Handhaving van EG-recht in situaties van onrechtmatige staatssteun

Transcriptie

1 P.C. Adriaanse Handhaving van EG-recht in situaties van onrechtmatige staatssteun KLUWER Deventer

2 Inhoudsopgave Voorwoord Inhoudsopgave Lijst van gebruikte afkortingen V VII XV Hoofdstuk 1 Inleiding 1 1 Probleemstelling 1 2 Centrale onderzoeksvraag 4 3 Afbakening en begripsbepaling 5 4 Opbouw van het boek 7 5 Onderzoeksopzet en methoden van onderzoek 9 Hoofdstuk 2 (Onrechtmatige) staatssteun in EG-rechtelijke context 13 1 Inleiding 13 2 De ratio van transnationale regeis voor verlening van staatssteun 13 3 EG-rechtelijke regeis voor verlening van staatssteun 15 4 Staatssteun volgens EG-recht Algemeen Maatregelen van de staten of met staatsmiddelen bekostigd Voordeel voor de begunstigde(n) Begunstiging van bepaalde ondernemingen of bepaalde producties (Dreiging van) vervalsing van de mededinging ungünstige beinvloeding van het handelsverkeer tussen de lidstaten 29 5 EG-rechtelijke controle op bestaande staatssteun Bestaande staatssteun Verplichtingen voor de lidstaten bij bestaande staatssteun Controle door de Commissie op bestaande staatssteun 33 6 EG-rechtelijke controle op nieuwe staatssteun Nieuwe staatssteun Verplichtingen voor de lidstaten bij nieuwe staatssteun De aanmeldingsverplichting Het doel van de aanmeldingsverplichting Geadresseerden van de aanmeldingsverplichting De reikwijdte van de aanmeldingsverplichting Het moment waarop moet worden aangemeld Wijze van aanmelding Uitzonderingen op de aanmeldingsverplichting De standstill-oi opschortingsverplichting Het doel van de $ta>k sft7/-verplichting 42 vn

3 Geadresseerden van de staniisft'/z-verplichting De reikwijdte van de standkft'/z-verplichting De duur van de standstill-verplichüng Evaluatie van de verplichtingen bij nieuwe staatssteun Controle door de Commissie op nieuwe staatssteun De eerste onderzoeksfase De formele onderzoeksfase 47 7 EG-rechtelijke controle op onrechtmatige staatssteun Onrechtmatige staatssteun Verplichtingen voor de lidstaten bij onrechtmatige staatssteun Controle door de Commissie op onrechtmatige staatssteun 50 8 EG-rechtelijke controle op misbruik van staatssteun Misbruik van staatssteun Verplichtingen voor de lidstaten bij misbruik van staatssteun Controle door de Commissie op misbruik van staatssteun 53 9 De beoordeling van de verenigbaarheid van staatssteun De beoordeling van de verenigbaarheid door de Commissie De beoordeling van de verenigbaarheid door de Raad Conclusies 61 Hoofdstuk 3 Algemene aspecten van handhaving van EG-recht in situaties van onrechtmatige staatssteun 63 1 Inleiding 63 2 Het belang van handhaving van EG-recht 63 3 Kenbaarheid van onrechtmatige staatssteun 65 4 Handhaving van EG-recht in een geintegreerde rechtsorde Algemeen Het beginsel van subsidiariteit Het beginsel van rechtstreekse werking van gemeenschapsrecht Het beginsel van voorrang van gemeenschapsrecht Algemeen Voorrang van rechtstreeks werkende communautaire regeis Voorrang van overige communautaire normen Het beginsel van loyale samenwerking Algemeen Nakoming van bijzondere communautaire verplichtingen Handhaving van tot particulieren gerichte bepalingen Toepassing van rechtstreeks werkend gemeenschapsrecht Gemeenschapsconforme interpretatie van nationaal recht Randvoorwaarden voor effectuering van gemeenschapsrecht Effectieve rechtsbescherming Aansprakelijkheid voor schending van gemeenschapsrecht Samenwerking tussen lidstaten en communautaire instellingen 90 5 Handhaving van EG-rechfc verschilfende betrokken actoren 91 vni

4 5.1 Het steunverlenende orgaan De verantwoordelijke lidstaat De ontvanger(s) en andere begunstigden De Europese Commissie Concurrenten en andere derde-belanghebbenden Europese rechters Nationale rechters 94 6 Conclusies 95 Hoofdstuk 4 Publieke handhavingsmogeüjkheden voor de Commissie 97 1 Inleiding 97 Deel A Voorlopige handhavingsmogelijkheden gedurende onderzoek 98 2 Opschortingsbevel 99 3 Terugvorderingsbevel 99 Deel B Handhavingsmogelijkheden na afloop vanformeel onderzoek Het gelasten van terugvordering van onrechtmatige staatssteun Geen terugvordering bij strijd met een algemeen beginsel van gemeenschapsrecht Motiveringsbeginsel Evenredigheidsbeginsel Rechtszekerheidsbeginsel Vertrouwensbeginsel Gerechtvaardigd vertrouwen van de betrokken lidstaat Gerechtvaardigd vertrouwen van begunstigden Verjaring De verjaringstermijn Stuiting van de verjaring Schorsing van de verjaring De lidstaat als geadresseerde van een terugvorderingsbeschikking De betekenis van een terugvorderingsbeschikking voor begunstigden Geen rechtstreeks verplichting op grond van het gemeenschapsrecht Het begrip begunstigde Beroepsmogelijkheden voor de betrokken lidstaat en begunstigden op grond van art 230 EG Algemeen Beroepsmogelijkheden voor de betrokken lidstaat Ontvankelijkheid Beroepsmogelijkheden ten gronde Beroepsmogelijkheden voor begunstigden Ontvankelijkheid Algemeen Procesbelang Rechtstreeks geraakt 129 IX

5 Individueel geraakt Beroepsmogelijkheden ten gronde Evaluatie van de beroepsmogelijkheden op grond van art. 230 EG Verzoeken om opschorting van een terugvorderingsbeschikking Algemeen Ontvankelijkheid Spoedeisendheid Fumus boni juris Afweging van belangen Evaluatie van de verzoeksmogelijkheden tot opschorting 144 Deel C Handhavingsmogelijkheden in defase van uitvoering van een Terugvorderingsbeschikking Alle nodige maatregelen Onverwijld De steun Rente In overeenstemming met de nationaalrechtelijke procedures van de betrokken lidstaat Institutionele, procedurele en remedial autonomie van de lidstaten Ongeldigheid van uitvoeringshandelingen Teragvorderingsmodaliteiten in het nationale recht Voor zover die procedures een onverwijlde en daadwerkelijke tenuitvoerlegging toelaten Algemeen Communautaire aanwijzingen over nationaalrechtelijke bepalingen Evaluatie van de communautaire aanwijzingen Toezicht door de Commissie op de tenuitvoerlegging van een terugvorderingsbeschikkingen Procedures bij nationale rechters Algemeen De positie van de betrokken lidstaat De positie van begunstigden De positie van de nationale rechter De positie van de Commissie 167 Deel D Handhavingsmogelijkheden na afloop van de uitvoeringstermijn van een terugvorderingsbeschikking Niet-nakomingsprocedures Aard en verloop van een niet-nakomingsprocedure Verweermogelijkheden voor de betrokken lidstaat Conclusies 172

6 Hoofdstuk 5 Private handhavingsmogelijkheden gezien vanuit het EG-recht Inleiding Private en publieke rechtshandhaving - Dual vigilance Communautaire grondslagen voor private handhaving Algemeen Private handhaving op grond van art. 88 lid 3, laatste zin EG Private handhaving op grond van terugvorderingsbeschikkingen Beroepsgerechtigden Actoren waartegen kan worden geprocedeerd De rol van nationale rechters Algemeen Taakomschrijving Wijze van toetsing Taakverdeling tussen nationale rechters en de Commissie Complexiteit van de rechterlijke taak 1% 6.6 Hulp van de communautaire instellingen Vragen aan het Hof van Justitie Vragen aan de Commissie Loyale samenwerking Beschikkingen van de Commissie Rechtsbescherming Algemeen Institutionele, procedurele en remedial autonomie van de lidstaten Communautaire randvoorwaarden Ongeldigheid van uitvoeringshandelingen van onrechtmatige steun Ongeldigheid van heffingen of belastingen Terugvordering van steun In beginsel terugvordering Geen terugvordering in uitzonderlijke omstandigheden Gerechtvaardigde verwachtingen van begunstigden Verenigbaar verklaarde steun Terugvordering van de steun plus rente Verjaringstermijn voor terugvordering Terugbetaling van heffingen of belastingen In beginsel terugbetaling Geen terugbetaling in uitzonderlijke omstandigheden Schadevergoeding De positie van begunstigden van onrechtmatige staatssteun Conclusies 224 XI

7 Hoofdstuk 6 Private handhavingsmogelijkheden gezien vanuit het Nederiandse recht Inleiding 227 Deel A Uitgangspunten voor private handhaving in Nederland Steunverlening volgens Nederlands recht Algemeen Staatssteun op bestuursrechtelijke grondslag Algemeen Subsidies in de zin van de Awb De rechtsvorm van subsidies De reikwijdte van het begrip subsidie vergeleken met het begrip staatssteun Fiscale staatssteun Overige staatssteun op bestuursrechtelijke grondslag Overige staatssteun Rechtsbescherming in Nederland Algemeen Bestuursrechtelijke rechtsbescherming Algemeen Het College van Beroep voor het bedrijfsleven De fiscale bestuursrechter De bestuurskamers van de rechtbanken Civielrechtelijke rechtsbescherming Algemeen Exclusieve bevoegdheid van de burgerlijke rechter Niet-exclusieve bevoegdheid van de burgerlijke rechter 241 Deel B Private handhaving längs bestuursrechtelijke weg Het voorwerp van geschil Beroepsgerechtigden Belanghebbenden in procedures bij de rechtbank en bij het CBB Algemeen Concurrenten van de ontvangers van steun Opvattingen in de literatuur Rechtspraak van de ABRvS Rechtspraak van het CBB Degenen aan wie een belasting of heffing is opgelegd Belangenorganisaties Deelconclusies belanghebbenden Belanghebbenden in procedures bij de fiscale bestuursrechter De wederpartij en eventuele andere partijen Termijnen De bezwaar- en beroepstermijn van zes weken Termijnoverschrijding: uitzonderingen op niet-ontvankelijkheid Verjaringstermijnen De functie van rechtstreeks werkende communautaire bepalingen Zelfttandige toetsingsmaatstaven 259 xn

8 8.2 Moment van beroep op de communautaire bepalingen Ambtshalve aanvulling van rechtsgronden Bewijsrechtelijke aspecten Bewijslastverdeling Bewijsmiddelen Samenwerking met de communautaire instellingen Prejudiciele vragen aan het Hof van Justitie Vragen aan de Commissie Uitspraakmogelijkheden bij aanname van onrechtmatige staatssteun Hoofddictum bij gegrondverklaring van het beroep: vernietiging van het bestreden besluit Terugvordering van onrechtmatige staatssteun Het (beperkte) voorwerp van geschil De noodzaak van aanvullende besluiten Beperkte bevoegdheden tot daadwerkelijke terugvordering Uitzonderlijke omstandigheden Terugbetaling van ter financiering van steun opgelegde heffingen ofbelastingen Het (beperkte) voorwerp van geschil De noodzaak van aanvullende besluiten Beperkte bevoegdheden tot daadwerkelijke terugbetaling Uitzonderlijke omstandigheden Schadevergoeding Voorlopige voorzieningen Evaluatie van private handhaving längs bestuursrechtelijke weg 281 Deel C Private handhaving längs civielrechtelijke weg Het voorwerp van geschil 'Beroepsgerechtigden' Ontvankelijkheidseisen algemeen Ontvankelijkheid als nog bestuursrechtelijke rechtsbescherming mogelijk is De wederpartij en eventuele andere partijen Termijnen Verjaringstermijnen van art. 3:306 BW e.v Grenzen aan het instellen van rechtsvorderingen op grond van redelijkheid en billijkheid Formele rechtskracht van besluiten Uitzonderingen op formele rechtskracht De functie van rechtstreeks werkende communautaire bepalingen Inkadering in nationaalrechtelijke rechtsgronden Moment van beroep op de communautaire bepalingen Ambtshalve aanvulling van rechtsgronden Nationaalrechtelijke grondslagen voor vorderingen over onrechtmatige staatssteun Algemeen Onrechtmatige daad in de zin van art. 6:162 BW 2% xm

9 18.3 Nietigheid in de zin van art. 3:40 BW Algemeen Strijd met een dwingende wetsbepaling Inhoud in strijd met de goede zeden of de openbare orde Strekking in strijd is met de goede zeden of de openbare orde Deelconclusies nietigheid Onverschuldigdebetalingindezinvanart. 6:203 BW Ongerechtvaardigde verrijking in de zin van art. 6:212 BW Ontbinding in de zin van art. 6:258 en 6:265 BW Algemene beginselen van behoorlijk bestuur/redelijkheid en billijkheid Bewijsrechtelijke aspecten Bewijslastverdeling Bewijsmiddelen Samenwerking met de communautaire instellingen Prejudiciele vragen aan het Hof van Justitie Vragen aan de Commissie Uitspraakmogeüjkheden bij aanname van onrechtmatige staatssteun In beginsel terugvordering, terugbetaling, schadevergoeding en voorlopige voorzieningen Uitzonderlijke omstandigheden De praktijk Evaluatie van private handhaving längs civielrechtelijke weg Conclusies 320 Hoofdstuk 7 Dual Vigilance ten aanzien van onrechtmatige staatssteun Samenvatting van conclusies Slotbeschouwing Publieke en private handhaving in onderling verband beschouwd Naar een effectievere handhaving van EG-recht in situaties van onrechtmatige staatssteun 335 Summary 341 Lijst van aangehaalde literatuur 349 Lijst van aangehaalde jurisprudentie 367 Lijst van aangehaalde documenten van de communautaire instellingen 379 Lijst van aangehaalde officiele publicaties Nederland 385 Trefwoordenregister 387 XTV