanaf de gelijkmatige verdeling tot de huidige structuur: de vorming van clusters en superclusters in het kosmische web vanaf 10 miljard

Nadere informatie

Inleiding Astrofysica

Inleiding Astrofysica Inleiding Astrofysica in 110 vragen en 21 formules Henk Hoekstra, Universiteit Leiden, 2018 Het tentamen van het vak Inleiding Astrofysica (IAF) zal uit twee delen bestaan. In het eerste deel (30% van

Nadere informatie

Vlaamse Sterrenkunde Olympiade 2010

Vlaamse Sterrenkunde Olympiade 2010 Vlaamse Sterrenkunde Olympiade 010 Meerkeuze vragenreeks 1. Pluto wordt sinds kort niet meer beschouwd als planeet. Dit is a) omdat hij niet rond genoeg is b) omdat hij zijn baan niet schoongeveegd heeft

Nadere informatie

Overzicht. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014. uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond.

Overzicht. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014. uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014 Kosmologie Overzicht uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond Boek: n.v.t. Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het

Nadere informatie

Samenvatting Natuurkunde Hoofdstuk 7 + zonnestelsel en heelal

Samenvatting Natuurkunde Hoofdstuk 7 + zonnestelsel en heelal Samenvatting Natuurkunde Hoofdstuk 7 + zonnestelsel en heelal Samenvatting door C. 1741 woorden 24 juni 2016 1,4 1 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Nu voor straks Natuurkunde H7 + Zonnestelsel en

Nadere informatie

HOVO cursus Kosmologie

HOVO cursus Kosmologie HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding

Nadere informatie

De Fysica van Sterren. Instituut voor Sterrenkunde

De Fysica van Sterren. Instituut voor Sterrenkunde De Fysica van Sterren Overzicht Sterrenkunde en de universaliteit van de natuurwetten Astro-fysica: wat is een ster? De kosmische cyclus van ontstaan en vergaan De vragen over het heelal zijn ook vragen

Nadere informatie

TE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 12 DECEMBER 2012,

TE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 12 DECEMBER 2012, TE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 12 DECEMBER 2012, 14.00-17.00 LEES O DERSTAA DE GOED DOOR: DIT TE TAME OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 3.0 PU TE OPGAVE 2: 2.5 PU TE OPGAVE 3: 2.0 PU TE OPGAVE 4: 2.5

Nadere informatie

Werkstuk ANW Supernova's

Werkstuk ANW Supernova's Werkstuk ANW Supernova's Werkstuk door een scholier 1622 woorden 18 oktober 2010 4,8 24 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding Ik heb het onderwerp supernova s gekozen omdat ik in dit onderwerp twee onderwerpen

Nadere informatie

Hertentamen Inleiding Astrofysica 19 December 2015,

Hertentamen Inleiding Astrofysica 19 December 2015, Hertentamen Inleiding Astrofysica 19 December 2015, 14.00-17.00 Let op lees onderstaande goed door! *) Dit tentamen omvat 4 opdrachten. De eerste opdracht bestaat uit tien individuele kennisvragen. Deze

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Op een heldere avond kunnen we aan de hemel een witte, op sommige plekken onderbroken band van licht tegenkomen. Wat we zien zijn miljoenen sterren die samen de schijf van ons eigen sterrenstelsel, de

Nadere informatie

Van Zonnestelsel tot Ontstaan Heelal Leeuwarden, jan-april 2013. Leven van Sterren. Paul Wesselius, 11 maart 2013. 11-3-2013 Leven van sterren, HOVO 1

Van Zonnestelsel tot Ontstaan Heelal Leeuwarden, jan-april 2013. Leven van Sterren. Paul Wesselius, 11 maart 2013. 11-3-2013 Leven van sterren, HOVO 1 Van Zonnestelsel tot Ontstaan Heelal Leeuwarden, jan-april 2013 Leven van Sterren Paul Wesselius, 11 maart 2013 11-3-2013 Leven van sterren, HOVO 1 Inhoud Sterrenleven Inleiding Geboorte van Sterren Sterren

Nadere informatie

Werkstuk Nederlands De Ruimte werkstuk

Werkstuk Nederlands De Ruimte werkstuk Werkstuk Nederlands De Ruimte werkstuk Werkstuk door Denise 1472 woorden 24 maart 2019 0 keer beoordeeld Vak Nederlands Het zonnestelsel Inhoudsopgave Inleiding Onderzoeksvraag Het ontstaan Planeten De

Nadere informatie

12/2/16. Inleiding Astrofysica College november Ignas Snellen. Kosmologie. Studie van de globale structuur van het heelal

12/2/16. Inleiding Astrofysica College november Ignas Snellen. Kosmologie. Studie van de globale structuur van het heelal Inleiding Astrofysica College 10 28 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen Kosmologie Studie van de globale structuur van het heelal 1 12/2/16 Afstanden tot sterrenstelsels Sommige sterren kunnen als

Nadere informatie

Tentamen Inleiding Astrofysica 16 December 2015,

Tentamen Inleiding Astrofysica 16 December 2015, Tentamen Inleiding Astrofysica 16 December 2015, 14.00-17.00 Let op lees onderstaande goed door! *) Dit tentamen omat 4 opdrachten. De eerste opdracht bestaat uit tien indiiduele kennisragen. Deze ragen

Nadere informatie

Praktische opdracht ANW De levensloop van een ster

Praktische opdracht ANW De levensloop van een ster Praktische opdracht ANW De levensloop van een ster Praktische-opdracht door een scholier 2522 woorden 18 maart 2003 7 90 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding Wij hebben er voor gekozen om ons werkstuk over

Nadere informatie

Hoofdstuk 8. Samenvatting. 8.1 Sterren en sterrenhopen

Hoofdstuk 8. Samenvatting. 8.1 Sterren en sterrenhopen Hoofdstuk 8 Samenvatting Een verlaten strand en een onbewolkte lucht, zoals op de voorkant van dit proefschrift, zijn ideaal om te genieten van de sterren: overdag van de Zon de dichtstbijzijnde ster en

Nadere informatie

Inleiding Astrofysica

Inleiding Astrofysica Inleiding Astrofysica Hoorcollege VIII 5 november 2018 Samenvatting hoorcollege VII n Detectie van exoplaneten n Sterren n Fysieke eigenschappen n Dubbelsterren n Steratmosfeer n Herzsprung-Russel Diagram

Nadere informatie

STERREN & STRALING VWO

STERREN & STRALING VWO STERREN & STRALING VWO Foton is een opgavenverzameling voor het nieuwe eindexamenprogramma natuurkunde. Foton is gratis te downloaden via natuurkundeuitgelegd.nl/foton Uitwerkingen van alle opgaven staan

Nadere informatie

Neutrinos sneller dan het licht?

Neutrinos sneller dan het licht? Neutrinos sneller dan het licht? Kosmische neutrinos Ed P.J. van den Heuvel, Universiteit van Amsterdam 24/10/2011 Zon en planeten afgebeeld op dezelfde schaal Leeftijd zon en planeten: 4,65 miljard jaar

Nadere informatie

Spectroscopie. ... de kunst van het lichtlezen... Karolien Lefever. u gebracht door. Instituut voor Sterrenkunde, K.U. Leuven

Spectroscopie. ... de kunst van het lichtlezen... Karolien Lefever. u gebracht door. Instituut voor Sterrenkunde, K.U. Leuven Spectroscopie... de kunst van het lichtlezen... u gebracht door Instituut voor Sterrenkunde, K.U. Leuven Spectroscopie en kunst... Het kleurenpalet van het elektromagnetisch spectrum... Het fingerspitzengefühl

Nadere informatie

J.W. van Holten

J.W. van Holten Afstandsbepaling in het heelal i. Parallax methode Definitie: d = 1 parsec als α = 1 1 parsec = 3.26 lichtjaar = 3.09 10 13 km ii. Variabele sterren A. Cepheiden: sterk statistisch verband tussen maximale

Nadere informatie

RIETVELD-LYCEUM. les 3. dd. 20 NOVEMBER 2012 HET ZONNESTELSEL NU. de compononenten. V.s.w. Corona Borealis, Zevenaar

RIETVELD-LYCEUM. les 3. dd. 20 NOVEMBER 2012 HET ZONNESTELSEL NU. de compononenten. V.s.w. Corona Borealis, Zevenaar RIETVELD-LYCEUM les 3. dd. 20 NOVEMBER 2012 HET ZONNESTELSEL NU de compononenten V.s.w. Corona Borealis, Zevenaar de Zon KERNFUSIE: waterstof >> helium. t.g.v. de ZWAARTEKRACHT >> temperatuur inwendig

Nadere informatie

TE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 6 FEBRUARI 2013,

TE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 6 FEBRUARI 2013, TE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 6 FEBRUARI 2013, 14.00-17.00 LEES O DERSTAA DE GOED DOOR: DIT TE TAME OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 2.5 PU TE OPGAVE 2: 2.5 PU TE OPGAVE 3: 2.5 PU TE OPGAVE 4: 2.5

Nadere informatie

Je weet dat hoe verder je van een lamp verwijderd bent hoe minder licht je ontvangt. Een

Je weet dat hoe verder je van een lamp verwijderd bent hoe minder licht je ontvangt. Een Inhoud Het heelal... 2 Sterren... 3 Herzsprung-Russel-diagram... 4 Het spectrum van sterren... 5 Opgave: Spectraallijnen van een ster... 5 Verschuiving van spectraallijnen... 6 Opgave: dopplerverschuiving...

Nadere informatie

Melkwegstelsels. Eigenschappen en ruimtelijke verdeling. - morfologie - sterpopulaties - ISM eigenschappen - massa, afmeting en helderheid

Melkwegstelsels. Eigenschappen en ruimtelijke verdeling. - morfologie - sterpopulaties - ISM eigenschappen - massa, afmeting en helderheid Melkwegstelsels Eigenschappen en ruimtelijke verdeling - morfologie - sterpopulaties - ISM eigenschappen - massa, afmeting en helderheid Messier 51, de draaikolknevel, door de jaren heen Lord Rosse (1845)

Nadere informatie

Big Bang ontstaan van het heelal

Big Bang ontstaan van het heelal Big Bang ontstaan van het heelal Alfred Driessen Amsterdam A.Driessen@utwente.nl 910-heelal.ppt slide 1 datum: 2 oktober 2009 A. Driessen@utwente.nl ESO's Very Large Telescope (VLT) 910-heelal.ppt slide

Nadere informatie

Astrofysica. Lessen over. Les 1 : De ontdekking van ons melkwegstelsel.

Astrofysica. Lessen over. Les 1 : De ontdekking van ons melkwegstelsel. Lessen over Astrofysica Les 1 : De ontdekking van ons melkwegstelsel. De eerste ideeën over de afstand van de sterren. De parallax. De eerste ideeën over de beweging van de sterren. Eigenbeweging. Schijnbare

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Hoofdstuk 10 Nederlandse samenvatting Dit proefschrift gaat over dubbelsterren: twee sterren die als gevolg van de zwaartekracht om elkaar heen draaien. Deze systemen zijn van groot belang voor de sterrenkunde,

Nadere informatie

Astronomische hulpmiddelen

Astronomische hulpmiddelen Inhoudsopgave Hulpmiddelen Magnitudes... blz. 2 Schijnbare magnitude... blz. 2 Absolute magnitude... blz. 3 Andere kleuren, andere magnitudes... blz. 3 Van B-V kleurindex tot temperatuur... blz. 4 De afstandsvergelijking...

Nadere informatie

Basis Cursus Sterrenkunde. Namen van Sterren

Basis Cursus Sterrenkunde. Namen van Sterren Basis Cursus Sterrenkunde Namen van Sterren 1 Namen van sterren 1 Arabisch of Latijn (Betelgeuze, Algol, Spica, Polaris enz) 2 Per sterrenbeeld van helder naar zwak (α Lyrae, β Orionis, γ Cepheus, ώ Cassopeia)

Nadere informatie

5.6. Boekverslag door K woorden 22 december keer beoordeeld

5.6. Boekverslag door K woorden 22 december keer beoordeeld Boekverslag door K. 1768 woorden 22 december 2011 5.6 56 keer beoordeeld Vak NLT 1. De straal van de aarde is 637800000 cm. Als deze afneemt tot 0.5 cm, dan is deze in verhouding 0.5/637800000 keer de

Nadere informatie

Met de Kijker op Jacht, Universum 1, 2006 Door: Jeffrey Bout

Met de Kijker op Jacht, Universum 1, 2006 Door: Jeffrey Bout Met de Kijker op Jacht, Universum 1, 2006 Door: Jeffrey Bout Dag allemaal! Ook zo genoten van Mars eind vorig jaar? Wij wel! Mooie structuren waren er zichtbaar en sommigen hebben zelfs een heuse zandstorm

Nadere informatie

T2b L1 De ruimte of het heelal Katern 1

T2b L1 De ruimte of het heelal Katern 1 Het heelal of de kosmos is de ruimte waarin de zon, de maan en de sterren zich bevinden. Het heelal bestaat uit een oneindig aantal hemellichamen waarvan er steeds nieuwe ontdekt worden. De hemellichamen

Nadere informatie

Het Heelal. N.G. Schultheiss

Het Heelal. N.G. Schultheiss 1 Het Heelal N.G. Schultheiss 1 Inleiding Deze module volgt op de module De hemel. Deze module wordt vervolgd met de module Meten met een Telescoop. Uiteindelijk kun je met de opgedane kennis een telescoop

Nadere informatie

Lichtsnelheid Eigenschappen

Lichtsnelheid Eigenschappen Sterrenstelsels Lichtsnelheid Eigenschappen! Sinds eind 19 e eeuw is bekend dat de lichtsnelheid:! In vacuüm 300.000km/s bedraagt! Gemeten met proeven! Berekend door Maxwell in zijn theorie over EM golven!

Nadere informatie

STERREN EN MELKWEGSTELSELS

STERREN EN MELKWEGSTELSELS STERREN EN MELKWEGSTELSELS 3. Piet van der Kruit Kapteyn Astronomical Institute University of Groningen the Netherlands Voorjaar 2007 Hydrostatisch evenwicht Stralingstransport Toestandsvergelijking Stroomparallax

Nadere informatie

Ontstaan en levensloop van sterren

Ontstaan en levensloop van sterren Ontstaan en levensloop van sterren E.P.J. van den Heuvel Eindstadia van sterren: Witte Dwergen, Neutronensterren en Zwarte gaten Amersfoort 12 December 2018 Levensduren van sterren (in zware sterren: in

Nadere informatie

Schijnbare helderheid, afstandsbepaling en absolute helderheid van sterren.

Schijnbare helderheid, afstandsbepaling en absolute helderheid van sterren. Schijnbare helderheid, afstandsbepaling en absolute helderheid van sterren. Helderheid van sterren: Magnitude als maat - een 2000 jaar oud idee, maar nog steeds in gebruik! Magnitude van sterren Als we

Nadere informatie

STERREN EN MELKWEGSTELSELS

STERREN EN MELKWEGSTELSELS STERREN EN MELKWEGSTELSELS 4. Piet van der Kruit Kapteyn Astronomical Institute University of Groningen the Netherlands Voorjaar 2007 Outline Helium-verbranding Degeneratiedruk Witte dwergen Neutronensterren

Nadere informatie

INLEIDING STERRENKUNDE 1A 2005

INLEIDING STERRENKUNDE 1A 2005 INLEIDING STERRENKUNDE 1A 2005 WERKCOLLEGE 1 1. Een beetje historie... a. Omtrek aarde = 360/7 800km, dus straal is factor 2π kleiner, ofwel 6550 km b. Straal maan is 6550/3 = 2180 km c. Hoekdiam(zon)

Nadere informatie

Eindpunt van een ster Project voor: middelbare scholieren (profielwerkstuk) Moeilijkheidsgraad: Categorie: Het verre heelal Tijdsinvestering: 80 uur

Eindpunt van een ster Project voor: middelbare scholieren (profielwerkstuk) Moeilijkheidsgraad: Categorie: Het verre heelal Tijdsinvestering: 80 uur Eindpunt van een ster Project voor: middelbare scholieren (profielwerkstuk) Moeilijkheidsgraad: Categorie: Het verre heelal Tijdsinvestering: 80 uur Inleiding Dit is een korte inleiding. Als je meer wilt

Nadere informatie

HOVO cursus Kosmologie

HOVO cursus Kosmologie HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 2011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding

Nadere informatie

Newtoniaanse kosmologie De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch Het vroege heelal Liddle Ch. 11

Newtoniaanse kosmologie De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch Het vroege heelal Liddle Ch. 11 Newtoniaanse kosmologie 5 5.1 De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch. 10 5.2 Het vroege heelal Liddle Ch. 11 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in de tijd: de oerknal

Nadere informatie

STERREN EN MELKWEGSTELSELS

STERREN EN MELKWEGSTELSELS STERREN EN MELKWEGSTELSELS 6. Piet van der Kruit Kapteyn Astronomical Institute University of Groningen the Netherlands Voorjaar 2007 Outline Afstanden worden in eerste instantie gemeten met Cepheïden.

Nadere informatie

Overzicht (voorlopig) Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2015

Overzicht (voorlopig) Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2015 Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2015 vroedvrouwen in Nijmegen zwaartekracht vs. druk het viriaal theorema energie-transport kernfusie Overzicht (voorlopig) 4 mrt: Kijken naar de hemel 11 mrt:

Nadere informatie

Inleiding Astrofysica

Inleiding Astrofysica Inleiding Astrofysica in 122 vragen en 23 formules Henk Hoekstra, Universiteit Leiden, 2017 Het tentamen van het vak Inleiding Astrofysica (IAF) zal uit twee delen bestaan. In het eerste deel (30% van

Nadere informatie

Het dynamische Heelal

Het dynamische Heelal Het dynamische Heelal Uitgave ter gelegenheid van 350 jaar Utrechtse Sterrenkunde Studium Generale reeks 9302 i Het dynamische Heelal Uitgave ter gelegenheid van 350 jaar Utrechtse Sterrenkunde Samenstelling:

Nadere informatie

2.3 Energie uit atoomkernen

2.3 Energie uit atoomkernen 2. Energie uit atoomkernen 2.1 Equivalentie van massa en energie 2.2 Energie per kerndeeltje in een kern 2.3 Energie uit atoomkernen 2.1 Equivalentie van massa en energie Einstein: massa kan worden omgezet

Nadere informatie

Op zoek naar de zwaarste ster II: Bovenaan in het HR-diagram

Op zoek naar de zwaarste ster II: Bovenaan in het HR-diagram Op zoek naar de zwaarste ster II: Bovenaan in het HR-diagram Claude Doom MOETEN WE ONS ECHT BEPERKEN TOT dubbelsterren om de zwaarste ster te vinden (zie deel I: Sterren wegen, Heelal juli 2015, blz.216)?

Nadere informatie

Stervorming. Scenario: Jonge sterren komen voor in groepen (vormen dus samen, tegelijkertijd) Jeans massa. Voorbeelden:

Stervorming. Scenario: Jonge sterren komen voor in groepen (vormen dus samen, tegelijkertijd) Jeans massa. Voorbeelden: Stervorming Jonge sterren komen voor in groepen (vormen dus samen, tegelijkertijd) Voorbeelden: - de open sterrenhopen (herinner de Pleiaden) - OB associaties (groepen met veel sterren van spectraaltype

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Spiraalstelsels Het heelal wordt bevolkt door sterrenstelsels die elk uit miljarden sterren bestaan. Er zijn verschillende soorten sterrenstelsels. In het huidige heelal zien we

Nadere informatie

Donkere Materie. Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht

Donkere Materie. Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht Donkere Materie Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht Een paar feiten over ons heelal Het heelal zet uit (Hubble, 1924); Ons heelal is zo n 14 miljard jaar oud; Ons heelal was vroeger

Nadere informatie

Materie bouwstenen van het heelal FEW 2009

Materie bouwstenen van het heelal FEW 2009 Materie bouwstenen van het heelal FEW 2009 Prof.dr Jo van den Brand jo@nikhef.nl 2 september 2009 Waar de wereld van gemaakt is De wereld kent een enorme diversiteit van materialen en vormen van materie.

Nadere informatie

Newtoniaanse kosmologie 5

Newtoniaanse kosmologie 5 Newtoniaanse kosmologie 5 5.1 De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch. 10 5.2 Het vroege heelal Liddle Ch. 11 1 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in de tijd: de

Nadere informatie

Lichtkracht = flux (4π D 2 ) Massa = (snelheid) 2 (baanstraal) / G. Diameter = hoekdiameter D. (Temperatuur) 4 = lichtkracht / oppervlakte / σ

Lichtkracht = flux (4π D 2 ) Massa = (snelheid) 2 (baanstraal) / G. Diameter = hoekdiameter D. (Temperatuur) 4 = lichtkracht / oppervlakte / σ Fundamentele meting: afstanden Lichtkracht = flux (4π D 2 ) Massa = (snelheid) 2 (baanstraal) / G (voor een baan om een ster) Diameter = hoekdiameter D (Temperatuur) 4 = lichtkracht / oppervlakte / σ AFSTANDEN

Nadere informatie

STERREN EN MELKWEGSTELSELS

STERREN EN MELKWEGSTELSELS STERREN EN MELKWEGSTELSELS 5. Piet van der Kruit Kapteyn Astronomical Institute University of Groningen the Netherlands Voorjaar 2007 Outline Differentiële rotatie Massavedeling Ons Melkwegstelsel ontleent

Nadere informatie

Bram Achterberg Afdeling Sterrenkunde IMAPP, Radboud Universiteit Nijmegen

Bram Achterberg Afdeling Sterrenkunde IMAPP, Radboud Universiteit Nijmegen Bram Achterberg Afdeling Sterrenkunde IMAPP, Radboud Universiteit Nijmegen Een paar basisfeiten over ons heelal: Het heelal expandeert: de afstanden tussen verre (groepen van) sterrenstelsels wordt steeds

Nadere informatie

Vereniging voor Sterrenkunde vzw, 2009

Vereniging voor Sterrenkunde vzw, 2009 31 %4$$-471 3 6$/ 34 / / * 4 * 48315/)#533 -- &+$)$. ($/, 4$.3+/!6 /+)+/) 600 34 /,5/& " *-348,+;/ /8 +,=/ 7+183=>./ De schijnbare helderheid van een ster hangt in hoofdzaak af van de hoeveelheid energie

Nadere informatie

12.1. Sterrenhopen: algemene introductie

12.1. Sterrenhopen: algemene introductie HOOFDSTUK 12 Samenvatting in het Nederlands 12.1. Sterrenhopen: algemene introductie Een sterrenhoop is een verzameling sterren die door de onderlinge zwaartekracht bijelkaar gehouden wordt. Deze verzameling

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Hoewel sterren op het eerste gezicht willekeurig verdeeld lijken, zijn ze in werkelijkheid gegroepeerd in collecties van miljarden sterren. Dergelijke eilanden van sterren, in

Nadere informatie

De bouwstenen van het heelal Aart Heijboer

De bouwstenen van het heelal Aart Heijboer De bouwstenen van het heelal Aart Heijboer 13 Jan 2011, Andijk slides bekijken: www.nikhef.nl/~t61/outreach.shtml verdere vragen: aart.heijboer@nikhef.nl Het grootste foto toestel ter wereld Magneten

Nadere informatie