management a meeting of minds Energie 2020 perspectief voor een duurzame bedrijfsvoering special in samenwerking met nuon

Transcriptie

1 management a meeting of minds Energie 2020 perspectief voor een duurzame bedrijfsvoering special in samenwerking met nuon september 2010

2 Nuon inhoud colofon 2010 Energie- Consultancy De volgende stap in energiebesparing en CO 2 -reductie. Kijk op energieconsultancy mark van den brink Marcel R. Bakker Ton Hendriks Erik Franssen lars van den brink ARTIKELEN research Energieverbruik 2020 Nederlandse energieverbruik en Europese energiescenario s voor expert Cyril Widdershoven De olie- en gasexpert over de toekomst van de energievoorziening. Rondetafel Hans Mart Groen (Nuon) in gesprek met Carin ten Hage (TNT), Caroline Kievit (Corio) en Pablo van der Laan (Ymere). Duurzame misverstanden De zeven belangrijkste drogredenen over duurzame energie op een rij. ANALYSES De menselijke factor Om onze doelstellingen voor reductie van CO 2 -emissie te halen is vooral volharding nodig. Risicomanagement Afdekken van olierisico s hedgen vergroot de voorspelbaarheid van geldstromen. INKOOPTIPS Pieter Verberne, AkzoNobel Paul Ganzeboom, Norit AC Ludo Hollands, Vodafone Patrick de Groot, Bolletje CASES Endemol De Zonnebloem Plantion PIONIERS Paul de Ruiter, zuinige gebouwen Kees de Blok, akoestische waterpomp Igor Kluin, Q-box Pelle Schlichting, OrangeGas MANAGEMENT SCOPE A meeting of minds, is een uitgave van Scope Business Media. Kerkstraat 54, 1191 JB Ouderkerk a/d Amstel directeur/uitgever Walter Vesters Hoofdredactie Peter Rikhof Eindredactie Nicole Gommers Vormgeving thielenpeters Basisontwerp/Art Direction Marjolein Rams beeld cover Aad Goudappel ADVERTENTIE VERKOOP Anouska Steenland, Solange Andreoli (sales assistant) BLADMANAGER/WEBREDACTEUR Martijn Lub ADMINISTRATIE Marjolein van Leeuwen MEDEWERKERS Tom van den Akker, Mark van Baal, Marcel Bakker, Lars van den Brink, Mark van den Brink, Renate van Drimmelen, Erik Franssen, Aad Goudappel, Rob Hartgers, Ton Hendriks, Shoot Media ADMINISTRATIE EN REDACTIE Postbus 23, 1190 AA Ouderkerk a/d Amstel, T , F Niets in deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt doormiddel van druk, foto-kopie of op welke andere wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

3 voor woord Duurzame duurzaamheid Energie neemt in toenemende mate een prominente plaats in op de agenda van Nederlandse directies en bestuurders. Mijn vriendje Daan is ziek. hij ligt al lang in het ziekenhuis. Gelukkig logeren zijn ouders in het Ronald McDonald Huis en zijn ze altijd dichtbij. Dat vindt Daan heel fijn! Voor 5,- per maand brengt u zieke kinderen en hun ouders dicht bij elkaar. Word nu donateur van het Ronald McDonald Kinderfonds. Energie is binnen veel bedrijven en organisaties een strategisch onderwerp geworden. Daarom zijn de laatste jaren steeds meer disciplines in het bedrijf betrokken bij het energievraagstuk. Naast de traditionele inkoper, die tegenwoordig vaak een gespecialiseerde inkoopexpert van energie is, zijn ook financiële mensen en MVO-afdelingen intensief betrokken bij de inkoop en het verbruik van energie. Maar hoe ingewikkeld de inkoop van elektriciteit en gas in een complexe energiemarkt ook is, het is maar één aspect van het totale energievraagstuk. Interessanter is het om te bekijken hoe de hoeveelheid in te kopen energie kan worden verlaagd. Alleen al door in kaart te brengen waar de energie wordt verbruikt krijgt u inzicht in processen die misschien met minder energie toekunnen. Soms eenvoudig, door bijvoorbeeld op tijd de verlichting uit te laten schakelen, soms ingrijpend, door speciaal voor uw bedrijf of organisatie een energieplan te laten maken. In deze speciale Management Scope bijlage laten we een aantal deskundigen en inkopers van energie daarover aan het woord. Zoals op veel terreinen is ook hier creativiteit een onmisbare factor. Ter inspiratie worden daarom ook een aantal succesvolle praktijkvoorbeelden uitgebreid beschreven en in beeld gebracht. Ondernemende mensen die de zaken net even anders aanpakken en daarmee energie besparen én marktkansen creëren voor hun bedrijf. De realiteit dwingt ons ook in te zien dat het verminderen van energieverbruik stap één is in verantwoord energiebeleid, maar dat een bedrijf uiteindelijk niet zonder energie kan. Het is daarom van belang om duurzame afwegingen te maken bij het inkopen van de energie die nodig is. Duurzaamheid gaat niet alleen over energie, het heeft ook raakvlakken met vervoer, huisvesting en besef van de maatschappelijke rol die bedrijven vervullen. Het moet een integraal onderdeel van de bedrijfsvoering zijn. Alleen dan kun je zeggen dat het echt duurzaam is. Ik wens u veel leesplezier. Met vriendelijke groet, Hans Mart Groen Directeur Nuon B2B Nuon Energie Special /

4 research Energieverbruik in Nederland Overzicht van het huidige Nederlandse energie verbruik, de energieproductie en de rol van duurzame energiebronnen. Bron: EnergieNed, Energie in Nederland 2010 Bronnen opwekking duurzame energie Illustraties Shootmedia Europees vergelijk met breakdown van de verschillende bronnen van energieopwekking Energieverbruik in Nederland van 1975 tot en met 2009 huishoudens transport industrie overig PJ Miljoenen kwh Herkomst van elektriciteit Importsaldo WKK (incl. duurzame energie) Nucleaire productie Thermische productie Overige biomassa Water Bijstoken Stortgas Wind Zon GWh Aardgas Overig Kolen eu 27 Olie Wind Uranium Waterkracht nederland frankrijk duitsland oostenrijk Productie en gebruik van elektriciteit 2009 in miljoenen kwh Productie en gebruik van gas 2009 in miljoenen m³ griekenland 120 miljard kwh Totaal elektriciteitsverbruik Overig grootverbruik Industrie Overig kleinverbruik Huishoudens Productie elektriciteitscentrales WKK Import Export Netverlies Eigen verbruik producenten Kleinverbruik Grootverbruik Productie Import Export Elektriciteitscentrales Kleinverbruik Grootverbruik Overig grootverbruik Centrales Overig kleinverbruik Huishoudens Totaal gasverbruik miljard m³ management scope Nuon Energie Special /

5 Europese energiescenario s 2050 Vraag naar energie en energieproductie en de gevolgen voor temperatuur, fossiele brandstoffen en CO 2 -uitstoot Bron: ECF, Roadmap 2050 research Vraag naar energie in 2050 Energieverbruik in de Europese Unie in 2006 was 3354 TWh per jaar. Geschat wordt dat het verbruik in TWh per jaar zal zijn. Energiebronnen in 2050 Hernieuwbare technologieën zijn toegewezen aan regio s gebaseerd op de natuurlijke oorsprong van de hernieuwbare bronnen. scandinavië Nu 2050 eenheden in TWh per jaar Groot-brittannië & ierland = 100 TWh per jaar Windenergie on & offshore Zonne-energie Hydropower & geothermal CCS & Biomassa Kernenergie benelux & duitsland midden europa 5 6 polen & de baltische staten Temperatuur Verwachte temperatuur in 2050 bij een Business as Usual (BaU) scenario italië & malta zuid-oost europa iberisch schiereiland frankrijk Afnemend belang van fossiele brandstoffen Oplopende temperatuur als gevolg van het broeikaseffect Zonder drastische CO 2 reductie, zal de temperatuur van de aarde stijgen stijgen met zeker 6 graden Celsius tegen het einde van deze eeuw Huidige temperatuur 2010 Mtoe per jaar Jaren % Baseline Gas Steenkool -12% Europese doelstelling tot CO 2 reductie 200 Olie -80% 0 Jaren management scope Nuon Energie Special /

6 expert Het omslagpunt ligt tussen 2020 en 2030 Tekst Mark van Baal Fotografie Mark van den Brink Olie- en gasexpert Cyril Widdershoven over zakendoen in het Midden-Oosten, de teloorgang van de grote internationale energiebedrijven en de toekomst van de energievoorziening. Houd je opties open. Dr. Cyril Widdershoven (1963) is Business Development Manager bij TNO Olie & Gas. Daarvoor was hij werkzaam bij Deloitte als senior manager Financials Advisory Services en Deloite Capital Markets. Hij studeerde geschiedenis en Midden-Oostenstudies aan de Universiteit van Nijmegen en promoveerde aan de University of London op de proliferatie van nucleaire en chemische wapens. Dr. Cyril Widdershoven (47) heeft olie en gas door zijn aderen stromen en adviseerde vele Arabische en westerse energiebedrijven. Hij woonde jaren in het Midden-Oosten en spreekt Arabisch. In Egypte was hij head of investment and research van Artoc, het investeringsvehikel van multimiljardair Mohammed Shafik Gabr, één van de vijf rijkste Arabieren. Mijn Egyptische vrouw ze was assistente van Gabr zegt dat ik meer Arabier ben geworden dan zij. Widdershoven heeft stevige meningen over de energiemarkt, die niet altijd in lijn zijn met de positie van TNO, het technologisch instituut waar hij nu Business Development Sales Manager is. Dit interview is dan ook op persoonlijke titel. Widdershoven studeerde geschiedenis en Midden-Oostenstudies aan de Universiteit van Nijmegen. Ik stond als student bekend als pro-israël. In de jaren tachtig was dat tegendraads, op mijn universiteit in Nijmegen zelfs out of order. Na een promotieonderzoek in Londen op de proliferatie van nucleaire en chemische wapens mocht hij zich Doctor in Philosophy (PhD) in warstudies noemen. Hij werd Midden-Oosten consultant, onder andere bij Deloitte en Capgemini, met een groot netwerk zijn account op netwerkwebsite LinkedIn telt connecties. Wat voor adviezen gaf u als olie- en gasconsultant? Antwoorden op de belangrijkste vragen bij de acquisitie van een olie- of gasveld: Wat is de stabiliteit van een regime? Wat is de waarde van het olie- of gasveld en krijg ik de olie- en gas niet alleen uit het veld, maar ook richting China of de Verenigde Staten? En, wie is de key-onderhandelaar? In Irak zijn er mensen die zeggen: ik ben de broer van, de neef van, de aangetrouwde neef van, of het schoolvriendje van de minister van olie. Wat doet een politiek consultant nu bij een technologie-instituut? TNO wil graag internationaal groeien, vooral in het Midden-Oosten. We willen technologie en consultancy verkopen. Er ligt hier heel veel technologie op de plank, die de mensen hier als oud beschouwen, 10. management scope Nuon Energie Special /

7 expert Gas en olie, die lekkere zwarte rommel, zijn de meest ideale vormen van energie maar die voor de olie- en gasindustrie het nieuwste van het nieuwste is. Ik ben binnengehaald als een soort sales manager, die deuren naar het Midden-Oosten kan openen. Er lopen bij TNO Oil & Gas vierhonderd mensen rond die enorm veel weten. Ik neem ze mee, open de deur en geef een schop onder tafel als ze even hun mond moeten houden, maar wanneer het over techniek gaat, dan houd ík mijn mond. Welke technologie wil TNO verkopen? Nieuwe boormethoden, nieuwe technologie om olie te winnen, technologie voor het afvangen van CO 2 en het scheiden van gas met veel zwavel, het zogenoemde sour gas. Een veelbelovende technologie is smart wells, waarmee je veel meer uit een olie- of gasput kunt halen. Met smart well-technologie kun je 60 tot 65 procent van de olie uit een bron halen. Nu is het 35 tot 42 procent. Wij kunnen advies geven. Niet alleen hoe je deze technologie moet installeren, maar vooral hoe de productieman op het boorplatform of bij de boorput de technologie moet gebruiken. Vaak zie je na installatie van smart well-technologie een productieverhoging, die na drie of vier dagen weer wegvalt. Er worden jaarlijks olie- en gasboringen gedaan. Slechts 100 tot 150 zijn smart wells, dus daar ligt een grote markt open. De internationale olie- en gasbedrijven (IOC s), zoals Shell en BP, hebben in de jaren negentig veel technici ontslagen. Zit er nog genoeg kennis bij de IOC s? We hebben ze gewaarschuwd. Als consultants adviseerden we om hun future assets niet weg te gooien. Er zijn al te weinig olie- en gasingenieurs en de helft gaat voor 2020 met pensioen. Veel ontslagen ingenieurs zijn vertrokken naar olieservicebedrijven, zoals Schlumberger, en NOC s, staatsoliemaatschappijen van olie- en gasrijke landen. Wanneer een IOC nu gaat onderhandelen met een NOC over een olie- of gasveld, dan zitten ze tegenover hun voormalige werknemers, die precies weten hoe het bedrijf werkt en wat het bedrijf kan. Dan staat je onderhandelingspositie onder druk. Hebben de IOC s door dat ze hun positie verliezen? ExxonMobil, ConocoPhillips en Chrevron zeggen nog steeds: We re the best. No issue. No problem. De toplaag en de aandeelhouders, die kijken naar productiecijfers en financiële resultaten, hebben het niet door. De managementlaag daaronder begrijpt dat er een issue is. De laag in het veld roept al jaren dat het fout gaat. Wat ziet u als de belangrijkste ontwikkelingen voor de komende tien jaar? Olie en gas zullen een substantiële rol blijven spelen. De vraag blijft groeien. Alternatieven als biobrandstoffen, biomassa, zonne-energie en windenergie zullen groeien, maar nog geen concurrent worden. Het omslagpunt, waarop duurzaam goedkoper wordt dan fossiel, verwacht ik tussen 2020 en Technologisch is het allemaal mogelijk. Heeft u het idee dat de grote energiebedrijven zijn voorbereid op een dergelijke omslag? De grootste investeerders in alternatieve energie zijn olie- en gasbedrijven. Vooral de investeringsvehikels van nationale oliemaatschappijen stoppen veel geld in groene technologiebedrijven. Die hebben alleen geen haast. Op een vat olie zit een winstmarge die geen enkele sector haalt, behalve de ICT-sector in zijn gloriedagen. Wanneer je zoals Saudi Aramco, de nationale oliemaatschappij van Saoedi-Arabië, olie produceert voor 1,5 euro per vat, terwijl de olieprijs 75 dollar per vat is, dan ligt het omslagpunt heel ver weg. Zou duurzame energie een einde aan oorlogen in het Midden-Oosten kunnen betekenen? Op het moment dat we olie vervangen door biomassa krijgen we geen olie- en gasoorlogen meer, maar oorlogen om landbouwareaal. Wanneer we elektriciteit gaan produceren in de Sahara en het via leidingen naar Europa transporteren, dan weet iedereen waar die leidingen liggen, inclusief Osama Bin Laden junior. Met één aanslag leg je heel Europa plat. Voor de security of supply is dat een groter gevaar dan olie of gas, waar hij elk schip zou moeten aanvallen. Als Europa zou overstappen op een decentraal en lokaal energiemodel, waar energie uit zon en wind dicht bij de gebruiker wordt geproduceerd, dan bestaan die gevaren niet. Smart grids, die die elektriciteit dan moeten verdelen over alle gebruikers, zijn theoretisch een heel goed idee, maar niet voor de komende tien jaar. We moeten heel Europa er achter krijgen en vele miljarden investeren. We moeten reëel zijn en de tijd die we hebben er is geen gevaar dat we op korte termijn niet genoeg olie, gas of uranium voor nucleaire energie kunnen vinden gebruiken om de meest flexibele en meest reële optie te vinden. Wat zou u het Nederlandse bedrijfsleven adviseren? Ik zou mijn oliegaspositie proberen te hedgen, de prijs zo ver mogelijk in de toekomst vastleggen. De prijs gaat omhoog en hij staat nu redelijk laag. Wat alternatieven betreft: houd je opties open. Er is geen enkel alternatief, behalve nucleair, dat de komende tien à vijftien jaar bedrijfseconomisch haalbaar is, zeker nu subsidieregelingen onder druk staan. Nederland zou veel meer in olie en gas moeten investeren. Waarom zou Nederland nog moeten investeren in olie en gas? Omdat we dat al hebben en er op een groot aantal punten leidend in zijn. Er is geen ander land met zo n grote gasinfrastructuur en -expertise als Nederland. Op het gebied van solar en wind zijn we voorbij gelopen. Is het niet erg conservatief om in te zetten op de oude bronnen en dreigt Nederland dan niet de boot te missen op het gebied van duurzame energie? Ik was ook niet de eerste die een mobieltje kocht. Daardoor heb ik nu het allernieuwste en het kost me vele malen minder dan degene die het jaren geleden kocht. Indien we solar willen, is het toch simpeler om te zeggen: wij halen het beste van het beste elders, voor mijn part in China of Siberië, nemen dat niveau direct over en gaan ons onderzoek vanaf dat niveau richten. Nederland heeft op dit moment geen duidelijke energiestrategie Als we afwachten tot nieuwe energie elders in de wereld wordt ontwikkeld, kunnen we die technologie straks alleen maar importeren? Dat hebben de Japanners en de Aziaten ook gedaan en die lopen nu weer voorop. Voor elke technologie krijg je te maken met de wet van de remmende voorsprong. Het gevaar is dan dat je dan op je lauweren gaat rusten. Dreigt dat dan niet te gebeuren met fossiele energie? Klopt, maar wij hebben onze kennis de laatste twintig jaren niet geëxporteerd. Wij zijn leidinggevend. TNO, Gasterra, Gasunie, IHC, Heerma, noem maar op. Nergens waar ik kom op meer dan een uur vliegen kennen ze ons, maar als ik vertel wat we doen, dan weet iedereen: die lopen voorop. U pleit voor één Ministerie van Energie. Wat zou de prioriteit van de Minister van Energie moeten zijn? Nederland heeft op dit moment geen duidelijke energiestrategie. Laat één man of vrouw hier over gaan, liefst iemand zonder politieke kleur, die wordt ondersteund door een groep experts. Laat hem of haar het woord voeren in het buitenland, net als Noorwegen en de Verenigde Staten doen. De Noorse Minister van Energie gaat met een contract van de Noorse oliemaatschappij Statoil naar de staatsoliemaatschappij van Iran. Onze Minister van Energie zou op pad moeten met een koffer vol Nederlandse technologie. Wij zijn een exportland en onze olie- gassector heeft veel mogelijkheden. Zou het voor de Minister van Energie prettig zijn wanneer de elektriciteitsbedrijven weer in overheidshanden kwamen? Widdershoven lacht homerisch, benadrukt nog een keer dat hij op persoonlijke titel spreekt en gaat zachter praten. Ik ben van de oude stempel en denk dat energie een nutsfunctie heeft. Ik heb me verzet tegen de privatisering. Ik adviseerde de VVD in de jaren negentig, maar ze hebben niet naar me geluisterd. Voor één grote Nederlandse speler viel wel wat te zeggen. Misschien hadden we de elektriciteitsbedrijven eerst moeten laten fuseren. Denkt u dat Nederland 20 procent duurzame energie in 2020 gaat halen, zoals de regering wil? We zitten nu op 7 procent. Nee dus. De elektriciteitsbedrijven hebben een voortrekkersrol, maar ik begrijp volledig waarom ze een andere keuze maken. Ze zijn een commercieel bedrijf, geen filantropische instelling. Duurzaam is nog te duur. Zou de Minister van Energie dwingend moeten optreden door een percentage duurzame energie verplicht te stellen? Hij zou het moeten afdwingen indien de samenleving vindt dat dit moet. Op dit moment betwijfel ik of de samenleving dat wil. Er is in ieder geval geen meerderheid voor in de Tweede Kamer, gezien het huidige aandeel van rechts. Wie denkt u dat de winnaars worden na de energietransitie van fossiel naar duurzaam? De bedrijven met een heel goede verdediging, die uitgaan van de kracht die ze hebben. Indien je een olie- en gasbedrijf bent, moet je dat blijven en heel veel aandacht aan energie-efficiency geven. Daar valt nog zoveel te halen. Saudi Aramco vertelde me vorige week nog dat er 36 procent op de efficiency van automotoren kan worden bespaard. Energie-efficiency is de beste manier om CO 2 -emissies te reduceren. Laten we vooral daar geld in pompen. Gas en olie, die lekkere zwarte rommel, zijn de meest ideale vormen van energie. Alleen halen we er veel te weinig uit en gooien veel te veel weg. 12. management scope Nuon Energie Special /

8 Energie van de buren AkzoNobel bespaart door in energie en CO 2 -emissierechten te handelen, zelf warmte en elektriciteit te produceren en door afvalwarmte van buurbedrijven af te nemen. Tekst Mark van Baal Fotografie Ton Hendriks Pieter Verberne Overdag verkopen we elektriciteit tegen een goede prijs, s nachts kopen we het Dat energie voor AkzoNobel van strategisch belang is, is een eufemisme. Het chemieconcern met een omzet van 13 miljard euro (2009) besteedt jaarlijks bijna een miljard euro aan energie, vertelt Pieter Verberne. AkzoNobel verbrandt 4 procent van het in Nederland gebruikte aardgas en wekt 3 à 4 procent van de totale hoeveelheid elektriciteit op die ons land verbruikt. Verberne, van huis uit natuurkundig ingenieur werd in 2007 door een headhunter weggehaald bij APX, een energiehandelsbeurs, waar hij operationeel directeur was. Op APX (Amsterdam Power Exchange) wordt elektriciteit en gas per uur verhandeld. Kennis van deze jonge markt maakte hem waardevol voor AkzoNobel. Inkoop tip 01 Groene stroom Verbernes business unit, die zout, chloor en andere chloorproducten produceert, verbruikt bijna de helft van de totale hoeveelheid energie die het concern nodig heeft. De fabrieken staan in Delfzijl en Hengelo, waar zout in de bodem zit. Bij AkzoNobel handelt een team van vier mensen onder leiding van Verberne in elektriciteit, gas en CO 2 -emissierechten. Playing the carbon market heet dat laatste. Een EUA, een Europees emissierecht, is op dit moment bijvoorbeeld meer waard dan een CER, een wereldwijd emissierecht. De handelaars spelen hier op in. Voor kantoren en kleine productielocaties, bijvoorbeeld de productie van coatings, koopt AkzoNobel groene stroom in van Nuon. De grote elektriciteitscontracten worden gegund via tenders. Om energiekosten te besparen bouwde Akzo- Nobel in de jaren tachtig en negentig in Delfzijl en Hengelo eigen energiecentrales, die zowel hete stoom als elektriciteit produceren, warmtekrachtkoppelingen (WKK s) in jargon. Deze gasgestookte WKK s leverden zoveel elektriciteit dat AkzoNobel het overschot in het Nederlandse hoogspanningsnet kon voeren. Het was een mooie inkomstenbron, vooral omdat elektriciteit een door de overheid gereguleerde vaste prijs had. Nu de elektriciteitsmarkt is geliberaliseerd en elektriciteit continu wordt verhandeld, onder andere op energiebeurs APX Endex Verbernes voormalige werkgever is de marktprijs van elektriciteit overdag hoog en s nachts laag. Omdat elektriciteit s nachts weinig oplevert, zou Akzo- Nobel zijn WKK s het liefst alleen overdag laten draaien. Het probleem is echter dat de fabrieken continu hete stoom nodig hebben en WKK s nu eenmaal én stoom én elektriciteit leveren. Laag pitje Om de installaties s nachts te kunnen uitschakelen, heeft AkzoNobel een leveringcontract voor hete stoom gesloten met een energiebedrijf. Die fabriek neemt in Eemshaven stoom af van een vuilverbrandingscentrale. Die verbrandt afval en levert door een vier kilometer lange pijpleiding hete stoom aan de fabriek. Overdag maken we zelf stoom en verkopen we elektriciteit tegen een goede prijs en s nachts kopen we stoom, vat Verberne samen. De WKK s draaien s nachts op een laag pitje. Begin 2011 gaat de fabriek in Hengelo op dezelfde manier opereren. Een nieuwe verbrandingsinstallatie van Twence, een afvalverwerkingsbedrijf, gaat dan s nachts hete stoom leveren. In de Botlek, waar vele chemische fabrieken en olieraffinaderijen staan, en waar de ene fabriek stoom over heeft, terwijl de andere zelf stoom produceert, zou een dergelijke aanpak zowel energetisch als economisch gunstig zijn, denkt Verberne. Plannen voor een zogenoemde Botlekloop, een ringleiding voor de distributie van stoom door het Botlekgebied, bestaan al twintig jaar. In zijn ogen zou de overheid dit soort infrastructurele investeringen moeten doen. Een investering in infrastructuur doe je voor 25 jaar. Industriële bedrijven willen zich nu eenmaal niet langer dan vijf à tien jaar committeren. 14. management scope Nuon Energie Special /

9 rondetafel De enige toekomst is een duurzame toekomst Duurzaamheid vraagt om duidelijke keuzes, een andere manier van samenwerken en een langetermijnvisie. We hebben geen tijd om te wachten op de goedkeuring van de consument. Interview Hans Mart Groen Tekst Rob Hartgers Fotografie Marcel R. Bakker 16. management scope Nuon Energie Special /

10 rondetafel Hans Mart Groen, Nuon Directeur B2B, verantwoordelijk voor de zakelijke klanten van Nuon. Hij begon bij Nuon in 2002 als directeur duurzame activiteiten in Europa. in je eentje kunt oplossen. Zijn jullie hierdoor gedwongen om meer in allianties en netwerken te gaan werken? PvdL: Dat klopt. Duurzaamheidsvraagstukken dwingen ons om over onze bedrijfsgrenzen heen te kijken. Dat is wennen. Bij iedere stap die we zetten, moeten we goed nadenken over de consequenties in de keten. Stel dat je een perfect geïsoleerd nieuwbouwhuis neerzet. Zo n huis koelt niet snel af als het eenmaal warm is. Dat heeft tot gevolg dat de bewoners koelunits uit de bouwmarkt in hun energiezuinige huis installeren. Die units vreten energie, waarmee het effect van de isolatie volstrekt tenietgedaan is. CK: Voorheen was in onze sector iedereen de beleggers, de ontwikkelaars, de vastgoedmanagers bezig om het wiel uit te vinden. Op een gegeven moment zijn mensen uit vastgoed en retail bij elkaar gaan zitten. We moeten wel. Duurzaamheid dwingt partijen tot samenwerking. CtH: Ik kan dat alleen maar beamen. We moeten van een concurrentiemodel naar een coöperatiemodel. Wij praten ook met onze grootste concurrent DHL. Sommige mensen vinden dat heel spannend. Ik zie het anders. We hebben een gedeeld probleem, namelijk dat we met ongelofelijk veel onderaannemers werken, vaak kleinere bedrijven. Wij houden ons bezig met onze eco- Duurzaamheid is rechtstreeks verbonden met je licence to operate p een bloedhete dag in juli verzamelen zich drie directeuren op het Amsterdamse hoofdkantoor van Nuon, om ruim twee uur lang door gespreksleider Hans Mart Groen directeur B2B aan de tand gevoeld te worden over de verschillende aspecten van duurzaamheid, met name energiebesparing. Weliswaar vertegenwoordigen Carin ten Hage (TNT), Caroline Kievit (Corio) en Pablo van der Laan (Ymere) drie totaal verschillende organisaties, toch worstelen zij met dezelfde problemen. Duurzaamheid vraagt om harde keuzes, een andere manier van werken en samenwerken, en een langetermijnvisie. Soms lijken de bedrijven daar meer mee bezig te zijn dan hun klanten, die een scherpe prijs vaak belangrijker vinden dan een duurzame service. Toch zijn de gesprekspartners stellig: energiebesparing moet, de enige toekomst is een duurzame toekomst. Vanwaar die volharding? Ons duurzaamheidsbeleid is strategisch gedreven, stelt Carin ten Hage (CtH). Binnen TNT geeft Ten Hage leiding aan Planet Me, het duurzame platform van de logistieke reus. Haar werk gaat uitsluitend over duurzaamheid, zegt ze. Ik wil net zolang druk uitoefenen tot het systeem verandert. Dat zal wel moeten. Grote klanten informeren naar ons energieverbruik en willen weten wat wij ondernemen om dat te managen. Overheden gaan duurzaam inkopen of roepen emissievrije zones in het leven in binnensteden. Zo langzamerhand raakt duurzaamheid aan onze licence to operate. We willen niet alleen minder energie gebruiken, maar we zoeken ook naar alternatieve oplossingen. We zijn bezig met elektrisch vervoer, dat willen we pushen. Vorig jaar hebben we een tender uitgeschreven voor drieduizend elektrische auto s. Zo creëren en versnellen we de vraag naar alternatieven. Caroline Kievit (CK) is als operationeel directeur (coo) van Corio verantwoordelijk voor de exploitatie van de vastgoedportefeuille. Corio ontwikkelt en exploiteert winkelcentra. We zijn ons ervan bewust dat we een enorme impact hebben op de maatschappij en het milieu, zegt Kievit. Die verantwoordelijkheid willen we niet ontlopen. Bovendien willen onze grote investeerders, zoals de pensioenfondsen en de levensverzekeringsmaatschappijen, alleen nog maar investeren in bedrijven die aantoonbaar duurzaam werken. Hun eisen worden steeds verder opgeschroefd. Als beleggingsfonds zijn wij daar erg afhankelijk van. Ymere is met tachtigduizend woningen een van de grootste corporaties in Nederland. Die duizenden woningen moeten op de lange termijn nog wel te exploiteren zijn, stelt directeur onderhoudsstrategie en aanbesteding Pablo van der Laan (PvdL). Door duurzaam te bouwen en te verbouwen proberen we de woonlasten voor onze huurders zo laag mogelijk te houden. Dat doen we ook door voorlichting. We zijn bijvoorbeeld samen met Nuon en Cisco bezig met een proefproject waarbij we slimme energiedisplays ophangen in woningen. Op zo n display kunnen bewoners precies zien wat hun energieverbruik is en hoeveel ze dat kost. Ze kunnen ook aangeven hoeveel ze willen besparen. Het display geeft tips om de doelstellingen te halen. CtH: Alles begint met meten. Op het moment dat je energieverbruik adresseert, moet je eerst weten hoe het verbruik verspreid is over de onderdelen van de organisatie. Wij hebben gekeken naar het energieverbruik van onze voertuigen, gebouwen en vliegtuigen, gerelateerd aan de CO 2 -uitstoot. Vervolgens kijken we hoe we het naar beneden kunnen krijgen. Daar willen we onze medewerkers bij betrekken. We willen ze bewuster maken van energieverbruik, ook in hun thuissituatie. Als ze thuis het licht niet uitdoen, doen ze het op hun werk ook niet. Het gaat om bewustwording. We moeten het tussen de oren krijgen. Duurzaamheid is rechtstreeks verbonden met je licence to operate. Het moet onderdeel zijn van je strategische planning op langere termijn. Maar geen enkele organisatie is van de ene op de andere dag duurzaam. Hoe begin je zo n transformatie? CtH: Ons nieuwe hoofdkantoor in Hoofddorp, dat we binnenkort betrekken, is een van de groenste hoofdkantoren ter wereld. We kunnen er CO 2 -neutraal of zelfs CO 2 -positief werken. Daar gaat een krachtig signaal van uit. Het kantoor is ook ingericht op het flexibele werken. We willen minder mensen in de file. Er moet me iets van het hart. Iedereen in Nederland lijkt enorm begaan met het milieu. Waarom wil dan niet iedereen groene energie? Het is net als met biologische producten. Bijna iedereen is het erover eens dat die beter zijn voor onze leef- en werkomgeving, maar weinig mensen zijn bereid om daar meer voor te betalen. Waarom is dat? PvdL: Een herkenbaar probleem. Als wij een euro huurverhoging vragen voor een energiebesparende actie, dan oogsten we enorm veel weerstand, terwijl de huurders er per saldo op vooruitgaan. Het is heel lastig om mensen te overtuigen van de noodzaak van energiebesparing. Als wij een groot renovatieproject doen, moet 70 procent van de bewoners akkoord gaan. Een paar grote projecten zijn stilgelegd omdat we de belangrijkste stakeholders de bewoners niet konden overtuigen. Dat brengt ons in een lastig parket. Energiebesparende maatregelen zijn voor ons bijna een bedrijfsmatige noodzaak. We hebben niet alleen een maatschappelijke verantwoordelijkheid, we moeten ook de kosten beheersen. Bovendien moeten we rekening houden met de wensen van toekomstige huurders. Is het een communicatieprobleem? Mensen associëren duurzaamheid vaak met verandering en met ongemak. CK: De meeste van onze huurders zijn retailers. Die zijn niet zo bewust met duurzaamheid bezig uitzonderingen als Ahold daargelaten. Bij veel retailers leeft het onderwerp helemaal niet. Zij zien vooral het kostenaspect. Wij hebben laatst een aantal grote retailers geïnterviewd om te kijken waar onze gezamenlijke belangen liggen. Toen bleek dat veel retailers behoorlijk wat doen aan energiebesparing. Zij noemen dat kostenbesparing, niet duurzaamheid. De duurzaamheidsvraagstukken waar jullie mee worstelen zijn zo complex dat je ze niet We moeten van een concurrentiemodel naar een coöperatiemodel, dus ook samenwerken met de concurrent Carin ten Hage, TNT Verantwoordelijk voor het programma Planet Me, het duurzame platform van TNT. 18. management scope Nuon Energie Special /

11 rondetafel logische voetafdruk, maar doen de onderaannemers dat ook? Juridisch gezien is het lastig om subcontractors iets op te leggen. Voor je het weet beschouwt de wetgever je als werkgever. DHL worstelt met hetzelfde probleem. We proberen nu samen een model te ontwikkelen op basis waarvan we kunnen samenwerken met subcontractors om ook hun milieuprestaties te verbeteren. Ik vind het helemaal niet zo vreemd om samen te werken met onze grootste concurrent. De succesvolle bedrijven van de toekomst zijn bedrijven die goed kunnen samenwerken en snel kunnen schakelen. Het tijdperk van iets verzinnen, dat voor jezelf houden en daarmee veel geld verdienen, is voorbij. Hebben jullie de kennis over duurzaamheid binnen jullie organisaties geconcentreerd in een apart onderdeel? CK: We hebben enkele mensen vrijgemaakt om zich alleen maar met duurzaamheid bezig te houden. Zij initiëren projecten die door anderen worden opgepakt. Het is de bedoeling dat dit denken over enkele jaren bij iedereen in de organisatie business as usual is. Wij zijn met honderdvijftig medewerkers een kleine organisatie. Toch is het lastig om mensen in beweging krijgen. We zijn de samenwerking met Nuon aangegaan omdat we een aantal zaken heel zichtbaar willen maken, zodat onze mensen iets hebben om trots op te zijn. Binnen een jaar lichten we onze hele vastgoedportefeuille door. We streven naar 30 procent energiebesparing in onze winkelcentra. Dat streven is zo ambitieus, dat het mensen als vanzelf mobiliseert. CtH: Planet Me was nodig om de eerste stappen te zetten. Dat hebben we centraal gedaan, maar wel direct met mensen uit de operatie. Die mensen heb ik gemobiliseerd om aan de slag te gaan met duurzaamheidsvraagstukken. Zo proberen we innovatietrajecten te versnellen. Uiteindelijk zal Planet Me gewoon weer verdwijnen. PvdL: Wij hebben een interne stuurgroep duurzaamheid. En op elke vestiging komen ambassadeurs duurzaamheid. We willen ideeën vanuit de operatie over hoe het anders kan. Duurzaamheid moet vanuit de werkvloer komen, niet vanuit de ivoren toren van de directie. CtH: Bij TNT werken mensen. Ik heb geleerd dat je een abstract onderwerp als duurzaamheid dichtbij de mensen moet brengen. Daarom organiseren we één keer per jaar de beste chauffeur van de wereld -competitie. Wie het meest zuinig, klantvriendelijk en veilig kan Als we een euro huurverhoging vragen voor een energiebesparende actie, oogsten we enorm veel weerstand rijden wint. De boodschap is dat de rechtervoet van onze chauffeurs rechtstreeks bijdraagt aan het resultaat van TNT. We hebben duurzaamheid ook verankerd in de bonusstructuur van onze topmanagers. Hun bonus is mede afhankelijk van CO 2 -efficiëntie en gezondheids- en veiligheidsdoelstellingen. Zo maken we duidelijk dat we die doelen net zo serieus nemen als onze financiële resultaten. Pablo van der Laan, Ymere Directeur onderhoudsstrategie en aanbesteding. Verantwoordelijk voor het beheer van de bestaande voorraad, maar ook voor het ergiebesparingsprogramma van de bestaande voorraad. Zouden deze ontwikkelingen sneller gaan als jullie voor jullie groene gedrag beloond zouden worden door jullie klanten? PvdL: Het zou zeker helpen als de motivatie onder de gemiddelde gebruiker of leverancier groter was. In onze nieuwe strategie staat duurzaamheid niet op één. Dat is omdat andere onderwerpen hoger scoren bij onze stakeholders. CK: In de kantorensector stellen eindgebruikers hoge eisen aan hun huisvesting. Het effect is dat kantorenbeleggers oude gebouwen opknappen en duurzamer maken, anders raken ze ze niet kwijt. In onze sector werkt dat helaas anders. Wij proberen onze huurders te verleiden om mee te doen met investeringen door ze met de neus op de besparingen te drukken en ze te wijzen op de positieve effecten van duurzaamheid. We gaan ook voorzichtig dwingen. Op enig moment zullen er duurzame clausules in de huurcontracten komen. We kunnen huurders in nieuwe projecten bijvoorbeeld verplichten om gebruiksgegevens aan ons te geven. We zouden zelfs kunnen verplichten om alleen bepaalde materialen te gebruiken, maar dat vinden we nu nog te ver gaan. De retailer wil dat soort bemoeienis niet. Hoe ambitieus zijn jullie? Wat zijn jullie groene doelstellingen? CtH: Wij zijn in procent energie-efficiënter. We kunnen vooral grote slagen maken op het gebied van vervoer, door over te stappen op biobrandstof of elektrisch. CK: Onze doelstellingen zijn vooral gericht op het terugdringen van het verbruik van energie en water. Dat laatste is vooral belangrijk in de zuidelijke landen, waar wij veel bezit hebben. PvdL: Wij willen dat ons vastgoedbezit zo min mogelijk verbruikt. Dat betekent vooral dat we nog beter gaan isoleren. Je moet eerst besparen voordat je kunt nadenken over de inzet van duurzame energie. Komt er een kantelpunt? Zal duurzaamheid ooit een doorslaggevend argument worden voor jullie klanten? CtH: Ik vind dat te veel inzoomen op de verantwoordelijkheid van de eindconsument. Grote We willen onze verantwoordelijkheid niet ontlopen Caroline Kievit, Corio Operationeel directeur. Verantwoordelijk voor de exploitatie van de bestaande vastgoedportefeuille. bedrijven en de overheid moeten ernaar streven om de consument te ontslaan van zijn verantwoordelijkheid. Ze moeten er voor zorgen dat er alleen nog maar A-labelproducten op de markt komen of het nu gaat om gebouwen, wasmachines of auto s zodat consumenten niet gedwongen worden te kiezen tussen producten met een C, D of F-label. PvdL: Er zijn nog heel veel woningen met een C-label of winkelcentra met een F-label. Er moet aanbod zijn, maar er moet ook markt zijn. Het is een vicieuze cirkel. Als de eindgebruiker kritischer zou zijn en bereid zou zijn om te betalen voor duurzaamheid, zou dat voor een enorme versnelling zorgen. CK: Ik ben het ermee eens dat de overheid en marktpartijen die hoger in de keten staan hun verantwoordelijkheid moeten nemen, maar je kunt niet zonder de eindgebruiker. Steeds meer bedrijven nemen hun verantwoordelijkheid. Denk aan Albert Heijn, die geen paling meer wilde verkopen omdat de vangst de visstand in gevaar bracht. Het wachten is op een brede duurzame consumentenbeweging. CtH: Daar kunnen we niet op wachten. Iedereen gaat nog naar het BP-tankstation, ondanks de olieramp in de Golf van Mexico. Onze maatschappij wordt gedreven door kortetermijndenken. Aandeelhouders willen snel resultaat en politici willen worden herkozen. We kunnen het proces versnellen door duurzaam te gaan beprijzen. Op dit moment is CO 2 -uitstoot niet ingeprijsd in de kosten van het transport. Het is voor Apple goedkoper om een ipod in China te laten maken dan in Europa of de VS. Als er een prijs komt op CO 2, verandert het hele model en gaat Apple drie keer nadenken of ze nog wel in China kunnen produceren. 20. management scope Nuon Energie Special /

12 analyse De menselijke factor Als meer mensen in de industrie hun nek uitsteken, halen we moeiteloos onze doelstellingen voor CO 2 -reductie, meent Renate van Drimmelen van Breed of Builds. ijna een kwart van ons nationale energieverbruik komt voor rekening van de productie in industrie en landbouw. Daarbovenop komt nog het elektriciteitsverbruik in deze sector én de energie die nodig is voor transport en productie van grondstoffen. Zo komen we op ongeveer de helft van ons nationale verbruik. Hier valt nog veel winst te halen als het aankomt op het terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen. Er bestaan tal van mogelijkheden om de CO 2 -uitstoot van bedrijven drastisch te verlagen, met wat creativiteit en de inzet van bestaande technologiën. Het laaghangend fruit, zoals spaarlampen en isolatie, wordt over het algemeen wel geplukt. Maar verdergaande ingrepen die leiden tot substantiële vermindering van CO 2 - uitstoot vergen vaak investeringen die zich pas op langere termijn terugverdienen. Daarom blijven ze in de meeste gevallen liggen. Hoe krijgen we de industrie en landbouw zo ver dat ze toch investeren? Vooral bij het vervangen van oude installaties door nieuwe, energiezuinige installaties valt nog een grote slag te maken, net als bij het toepassen van duurzame warmtebronnen. Denk daarbij aan een nieuw type glasoven, het lokaal verwarmen van beton in mallen in plaats van het verwarmen van de hele productiehal met oude heteluchtbranders, of het toepassen van warmte-koudeopslag in de champignonteelt. Maar ook het delen van warmte met omliggende bedrijven is vaak een optie, net als het overstappen op een alternatief product dat duurzaam geproduceerd kan worden. Volhouders Om langetermijninvesteringen gedaan te krijgen, zijn ondernemende bedrijven nodig die een strategie voeren die is gericht op people planet profit. Traditioneel zijn bedrijfsstrategieën gericht op groei van omzet of winst of groei van marktaandeel, terwijl het bij deze zogenaamde 3P-strategie gaat om het tegelijkertijd nastreven van economische doelen, milieudoelen én sociale doelen. Dit beïnvloedt soms (niet altijd) op de korte termijn het economische doel, maar op middellange en lange termijn biedt het voordelen. Het verlaagt bedrijfsrisico s ten gevolge van stijgende energieprijzen of veranderende wetgeving, het verbetert de bedrijfsreputatie, het versterkt de zogenaamde licence to operate en het vergroot de motivatie van management en werknemers. Op korte termijn kan er geld mee worden verdiend door bijvoorbeeld lagere energiekosten, lagere afvalheffingen of het binnenhalen van milieubewuste klanten. De juiste 3P-strategie uitzetten is echter nog niet genoeg. Er zijn ondernemende mensen binnen bedrijven nodig die de vernieuwing solide kunnen doorvoeren. Er is durf voor nodig, net als multidisciplinaire en vaak nieuwe kennis, die alleen het bedrijf kan worden binnengehaald door goede samenwerking met andere organisaties. Een paar voorbeelden: de ondernemende tuinder Van den Bosch die diepe geothermische warmte toepast waarbij tot 3 kilometer diep wordt geboord naar water van circa honderd graden Celsius; de ondernemer achter het bedrijf NewNRG die zelf kantoor houdt in een nul-energie woonboot (en deze woonboten ook te koop aanbiedt); de persoon binnen Corus die het voor elkaar heeft gekregen dat er een nieuwe installatie wordt gebouwd waarmee de productie van staal een stuk minder energie kost doordat er Volhouders trekken vaak jarenlang de kar tot hun bedrijf eindelijk groener gaat produceren direct met kolen gestookt kan worden (eerst cokes maken is niet meer nodig), de man achter het bedrijf Ballast Nedam Sustainability Services die samen met specifieke toeleveranciers binnen alle bedrijven van de Ballast Nedam Groep duurzame innovaties doorvoert, en ga zo maar door. Dergelijke ondernemende volhouders zijn keihard nodig. Deze mensen trekken vaak jarenlang de kar tot het bedrijf waar ze voor werken eindelijk groener gaat produceren. Veranderen en innoveren is altijd al een langdurig proces, maar duurzame innovaties duren zo mogelijk nog langer. Dit komt waarschijnlijk omdat het economisch voordeel, zoals eerder uitgelegd, niet altijd direct duidelijk of groot is. En voordat de vernieuwing kan plaatsvinden moet je, als je pech hebt, eerst een geheel nieuwe bedrijfsstrategie invoeren. Gat in de markt Eén ding is zeker. Als meer mensen in de industrie op een verstandige manier hun nek uitsteken, dan is het zeker mogelijk om onze reductiedoelstellingen voor CO 2 -uitstoot te halen. Dus, ondernemend Nederland: bouw dat alternatieve energiezuinige productieproces! Dat levert niet alleen een groene, maar ook een financieel gezonde industrie op. Juist de mensen die al binnen bedrijven zitten en die de mogelijkheid hebben in hun bestaande productiefaciliteit energiebesparende innovaties door te voeren, zijn daarin van cruciaal belang. De ideeën zijn er vaak al volop. Verander als dat nodig is eerst uw bedrijfsstrategie in een 3P-strategie. Hiermee komt de focus wat minder te liggen op kortetermijnwinst, en meer op het op de lange termijn creëren van een solide fundament voor het bedrijf. Ontbreekt er nog kennis in uw organisatie, zoek dan samenwerking met andere bedrijven die die kennis wél in huis hebben. Als u zich ondernemer voelt en een nieuw bedrijf wilt opzetten, kunt u zich ook nog storten op de ontwikkeling van betaalbare duurzame energie-installaties. Bijvoorbeeld een grote low-cost industriële zonneboiler die zichzelf binnen een jaar of zeven terugverdient. Dat lijkt mij een gat in de markt. Renate van Drimmelen is directeur van BreedofBuilds, een investeringsbedrijf dat winst nastreeft door het inzetten van schone technologie. 22. management scope Nuon Energie Special /

13 Groeien als kool Norit, leverancier van technologie om vloeistoffen en gassen te zuiveren, is zowel consument als producent van elektriciteit. Dit jaar wil het bedrijf zijn opwekcapaciteit uitbreiden en zelf meer energie produceren. Tekst Mark van Baal Fotografie Ton Hendriks Paul Ganzeboom Als je geen aandacht hebt voor duurzaamheid, kun je niet gezond groeien Een theelepel actieve poederkool heeft een inwendig oppervlak van een voetbalveld, zegt Paul Ganzeboom (46), CEO van Norit Activated Carbon (Norit AC) Europe, Asia Pacific, Africa & South America. Norit AC, onderdeel van Norit Group, produceert actieve kool uit grondstoffen als steenkool, hout, olijfpitten en kokosnootschalen. Norit AC heeft een marktaandeel van meer dan 10 procent van de wereldwijde actieve koolmarkt. Norit Group levert technologie voor het zuiveren van vloeistoffen en gassen, waarvoor actieve kool een grondstof is. Inkoop tip 02 Veenkolonie Norit Group is sinds 2007 in handen van de Engelse investeringsmaatschappij Doughty Hanson en het management. Er werken nu ongeveer mensen bij Norit Group (500 miljoen euro omzet), dat onder andere fabrieken heeft in Nederland, Italië, China en de Verenigde Staten. In Klazienaveen, de voormalige Drentse veenkolonie waar oorspronkelijk turf werd omgezet in actieve kool, draaien meerdere veertig meter lange ovens met een diameter van bijna vijf meter. In deze ovens worden de grondstoffen omgezet in actieve kool. Afvalgassen worden hergebruikt om een elektriciteitsgenerator aan te drijven. Gemiddeld gebruikt Norit AC de ene helft van de elektriciteit zelf en levert het de andere helft aan het elektriciteitsnet. Norit AC is op die manier zowel klant als leverancier van Nuon. De elektriciteitsprijs lijkt langzaam op te lopen, zegt Ganzeboom. De inkoopprijs hebben we daarom vastgelegd voor 2010 en een deel van 2011, maar de verkoopprijs alleen voor het derde kwartaal. Zolang de markt stijgt, is het handig om even te wachten. We willen graag een energieleverancier die meedenkt over de goede momenten om elektriciteit te kopen en te verkopen. Ecologische voetafdruk Norit AC gaat in Klazienaveen een extra elektriciteitsgenerator bouwen, die draait op stoom. De stoom wordt geproduceerd met afvalgassen uit de productieovens. Vanaf de installatie van de nieuwe generator wordt Norit AC netto een leverancier van elektriciteit. De overname van Nuon door het Zweedse energiebedrijf Vattenfall ziet Ganzeboom als een mogelijkheid om grootschaliger elektriciteit en gas in te kopen. Ik zou graag één contract afsluiten voor onze vestigingen in Nederland, Verenigd Koninkrijk en Italië. Wij hebben dan meer inkoopkracht. Het belangrijkste criterium voor de inkoop van energie blijft een concurrerende prijs en security of supply. Wanneer onze ovens stilvallen, kan de inhoud niet meer worden gebruikt. Bovendien kost het opnieuw opstarten soms wel een week. Duurzaamheid speelt een steeds belangrijkere rol in de bedrijfsvoering. Op verzoek van onze klanten schakelen we over op duurzame grondstoffen, zoals houtskool, kokosschalen en olijfpitten, zegt Ganzeboom. Zoals bedrijven eerst ISO 9001 certificering van hun leveranciers vroegen kwaliteitsmanagement vragen klanten nu om ISO 14001, vastlegging van impact op het milieu. Er is nu aandacht voor duurzaamheid. De ervaring van Ganzeboom is dat kwaliteit, prijs en service vaak de doorslag geven. Norit AC zit zelf in de fase waarin het kijkt naar zijn eigen ecologische voetafdruk. Wanneer je duurzaamheid en energieverbruik niet oppakt, dan kun je niet gezond groeien. 24. management scope Nuon Energie Special /

14 case 01 Tekst Mark van Baal Fotografie Erik Franssen Een koud kunstje Het nieuwe hoofdkantoor van Endemol heeft geen conventionele airconditioning, maar koelt kantoren en studio s met koud water uit een Amsterdams meer. Nuon levert het koude water. Met deze en andere energiebesparende maatregelen verlaagt Endemol de energiekosten met 15 procent. Paul de Man De nieuwe Endemol-kantoren in Amsterdam Zuidoost, twee witte blokken van zeven verdiepingen en een wit blok van zes verdiepingen, staan in U-vorm. Achter de U staan drie hallen zonder ramen, waarin drie studio s zijn ondergebracht. Vijfhonderd meter verder ligt voetbalstadion Arena. Waar nu Endemol huist, werden vroeger supporters uit bussen geladen. In de grootste van de drie studio s nemen Linda de Mol en Robert ten Brink showprogramma s als Miljoenenjacht en de kerstspecial van All you need is love op, met ruim duizend mensen publiek. Middenin een grote, witte serre polijst een man een ronde receptiebalie. Verhuizers richten ruime zithoeken in met paarse, rode, blauwe en groene banken en fauteuils. Het pand met een gebruiksoppervlakte vierkante meter een oppervlak van bijna vijf voetbalvelden is gebouwd tussen april 2008 en mei 2010 en wordt nu opgeleverd. De kantoren bieden plaats aan zevenhonderd bureaus. Endemol brengt hiermee al zijn Nederlandse medewerkers, die verspreid zitten over vijf locaties (waaronder een kantoor in Hilversum en een voormalige bloemenveilinghal in Aalsmeer), naar één locatie. Duurzame energie Paul de Man (56), directeur speciale projecten, is verantwoordelijk voor de bouw. De Man werkt bijna twintig jaar bij de televisieproducent. Aan een gloednieuwe ovalen vergadertafel in een gloednieuwe vergaderruimte met een groot televisiescherm op wielen vertelt hij over de bouw. Op de muur staat een levensgrote illustratie van een caravan met de tekst All you need is love. Toen De Man bijna twintig jaar geleden begon als adjunct-directeur, was Joop van den Ende Producties nog niet gefuseerd met het bedrijf van John de Mol en waren er een stuk of vijftig medewerkers in dienst. Bij Endemol werken nu zo n vijfduizend mensen, verspreid over zesentwintig landen. Een directeur speciale projecten krijgt heel diverse projecten op zijn bureau, uiteenlopend van het oplossen van een conflict met Justitie over toepassing van de Wet op de Kansspelen bij bel- of sms-toepassingen tot de eindverantwoordelijkheid over de nieuwbouw, een project van vele tientallen miljoenen. Bouwen in Nederland kan ook een juridisch gevecht zijn, vertelt De Man. De bouwplannen van Endemol leverden zo n 174 zogenoemde zienswijzen potentiële bezwaarschriften van toekomstige buren op. Dat kost heel veel energie. De Raad van State moest uiteindelijk uitspraak doen over de bouwvergunning. Dat was voor mij persoonlijk de meest spannende periode. Ook al omdat we al een half jaar aan het bouwen waren. Commercieel conflict De nieuwe kantoren en de nieuwe studio s moesten efficiënt, flexibel en duurzaam worden. Duurzame energie was het vertrekpunt, zegt De Man. Endemol wilde een hogere kwaliteit tegen lagere kosten, waaronder een lagere energierekening. Uit een lijst van 63 potentiële locaties koos Endemol voor de parkeerplaats in Amsterdam Zuidoost, waarop Projectontwikkelaar G&S Vastgoed een optie had. G&S presenteerde niet direct een perfect ontwerp, verre van dat, maar Wanneer de koeling uitvalt, wordt het in no time bloedheet in de studio s was bereid naar de specifieke wensen van Endemol te luisteren. Het klikte, het gevoel was goed, vat De Man zijn overwegingen samen om voor G&S te kiezen. Gedurende de onderhandelingen en de bouw heeft De Man menig commercieel conflict uitgevochten, maar dat hoort er bij, zegt hij laconiek. Uiteindelijk is het op tijd en binnen budget gelukt. We hadden een heel goed uitgewerkt programma van eisen, zegt hij. Zo hebben de studiohallen een 35 centimeter dik betonnen dak om te zorgen dat er geen geluid van buiten de studio s binnen dringt, zelfs niet van landende en stijgende vliegtuigen. In de hallen in Aalsmeer was dat wel anders. Zandafgraving Een andere specifieke eis was 100 procent bedrijfszekerheid van de koelinstallaties van de studio s, die achter de witte kantoorblokken liggen. Wanneer de verwarming even niet werkt, kun je nog een trui aantrekken. Koeling is bij ons bedrijfskritisch. De Man laat een studiohal van vijftig bij vijftig meter zien. De muren zijn zwart en aan het ruim twintig meter hoge plafond hangen tientallen rekken om lampen en camera s op te hangen. Een heftruck verplaatst een deel van een tribune. Tegen het plafond van de ruimte naast deze studio, studio één, lopen metersbrede luchtkanalen om de studio te koelen tijdens een opname. Het duizendkoppige publiek produceert immers behalve applaus ook een enorme hoeveelheid warmte. Ook de duizenden lampen zorgen voor hitte. Wanneer de koeling uitvalt, wordt het in no time bloedheet in de studio s. Het stilleggen van een opname kost veel geld, zegt De Man. De dagelijkse koelinstallatie heeft een bedrijfszekerheid van 99 procent. Voor een normaal gebouw is dit voldoende, maar Endemol eiste 100 procent. Nuon bouwde daarom buiten een tweede koudecentrale die direct kan worden gestart bij calamiteiten. Een groot deel van de besparing op energieverbruik bereikt het gebouw met de koel- en verwarmingsinstallaties. Het gebouw heeft geen installaties die koude opwekken, maar het haalt koud water uit de Ouderkerkerplas, een zandafgraving ten zuiden van Amsterdam. Het veertig meter diepe meer heeft een groot deel van het jaar een temperatuur van vijf graden Celsius. In de kelder van het gebouw staat de installatie die de besparing mogelijk maakt. Bij een conventioneel gebouw zou deze ruimte te krap zijn voor een complete airco-installatie, die erg veel ruimte in beslag neemt. Bovendien zou er op het dak een grote installatie moeten staan om de warmte kwijt te kunnen. Ook dat is bij deze installatie niet nodig. Het koude water komt met een temperatuur van een graad of zes het gebouw in, en verlaat het via de dikke, geïsoleerde pijpen als het ongeveer 16 graden Celsius is. 26. management scope Nuon Energie Special /

15 case De terugverdientijd is lang en met onzekerheden omgeven Uw energiekosten verlagen? Bewegingsmelders Verwarming en koeling zijn dus speerpunten in de energiebesparing bij Endemol, maar het bedrijf zag meer mogelijkheden tot besparing. Na de verhuizing moesten de huisvestingskosten 25 procent lager liggen, was één van de doelstellingen. Dat bereikt Endemol door voor één locatie te kiezen er is zo minder gependel tussen vijf panden door minder vierkante meters te gebruiken en door een kleiner aantal, flexibele studio s te bouwen. Het bedrijf gaat van negen naar drie studio s. Op energie wil Endemol 14 tot 15 procent besparen, onder andere door betere isolatie. De studio s in de bloemenveiling in Aalsmeer waren zo lek als een mandje, zegt De Man. Om elektriciteit te besparen, beschikken alle kantoorruimten over bewegingsmelders die zijn gekoppeld aan de verlichting. Alleen de vergaderruimtes zijn gevrijwaard van de melders. Forse investeringen Marnix van Alphen (32), businessmanager Nuon Warmte, is paradoxaal genoeg ook verantwoordelijk voor het leveren van koude in Amsterdam Zuidoost. Nuon levert koude niet alleen aan Endemol, maar ook aan een kantoor van ING en een bedrijfsverzamelgebouw. Dit is Nuons tweede grote koudeproject. Het energiebedrijf levert ook koude aan het hoofdkantoor van ABN Amro en enkele andere kantoren aan de Amsterdamse Zuidas, met water uit De Nieuwe Meer. De energiebesparing ten opzichte van een conventionele airco-installatie is 75 procent, zegt Van Alphen. We hebben 25 procent elektriciteit nodig voor het rondpompen van het water. De installatie, die in een gebouw naast het meer staat, en de infrastructuur van leidingen naar klanten vergen grote investeringen, ter waarde van ongeveer 40 miljoen, zegt Van Alphen. De terugverdientijd is lang en met onzekerheden omgeven. Het is een langetermijninvestering, zegt Van Alphen. We geloven in de techniek. De drie aansluitingen gebruiken ongeveer een zesde deel van de capaciteit. Er is dus nog voldoende mogelijkheid voor andere klanten uit de omgeving om ook gebruik te maken van deze energiezuinige vorm van koeling. Ook warmte krijgt Nuon uit onconventionele bron. Niet ver van het Endemol-kantoor, in Diemen naast de A1, staat een grote elektriciteitscentrale van Nuon. Hier is warmte in overvloed. Bij de productie van elektriciteit wordt namelijk iets meer dan de helft van de verbrandingsenergie van gas omgezet in elektriciteit. Bijna de helft van de verbrandingsenergie wordt warm water, dat normaal gesproken verloren gaat. De Nuon-centrale lever ter via leidingen aan wijken in Amsterdam Zuidoost, de oude flats in de Bijlmer, nieuwbouwhuizen op het opgespoten eiland IJburg en kantoren als dat van Endemol. De gebouwen die de warmte van Nuon afnemen, hoeven niet meer zelf te stoken. verantwoordelijkheid Endemol moest bij de bouw van hun nieuwe onderkomen met veel rekening houden. Waarom heeft het bedrijf zich ook nog druk gemaakt over energie? Endemol wil zich ontwikkelen en zoekt de uitdaging op, antwoordt De Man. Bovendien zien we dit als een vorm van maatschappelijk verantwoord ondernemen en speelt duurzame energievoorziening een belangrijke rol bij de acceptatie door lokale overheden. Doordat Endemol bouwde in een gebied op de grens van de gemeente Amsterdam en Ouderkerk aan de Amstel, had het met twee gemeentelijke bureaucratieën te maken. Het is bovendien de perfectie die je als bedrijf en persoon nastreeft, besluit De Man, we zijn marktleider en we willen onderscheidend zijn. Nuon helpt. Fluctuerende markt biedt kansen De energiemarkt is voortdurend in beweging en biedt kansen om uw energiekosten te verlagen. Met actuele informatie en ondersteuning van Nuon InkoopConsultancy is het mogelijk om optimaal te profiteren van fluctuaties op de energiemarkt. Deskundige begeleiding De experts van Nuon InkoopConsultancy volgen dagelijks de marktontwikkelingen en staan in direct contact met de handelsvloer van Nuon. Zij helpen u bij het vaststellen en uitvoeren van de beste inkoopstrategie en houden u op de hoogte van alle relevante marktontwikkelingen. Profiteer van de fluctuerende energieprijzen. Lagere energiekosten zijn voor elke onderneming welkom. Zeker als u grootverbruiker bent. Nuon helpt bij het bepalen van een inkoopstrategie die u in staat stelt om op het voor ú juiste moment in te kopen. Meer weten? Wilt u weten hoe u als groot verbruiker kunt profiteren van de fluctuerende energieprijzen? Neem dan contact op met Nuon via of ga naar management scope

16 analyse Risicomanagement Het afdekken van olierisico s hedgen komt de nachtrust van inkopers ten goede en vergroot de voorspelbaarheid van geldstromen, meent Tom van den Akker, Manager Oil Trading bij Nuon, onderdeel van Vattenfall. e houden ons binnen Nuon dagelijks bezig met het afdekken van olierisico s. Als je als producent stroom verkoopt, betekent dit dat je grondstoffen moet inkopen. Dit kunnen kolen zijn, maar ook gas. Bij de keuze voor gas heb je veelal te maken met een indirect oliecontract. Toen er decennia geleden gas gevonden werd bij Slochteren, ontstond er een nieuwe situatie en moest besloten worden hoe gas het best te waarderen was. Er is toen gekozen voor een aan olie gekoppelde gasprijs. Door het verkopen van stroom aan consumenten, ontstaat er een tekort aan grondstoffen om die stroom van te maken. Dat kun je afdekken door direct grondstoffen in te kopen, of door middel van derivaten. Op het moment dat je product in levering gaat, vallen beide posities tegen elkaar weg, waardoor het risico wordt opgeheven. Cacaobonen Is het verstandig voor grote bedrijven om te hedgen? Wie zich bezighoudt met het afdekken van risico s, krijgt die vraag regelmatig. Ik antwoord daarbij altijd met een wedervraag: leidt het inkopen van energie niet af van de core business van het bedrijf in kwestie, is er voldoende kennis in huis en is er voldoende tijd om er dagelijks mee bezig te zijn? Zo ja, dan zijn de randvoorwaarden ingevuld. Belangrijk is in ieder geval dat bedrijven zich realiseren dat de risico s soms groot zijn. Door bewust niet te hedgen, ga je op de stoel van de trader zitten, en de vraag is wat je daar voor terugkrijgt. Soms zul je geluk hebben, maar niet zelden zal het vreselijk tegenvallen. Dat geldt overigens niet alleen voor de energiemarkt. Een actueel voorbeeld van een totaal andere sector is de cacaomarkt, die de afgelopen weken gecornered is: iemand heeft zoveel cacaobonen opgekocht dat de rest van de markt niet anders kan dan bij deze persoon aankloppen, zodat de prijs stijgt. Je moet er toch niet aan denken dat je je leidinggevende moet uitleggen dat je van plan was om in te kopen, maar dat je nog even gewacht hebt Dit zijn de smeuïge verhalen waarop zowel traders als riskmanagers zitten te wachten. Vanuit tradingperspectief is het geweldig om de markt naar je pijpen te laten dansen. Voor riskmanagers is bovenstaande het zoveelste bewijs dat hun werk van belang is, en dat zij de verantwoordelijkheden nog meer aan banden zouden moeten leggen. De boot missen Verder met de vraag of het nu nuttig is om te hedgen. Het is belangrijk dat je in ieder geval begrijpt wát je wilt hedgen. In principe kun je namelijk alles met elkaar afdekken. Daarover doen de meest waanzinnige verhalen de ronde. Zo kun je met stroom de aardappeltermijnmarkt afdekken. De verkoper hangt er een liquiditeitspremie aan en de koper denkt dat ie iets unieks heeft. Mijn advies is: houd het dicht bij huis, hedge alleen iets dat je zelf begrijpt en waarvan je kunt beoordelen of je er een redelijke premie voor betaalt. Neem bijvoorbeeld een optie je koopt of verkoopt het recht om iets in de toekomst te leveren of geleverd te krijgen een product dat zich weliswaar leent voor hedgen, maar waar je Wie zijn risico naar iemand anders brengt, moet daarvoor betalen toch mee op moet passen. Als je een hoge volatiliteit hebt en je onderliggende waarde verder weg ligt, zul je vaak een flinke premie betalen om het risico af te dekken. In zo n geval is het de moeite van het overwegen waard om een gedeelte in te dekken en het per periode te bekijken, en een gedeelte vast te zetten. Daarbij moet je ook niet vergeten een doel te stellen. Probeer in ieder geval niet te gretig te worden. Het gebeurt maar al te vaak dat zodra het geld oplevert, het niet tijdig vastgezet wordt, waardoor men alsnog de boot mist. Ook de waarde van de valuta waarin gehandeld wordt, speelt een grote rol. Met de bewegingen van de afgelopen kwartalen kun je hier ook flink over struikelen. Is hedgen ideaal? In feite niet. Wie zijn risico naar iemand anders brengt, moet daarvoor betalen. Zo geven organisaties een deel van hun beoogde marge weg. Maar dat een specialist zich over de materie buigt, is wel goed voor de nachtrust. Bovendien kan de controller een degelijke voorspelling maken van de te ontvangen en uit te keren bedragen. Toekomstverwachting Hoe de prijzen zich ontwikkelen is onduidelijk. Veel specialisten denken dat de energieprijs omhoog zal gaan, omdat de hoeveelheid makkelijk vindbare olie eindig is en het steeds moeilijker wordt olie uit de grond te halen, terwijl de vraag groter wordt (denk aan al die mensen in India en China die een auto aanschaffen). Dit brengt meer risico s met zich mee. Ook het hedgen van duurzame energie is mogelijk, hoewel het moeizaam gaat. Degene die het risico overneemt, wil zich ook indekken door middel van het heffen van een flinke premie en eventueel het bouwen van een energiecentrale of windmolen. Om de brandstof daarvoor weer in te dekken, kom je uit op weerderivaten: een financieel contract op het aantal uren te verwachten wind. Al met al heel onzeker en voer voor specialisten. De energiemarkt is lastig voorspelbaar, en er zijn steeds meer invloeden die de prijs en beweging van de energie bepalen. Denk aan geopolitieke onrust, milieuwetgeving, speculanten, etc. Als inkoper wil je rustig kunnen slapen, maar niet het gevoel hebben dat je te veel weggeeft. Blijf bij je leest, verdiep je in wat je kunt begrijpen en spreid je risico. Tom van den Akker is Manager Oil Trading bij Nuon, onderdeel van Vattenfall. 30. management scope Nuon Energie Special /

17 Facts Duurzame misverstanden Clichés, drogredenen en hardnekkige onwaarheden: over duurzame energie bestaan nogal wat misverstanden. De zeven belangrijkste op een rij. Tekst Mark van Baal Illustratie Aad Goudappel 1Razendsnelle transitie is een sprookje Twintig procent duurzame energie in 2020 was één van de doelstellingen van het kabinet- Balkenende IV, dat grote groene ambities had. Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) rekende voor dat dit niet zou lukken. Nederland zat in 2007 tussen 2 en 3 procent. Windturbines, zonnepanelen en andere duurzame energiebronnen kunnen nu eenmaal niet in korte tijd fossiele energiebronnen vervangen. Iedere nieuwe technologie heeft tijd nodig om oude technologie te vervangen. De industriële revolutie voltrok zich ook niet in een decennium. Bij nieuwe technologie wordt de penetratiegraad op de korte termijn vaak overschat, terwijl die op lange termijn juist onderschat wordt. Op deze manier hebben veel internetondernemers in de jaren negentig de penetratie van internet zowel overschat als onderschat. Ze hoopten dat binnen een paar jaar tienduizenden Nederlanders internet zouden hebben, en over tien jaar honderdduizenden. In werkelijkheid duurde het lang voor internet doorbrak. Halverwege de jaren negentig telde Nederland slechts zevenduizend internetaansluitingen. Maar dat in 2010 bijna iedere Nederlander een internetaansluiting zou hebben, hadden weinigen voorzien. De kans is groot dat duurzame energie een vergelijkbare groeicurve zal doormaken. Dit decennium gaat het langzamer dan overheid en duurzame ondernemers hopen. Het decennium erna zal het waarschijnlijk veel sneller gaan dan ze verwachten. Heeft de omschakeling een kritisch punt bereikt bij internet was dit vijftien procent dan krijgt de transitie momentum en gaat het heel snel. Twintig procent duurzaam in 2020? Nee. Honderd procent in 2050? Grote kans dat het eerder is. 2Duurzaam is duur Windmolens draaien niet op wind, maar op subsidie, is een populaire oneliner onder populisten om aan te geven dat zij duurzame energie te duur vinden. De werkelijkheid is dat fossiele energie relatief goedkoop is, en dat duurzame energie iets minder goedkoop is. Om duurzame energiebronnen een kans te geven hun achterstand op fossiele energiebronnen in te lopen, subsidieert de overheid het verschil, dat steeds kleiner wordt. Kijk maar eens op een andere manier naar de kosten van elektriciteit: een kilowattuur, de eenheid waarin Nederlandse huishoudens elektriciteit afrekenen, kost ongeveer 22 cent. Een wasmachine gebruikt grofweg een kilowattuur per wasbeurt. Wielrenner Lance Armstrong, die in zijn hoogtijdagen als één van de weinigen in het peloton bergop een halve kilowatt kon trappen, zou twee uur op een hometrainer met dynamo moeten zitten om een kilowattuur te produceren. De arbeid die Armstrong in twee uur levert, kost uit het stopcontact dus minder dan een kwartje. Zo bezien is elektriciteit heel erg goedkoop. Het beste bewijs dat energie goedkoop is, zijn elektrische terrasverwarmers aan de buitengevels van cafés. Zolang we energie gebruiken om de buitenlucht te verwarmen, is energie veel te goedkoop. 3de olie- en gasvoorraden raken op Voor wie niet gelooft in het broeikaseffect, heeft de milieubeweging een tweede argument om over te schakelen op duurzame energie: de voorraden fossiele energie raken snel op. Dit is nog maar de vraag. Het tijdperk van makkelijk winbare olie en gas is weliswaar voorbij, maar er zitten nog genoeg voorraden olie, kolen en gas onder de aardkorst. Het wordt alleen 20 procent duurzaam in 2020? Nee. 100 procent in 2050? Grote kans dat het eerder is. 32. management scope Nuon Energie Special /

18 Facts steeds moeilijker en duurder om ze te winnen. De eerste olie werd gewonnen door eenvoudigweg een gat in de grond in Texas te boren. De olie spoot er vanzelf uit en als de druk afnam, werd de put gesloten. Tweederde van de olie bleef achter in de grond. Tegenwoordig wordt olie gewonnen in steeds diepere oceanen en zeeën, zoals in de Golf van Mexico, en in steeds onherbergzamer oorden, bijvoorbeeld op het Russische Sachalin, een eiland met aardbevingsgevaar waar het 45 graden onder nul kan worden. Daarnaast zorgt nieuwe technologie ervoor dat er meer uit een veld kan worden gehaald. Bovendien zijn er zogenoemde onconventionele olie- en gasvoorraden, bijvoorbeeld olie- of teerzanden. Vroeger lieten olieconcerns die links liggen. Er was immers genoeg makkelijk winbare conventionele aardolie. De totale wereldreserves olie- of teerzanden in Canada en Venezuela liggen de grootste reserves zijn groter dan de conventionele aardoliereserves. Grote hoeveelheden onconventioneel aardgas, gas in leisteen- of steenkoollagen, zijn dankzij nieuwe technieken als horizontaal boren nu ook winbaar tegen aanvaardbare kosten. Waterstof is geen energiebron en waterstof is niet per definitie duurzaam 4Waterstof is een duurzame energiebron Twee misverstanden in één zin. Waterstof is namelijk geen energiebron en waterstof is niet per definitie duurzaam. Olie, gas, wind en zon zijn energiebronnen en energiedragers. Waterstof is geen energiebron, maar slechts een energiedrager. Dit is meer dan een semantische discussie. Sommige mensen denken immers dat wanneer de hele wereld in waterstofauto s gaat rijden, het energieprobleem is opgelost. Het enthousiasme over waterstof is begrijpelijk. Het is namelijk een prachtige energiedrager. Van waterstof blijft na verbranding alleen water over, geen enkel uitlaatgas en geen CO 2. Bij een auto die op waterstof rijdt, druppelt er alleen water uit de uitlaat. Bovendien kan waterstof beter worden opgeslagen dan elektriciteit, waardoor de actieradius van een waterstofauto groter is dan die van een elektrische auto. Het enige probleem is: waterstof zit nergens op aarde in grote hoeveelheden in de grond, zoals olie en gas. Om waterstof te produceren is olie of gas nodig, waarbij CO 2 en andere uitlaatgassen vrijkomen. De uitstoot wordt dan verplaatst van auto naar waterstoffabriek. Waterstof is daarom onmogelijk duurzaam te noemen, tenzij het wordt geproduceerd met duurzaam opgewekte elektriciteit uit een zonnepaneel of een windturbine. Deze manier van produceren is op dit moment echter nog te duur om waterstof commercieel te kunnen toepassen. Duitsers betalen zich 5blauw aan groene ambities Sinds 2000 krijgt iedere Duitser die een zonnepaneel of een windturbine plaatst, subsidie voor de elektriciteit die hij hiermee opwekt en aan het net levert, een zogenoemd feed-in tarief. De kosten worden verdeeld over de elektriciteitsrekeningen van alle Duitsers. Als gevolg hiervan voltrok zich in Duitsland een groen Wirtschaftswunder: er ontstond een duurzame miljardenindustrie en bijna twintig procent van de Duitse elektriciteit komt nu van windturbines, zonnepanelen en andere duurzame bronnen. In Nederland staat de teller op zeven procent. Bovendien werden windturbines en zonnepanelen, dankzij de grote productievolumes, ieder jaar goedkoper. Betalen de Duitsers zich dan blauw aan de groene ambities van hun regering? Het feed-in tarief wordt niet uit de schatkist gefinancierd, maar via een groene energieheffing op de elektriciteitsrekening. Wanneer we de elektriciteitsrekeningen van 2000 en 2009 van een gemiddeld Duits gezin naast elkaar leggen, dan blijkt het volgende: ten gevolge van de groene energieheffing steeg de jaarlijkse rekening met dertig euro. In dezelfde periode steeg de elektriciteitsrekening met driehonderd euro ten gevolge van de stijging van de prijs van fossiele brandstoffen en belastingen. De schaarser wordende fossiele brandstoffen en de belastingen zorgden dus voor een veel grotere prijsstijging. Voor bedrijven, die veel minder energiebelasting betalen, drukt de groene heffing zwaarder op de energierekening, maar niet zo zwaar dat de Duitse industrie noodlijdend is. 6Subsidies maken bedrijven lui Wie subsidie krijgt, zou niet innoveren. De Volkskrant plaatste eerder dit jaar een ingezonden brief van minister van Economische Zaken Maria van der Hoeven met deze drogreden. We moeten niet onbeperkt en tot in lengte van dagen het verschil tussen marktprijs en kostprijs blijven subsidiëren, schreef de demissionair minister. Dat kost de overheid miljarden euro s en maakt bedrijven lui. Daar moeten we vanaf. Ze serveerde daarmee de Stimuleringsregeling Duurzame Energie (SDE), die ze zelf in 2008 invoerde, af. Haar brief wekte verbazing en verontwaardiging in de politiek en de energieindustrie. De minister nam afstand van haar eigen beleid en creëerde onzekerheid bij ondernemers in duurzame energie. De Nederlandse regering heeft trouwens een reputatie als het gaat om het plotseling stopzetten van subsidies voor duurzame energie. De subsidieregeling MEP (Milieukwaliteit ElektriciteitsProductie) bijvoorbeeld, werd in 2006 van de ene op de ander dag afgeschaft met faillissementen van duurzame ondernemers als gevolg. Duitsland doet dit meer geleidelijk en verlaagt de subsidies ieder jaar. Dat stimuleert snelle innovatie: de Duitse zonnepanelenindustrie produceert ieder jaar meer cellen tegen lagere kosten. 7Het broeikaseffect is een omstreden theorie Klimaatsceptici noemen de opwarming van de aarde een omstreden theorie. Het argument hiervoor is dat er wetenschappers te vinden zijn die de theorie ontkennen. Het feit dat de aarde miljarden jaren oud is, is op die manier ook een omstreden theorie te noemen. Er zijn immers genoeg mensen te vinden die er heilig van overtuigd zijn dat de aarde zo n zesduizend jaar geleden is geschapen, zoals in de Bijbel staat. De sceptische wetenschappers worden geholpen door pseudoinstituten die in het leven zijn geroepen door PR-bureaus en worden betaald door de olie-industrie. Exxon hielp bijvoorbeeld bij het opzetten van het Global Climate Science Team, dat streeft naar erkenning van onzekerheden als deel van volkswijsheid, zo staat in een gelekte interne memo. Het Global Climate Science Team bewerkt de media en financiert wetenschappers die zijn positie ondersteunen. Het is een pseudo-instituut in de traditie van de Council for Tobacco Research, dat in de jaren vijftig van de vorige eeuw de link tussen kanker en roken ontkrachtte. Toegegeven, Al Gore en Greenpeace zijn ook niet vies van propaganda en er zijn onzekerheden in de klimaatmodellen, maar dat CO 2 en andere broeikasgassen zorgen voor een broeikaseffect is zeker. De vraag is alleen: hoe zeker is het dat de mens verantwoordelijk is voor een versterkt broeikaseffect? Wat betreft de zekerheid van het broeikaseffect: broeikasgassen zoals CO 2, waterdamp, methaan en ozon hebben een functie: ze fungeren als isolerende deken voor de aarde. Zonder broeikaseffect zouden de oceanen bevroren zijn. De gemiddelde temperatuur op aarde zou achttien graden onder het vriespunt zijn in plaats van vijftien graden boven nul. Zeker is ook dat de hoeveelheid CO 2 in atmosfeer hard stijgt sinds de mensheid vanaf de industriële revolutie fossiele brandstoffen in grote hoeveelheden is gaan verbranden. De onzekerheden in de klimaatmodellen betreffen onder andere de snelheid van de opwarming van de aarde en de vraag of meer water in de atmosfeer het broeikaseffect versnelt of vertraagt. Deze onzekerheden nopen de wetenschappers van Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) van de Verenigde Naties om in hun rapport van 2007 te schrijven dat het very likely is dat de aarde opwarmt door menselijk handelen. Very likely staat voor 90 procent zekerheid. Zolang over die laatste 10 procent onzekerheid bestaat, kunnen sceptici blijven beweren dat het broeikaseffect een omstreden theorie is. Het beste bewijs dat energie goedkoop is, zijn elektrische terrasverwarmers aan de buitengevels van cafés Zie voor meer informatie management scope

19 Slim en efficiënt Bij telecombedrijf Vodafone wordt bij duurzaam inkopen vooral gekeken naar slimme en efficiënte inzet van bestaande middelen. Tekst Rob Hartgers Fotografie Ton Hendriks Ludo Hollands Als een leverancier geen groene energie kan leveren, dan houdt het op Inkopen doe je niet alleen, zegt Ludo Hollands. Als inkoper van telecomgigant Vodafone, de grootste aanbieder van mobiele telefonie ter wereld, kan Hollands gebruikmaken van de kennis en ervaring van collega s uit andere landen. Geen overbodige luxe, gezien de enorme schaal waarop Hollands energie moet inkopen. Alleen in Nederland verbruikt Vodafone jaarlijks 90 gigawatt energie. Al die energie is nodig om meer dan vierduizend zendmasten, tien telefoonverkeerscentrales en een kleine honderd winkels en kantoren te voeden. Vooral de zendmasten en de verkeerscentrales vreten energie, vertelt Hollands: Zij vormen de kern van ons netwerk. Hier kunnen we de grootste stappen zetten op het gebied van verduurzaming. Door verbeterde apparatuur en slimmere en efficiëntere inzet van de computers hebben we het aantal datacenters de afgelopen jaren weten terug te brengen. Het waren er meer dan 15. Dat leverde een flinke besparing op. Audits Duurzaam inkopen is voor Hollands een vanzelfsprekendheid. In al onze aanbestedingstrajecten spelen duurzame criteria een rol. Vroeger was dat misschien een moetje, maar tegenwoordig is duurzaamheid voor ons onderdeel van de gewone bedrijfsvoering. Grote zakelijke klanten en overheden verwachten dat ook van ons. De Europese inkoop van Vodafone is gecentraliseerd en wordt gecoördineerd vanuit Luxemburg. Als er belangrijke inkoopbeslissingen genomen moeten worden, overlegt Hollands met een klein projectteam waarin onder meer Vodafones projectleider corporate social responsibility, een facility manager en een technisch projectleider zitting hebben. Ook is er een vaste aanspreekpersoon die op de hoogte is van de ervaringen in andere onderdelen van de Vodafone Group. Uiteraard koopt Vodafone groene energie in, vertelt Hollands. Als een leverancier geen groene energie met certificaten kan leveren, dan houdt het op. Dat is sinds 2003 voor ons een afvalcriterium. Inkoop tip 03 In Nederland kunnen meerdere partijen aan die voorwaarden voldoen. We vinden het verder belangrijk dat we een partnership aangaan met een leverancier, zodat ze ons bijvoorbeeld kunnen adviseren over slimme bemetering. Niet alleen de energieleveranciers, maar ook andere zakenpartners worden door Vodafone beoordeeld op hun duurzame prestaties. Hollands: We voeren regelmatig audits uit bij leveranciers. Een Chinees bedrijf kan een aantrekkelijke financiële propositie hebben, maar wij vinden het ook belangrijk dat hun eigen bedrijfsvoering duurzaam is. Wat zijn bijvoorbeeld hun energieverbruikscijfers? Zijn zij maatschappelijk verantwoord aan het ondernemen? Al die aspecten wegen mee bij de aanbesteding hoewel het natuurlijk wel een commercieel aantrekkelijke deal moet zijn. Windturbines In het gesprek vallen regelmatig de woorden slimmer en efficiënter. Duurzaam inkopen, in combinatie met slimme en efficiënte inzet van de bestaande middelen, dat is volgens Hollands het beste recept om het energieverbruik van Vodafone omlaag te brengen. We investeren veel in innovatie van ons netwerk. Zo willen we precies weten wat onze zendmasten verbruiken. Het bereik van sommige masten overlapt elkaar. Als een mast in de daluren nauwelijks benut wordt, schakelen we die op afstand in capaciteit terug. Ook onderzoeken we of we masten van energie kunnen voorzien met kleine windturbines. Vooral voor de afgelegen locaties is dat een interessante optie. Het geheim van duurzaam inkopen vat Hollands in een paar zinnen kernachtig samen: Keep it simple, zorg voor korte lijnen, en isoleer het niet binnen de organisatie. Een andere belangrijke voorwaarde, stelt Hollands, is dat het duurzame beleid gedragen wordt door de top van het bedrijf: Ons duurzaamheidsbeleid wordt strategisch ingezet door de ceo. Het heeft absoluut prioriteit. 36. management scope Nuon Energie Special /

20 case 02 Tekst Mark van Baal Fotografie Erik Franssen Een energiezuinig reisje langs de Rijn Het schip De Zonnebloem nam de afgelopen jaren energiebesparende maatregelen waarmee het een kwart bespaart op brandstof. Ernst Balkema Het riviercruiseschip De Zonnebloem, een 115 meter lang wit schip met glas over de hele lengte, ligt afgemeerd aan een kade in Arnhem. Over de brede loopplank gaan mensen met grote rolkoffers, rollators en in rolstoelen aan boord. Over een paar uur vaart het schip stroomopwaarts richting Duitsland. Aan boord zijn dan 68 gasten, evenveel vrijwilligers en elf bemanningsleden. Vanavond meert het schip af in Duisburg. Passage van de Loreley, de hoge rots in een scherpe bocht in de Rijn voorbij Koblenz, vormt het hoogtepunt. Twintigduizend liter diesel In een elektrische rolstoel, aan één van de tafels in de salon, zit Hilda Gerard (80) te stralen. Ik kan niet vergeten hoe leuk ik het had op de vorige reis, zegt ze glimlachend. Mijn moeder heeft veel hulp nodig, zegt haar dochter. Op een andere manier zou ze niet op vakantie kunnen. Het schip, eigendom van de Vereniging De Zonnebloem, vaart jaarlijks 42 keer uit om mensen die hulp nodig hebben een vakantie te geven. In de machinekamer is goed te zien hoe eenvoudig een grote energiebesparing kan zijn. Tussen dieselmotoren, generatoren, pompen, leidingen, handels, kranen en buizen klinkt een snerpend gezoem van een pomp. De voorstuwingsdiesels, twee manshoge gele Caterpillars van 2,5 meter lang met acht cilinders, draaien nog niet. Toch is het er al flink warm. Wanneer we varen is het hier een graad of veertig, zegt Ernst Balkema (64), hoofd technische dienst. Op de schouders van zijn witte overhemd zitten blauwe epauletten met vier goudkleurige strepen en een scheepsschroef. Naast een groene pomp van ruim een meter hoog staat een kleine blauwe pomp ter grootte van een wasmachinemotor. Deze grote pomp draaide vroeger het hele jaar, zegt Balkema. In de schaduw van de pomp draait nu alleen het kleine pompje. Zijn vermogen is veertig keer zo klein. De grote pomp draait nu nog alleen op warme zomerdagen, wanneer er veel koeling nodig is. Alleen al door deze ingreep besparen we euro per maand, zegt Balkema. Het is één van de aanpassingen die hij deed aan de installaties om het schip energiezuiniger te maken. De Zonnebloem liep in 2006 van stapel op de werf van IHC Merwede in Hardinxveld-Giessendam. Wat Balkema direct opviel, was het hoge dieselverbruik. Het schip moest wekelijks ruim twintigduizend liter diesel tanken. Een taxi die honderdduizend kilometer per jaar rijdt, doet er jaren over om zoveel te verstoken. De scheepvaartindustrie betaalt net als de vliegtuigindustrie weliswaar geen dieselaccijns, zodat een liter slechts 60 cent kost, maar toch levert dat een kostenpost van euro per week op. Die twintigduizend liters diesel werden voornamelijk opgeslokt door twee reusachtige voortstuwingsmotoren, die twee schroeven aandrijven, drie even grote dieselgeneratoren, die elektriciteit genereren en twee ketels, die zowel verwarmings- als kraanwater verwarmen. Uiteraard heeft een schip als De Zonnebloem veel elektriciteit nodig. De hutten van gasten zijn bijvoorbeeld voorzien van bedden die elektrisch omhoog en omlaag kunnen. Het is een klein ziekenhuis, zegt Balkema. We hebben bijvoor- Het is een investering van een paar duizend euro, die je binnen een paar jaar terugverdient beeld ook een installatie voor medisch zuurstof aan boord. Monitoren Balkema begon het energiebesparingsprogramma eenvoudig. In de salon, waar een vleugel staat, kijkt hij naar het plafond, waarin tientallen lampen zitten. We hebben zestienhonderd halogeenlampen van vijftig watt vervangen door ledlampen van zeven watt. Het is een investering van een paar duizend euro, die je binnen een paar jaar terugverdient. Vervolgens meldde Nuon Foundation, een afdeling van Nuon die haar eigen medewerkers stimuleert vrijwilligerswerk te doen en dit financieel steunt, zich om te helpen bij energiebesparing. Medewerkers van Nuon-dochter Ebatech installeerden meetkastjes in de elektriciteitskasten van het schip. Met dit energiemonitoring-systeem konden ze via internet volgen hoeveel energie elke ruimte of machine gebruikte. Het grote voordeel is dat je direct ziet waar het grootverbruik zit, zegt Balkema. Het schip bleek twee energievreters te bevatten: de klimaatinstallatie, die zorgt voor ventilatie en voor airconditioning op warme dagen, en de verwarmingsketels, die voor verwarmingswater en warm tapwater zorgen. De rol van Ebatech was vooral om de technische dienst te assisteren en aan het denken te zetten. Merkwaardig dat de airco zo vaak aan en uit springt, merkten zij op. Waarom draait de airco niet alleen op warme zomerdagen, maar ook op koude winterdagen?, vroegen de ingenieurs van Ebatech. Het antwoord was eenvoudig: de koelinstallatie koelde niet alleen de ruimten, maar ook de koelcel met proviand voor de reis en een kleine ruimte met computers, servers, geluidsinstallatie en televisieontvangers. De hoofdinstallatie stond aan om die twee kleine ruimten te koelen, zegt Balkema. De oplossing was eenvoudig en tweeledig: in de computerruimte installeerde Balkema een kleine airco een model dat ook in kleine kantoorruimtes gebruikt wordt en in de machinekamer plaatste hij de kleine pomp naast de grote pomp, zoals hij eerder liet zien. Het grootste deel van het jaar draait de kleine airco en de kleine pomp. Alleen op warme dagen gaat de grote pomp aan het werk. Gedragsverandering Een andere grote besparingsslag is ook in de machinekamer te zien. Voor de dieselgeneratoren staan zogenoemde warmtewisselaars waarin water wordt opgewarmd met koelwater uit de dieselmotor. Door de benutting van het koelwater verbruiken de verwarmingsketels nauwelijks diesel meer en is elektrische verwarming van het tap- of verwarmingswater niet meer nodig. Vroeger ging die warmte volledig verloren, zegt Balkema. Vergelijk dit systeem met de 38. management scope Nuon Energie Special /