1. Wat is hoogbegaafdheid?

Transcriptie

1 1. Wat is hoogbegaafdheid? Hoogbegaafdheid is nog steeds een beladen term, maar gelukkig komt er de laatste jaren meer openheid rond het thema. Het wordt meer bespreekbaar en in scholen wordt er steeds meer aandacht aan besteed. Toch bestaan er nog heel wat misverstanden rond wat hoogbegaafdheid nu precies inhoudt. Vaak wordt hoogbegaafdheid gelijk gesteld aan het hebben van een hoog IQ. Als maat voor hoogbegaafdheid wordt dan aangenomen dat iemand hoogbegaafd is bij een IQ vanaf 130. Dit komt erop neer dat personen met scores in de bovenste twee percentielen van de IQ-curve hoogbegaafd worden genoemd. Statistisch gezien bevinden iets meer dan 2% van de mensen zich in dit deel van het spectrum (Figuur 1). Hoogbegaafdheid is echter veel meer dan dat en het hebben van een hoog IQ is geen garantie voor het hebben van succes in het leven. Van hoogbegaafde kinderen wordt vaak gedacht dat ze alles vanzelf kunnen, dat ze zomaar hoge punten halen op school en nooit problemen ervaren. Ze worden met andere woorden beschouwd als wonderkinderen, soms ook wel als nerds. De werkelijkheid is echter heel wat genuanceerder. Uiteraard zijn er heel wat succesvolle hoogbegaafden, maar net zozeer zijn er hoogbegaafden die worstelen met hun eigenheid en geen uitzonderlijke prestaties leveren. Hoe dat komt kan je lezen in het vervolg van dit document. Er zijn meerdere modellen in omloop om hoogbegaafdheid te definiëren. Zonder hierin volledig te willen zijn, geven we hierna een kort overzicht van de meest gangbare theorieën. HOOGBEGAAFD Figuur 1: Distributie van de IQ-score 1 P a g e

2 2. Het Multifactoren Model Renzulli interpreteert hoogbegaafdheid veel ruimer dan alleen maar een hoge intellectuele begaafdheid. Volgens zijn triadisch Model (1978) kan er maar sprake zijn van hoogbegaafdheid als er naast uitzonderlijke intellectuele capaciteiten (IQ > 130) ook een grote mate van creativiteit en motivatie (taakgerichtheid, doorzettingsvermogen) aanwezig zijn. Hoogbegaafden bevinden zich dus in de doorsnede waar de drie ringen mekaar overlappen (zie Figuur 2). Professor Mönks verfijnde het model van Renzulli door er nog drie omgevingsfactoren aan toe te voegen. Voor hoogbegaafde kinderen zijn dit (i) het gezin, (ii) de peers (ontwikkelingsgelijken, vrienden ) en (iii) de school. Bij volwassenen kunnen we de school vervangen door de werkomgeving. Het resultaat is het zogenaamde Multifactoren Model van Mönks (Figuur 2). Volgens dit model kan een hoogbegaafde zich maar ten volle ontwikkelen als ook de omgevingsfactoren een positief stimulerende rol spelen. Hoogbegaafdheid is met andere woorden een samenspel tussen de intrinsieke kwaliteiten van het individu zelf en een gunstige sociale omgeving. Dit betekent ook dat wanneer de omgevingsfactoren om één of andere reden ongunstig inwerken op het individu, de creativiteit en de motivatie zodanig in de kiem kunnen worden gesmoord, dat de (hoog)begaafde soms gaat onderpresteren. Zijn of haar typerende kwaliteiten zullen dan minder tot expressie komen en het (hoog)begaafde potentieel kan ver onder de oppervlakte blijven. Naast het gezin, spelen ook peers een cruciale rol in het model van Mönks. Peers zijn personen met gelijkaardige interesses, het zijn ontwikkelingsgelijken. Met deze personen zullen hoogbegaafden vaak een gevoel van wederzijds begrip ervaren. Voor de sociaal-emotionele ontwikkeling van hoogbegaafden is het dan ook aangewezen om hen regelmatig met ontwikkelingsgelijken in contact te brengen. Vele scholen spelen hierop in door zogenaamde kangoeroeklassen in te richten. GEZIN PEERS HOOGBEGAAFDHEID SCHOOL WERK Figuur 2: Multifactoren Model (Renzulli / Mönks) 2 P a g e

3 3. Het model van Heller Naast intellectuele begaafdheid is er in de wetenschap nog sprake van enkele andere soorten intelligenties waarin iemand kan uitblinken. Denk maar aan het EQ (emotionele intelligentie) wat de sociale capaciteiten van iemand weerspiegelt, of de grote muzikale intelligentie van componisten zoals Mozart en Beethoven. De Amerikaanse psycholoog Gardner introduceerde in de jaren 80 de meervoudige intelligentietheorie waarin hij maar liefst 8 vormen van intelligentie onderscheidde: verbale, logisch-wiskundige, ruimtelijke, lichamelijk-kinetische, muzikaal-ritmische, naturalistische en intra- en interpersoonlijke intelligentie. Gardner is van mening dat ieder mens in één of meerdere van deze prestatiegebieden uitblinkt. Het model van Heller (1992) combineert de inzichten van Renzulli en Mönks, met de meervoudige intelligentietheorie van Gardner (Figuur 3). Heller gaat uit van een zekere dynamiek tussen begaafdheidsfactoren (links), niet-cognitieve persoonlijkheidskenmerken (bovenaan) en omgevingsfactoren (onderaan), die in optimale omstandigheden kunnen leiden tot uitzonderlijke prestaties in één of meerdere prestatiegebieden zoals omschreven door Gardner (rechts). De begaafdheidsfactoren zijn de intrinsieke capaciteiten van een hoogbegaafde persoon. Het zijn de mogelijkheden en kansen die een persoon in zich draagt, zoals zijn intellectuele vermogen, sociale bekwaamheid, creativiteit De niet-cognitieve persoonlijkheidskenmerken bovenaan in het model zijn eigenschappen die bepalen hoe de hoogbegaafde persoon zich gedraagt en reageert. Deze eigenschappen zijn niet typisch voor (hoog)begaafdheid, maar zullen veeleer een rol spelen in hoe (hoog)- begaafden omgaan met de uitdagingen die ze ervaren in het leven: kan de persoon omgaan met stress, wat is zijn veerkracht, hoe groot is zijn drang om goed te presteren? Net zoals in de theorie van Mönks, speelt de omgeving ook in dit model een cruciale rol. Naast het gezin en de groep waarin de hoogbegaafde persoon zich beweegt, spelen volgens Heller ingrijpende levenservaringen op school, het werk en in de privésfeer een doorslaggevende rol in de ontwikkeling van hoogbegaafden. Dit model laat duidelijk zien waarom hoogbegaafden die goed in hun vel zitten en gestimuleerd worden door hun omgeving makkelijker tot (uitzonderlijke) prestaties kunnen komen dan normaal begaafden, maar ook waarom de capaciteiten van hoogbegaafden heel erg verborgen kunnen blijven als de omstandigheden ongunstig zijn of hun eigen persoonlijkheidskenmerken - zoals faalangst en stress - hen danig in de weg zitten. Hulp aan onderpresterende hoogbegaafden kan dan ook specifiek gericht zijn op het leren omgaan met deze belemmerende factoren. 3 P a g e

4 Figuur 3: Model van Heller 4. Het model van Gagné Ook in het model van de Canadese onderzoeker François Gagné, zien we net zoals bij Heller, een samenspel tussen meerdere factoren (Figuur 4). Links in het model zien we de aangeboren mogelijkheden zowel op mentaal als fysisch vlak, rechts in het model de gebieden waarin iemand kan uitblinken. Of iemand ook zal uitgroeien tot een persoon die tot uitzonderlijke prestaties in staat is, wordt bepaald door de interactie tussen heel wat factoren, waaronder persoonlijkheidskenmerken en omgevingsfactoren. Deze katalysators staan in het midden van het model opgelijst. Volgens het model van Gagné is het dus de combinatie van aangeboren talent, persoonlijkheid, motivatie, de juiste omstandigheden en hier en daar een beetje geluk, die zullen maken of hoogbegaafden zich al dan niet ten volle kunnen ontplooien en tot uitzonderlijke prestaties zullen komen. 4 P a g e

5 Giftedness = top 10% Talent = top 10% NATURAL ABILITIES (NAT) DOMAINS INTELLECTUAL (IG) Fluid reasoning (induct./ deduct.), crystallized verbal, spatial, memory, sense of observation, judgment, metacognition. CREATIVE (CG) Inventiveness (problem solving), imagination, originality (arts), retrieval fluency. SOCIOAFFECTIVE (SG) Intelligence (perceptiveness). Communication (empathy, tact). Influence (leadership, persuasion). SENSORIMOTOR (MG) S: visual, auditory, olfactive, etc. M: strength, endurance, reflexes, coordination, etc. CHANCE (CH) INTRAPERSONAL (IC) Physical/Mental characteristics (Appearance, handicaps, health) (Temperament, personality traits, well-being) SELF-MANAGEMENT (-> MATURITY) Awareness of self/others (Strengths & weaknesses, emotions) Motivation/Volition (Needs, interests, intrinsic motives, values) (Resource allocation, adaptive strategies, effort) Positive / negative impacts DEVELOPMENTAL PROCESS Informal/formal learning & practising (LP) Positive / negative impacts ENVIRONMENTAL (EC) MILIEU: physical, cultural, social, familial, etc. PERSONS: parents, teachers, peers, mentors, etc. PROVISIONS: programs, activities, services, etc. EVENTS: encounters, awards, accidents, etc. SYSTEMATICALLY DEVELOPED SKILLS (SYSDEV) FIELDS (relevant to school-age youth) ACADEMICS: Language, science, humanities, etc. ARTS: Visual, drama, music, etc. BUSINESS: Sales, entrepreneurship, management, etc. LEISURE: Chess, video games, puzzles, etc. SOCIAL ACTION: Media, public office, etc. SPORTS: Individual and team. TECHNOLOGY: Trades and crafts, electronics, computers, etc. Figuur 4: Differentiated Model of Giftedness and Talent (Gagné) 5 P a g e

6 5. Het Delphi-model Hoogbegaafdheid In 2007 zijn twintig experts op het gebied van hoogbegaafdheid in Nederland via de Delphi-methode tot een gezamenlijke omschrijving gekomen van hoogbegaafdheid. Dit leverde de volgende kenschets op van een hoogbegaafd persoon in balans : Een hoogbegaafde is een snelle en slimme denker, die complexe zaken aankan. Autonoom, nieuwsgierig en gedreven van aard. Een sensitief, emotioneel mens, intens levend. Hij of zij schept plezier in het creëren. Hoogbegaafden dragen al deze kenmerken in mindere of meerdere mate met zich mee, maar onderling zullen hoogbegaafden net zozeer van mekaar verschillen als alle andere mensen in onze maatschappij. De hoogbegaafde bestaat dus niet. Ook spelen er heel wat factoren mee die maken dat een hoogbegaafde niet effectief met deze kenmerken omgaat. Er kan dus scheefgroei zijn naar de overdreven of de teruggetrokken kant. Deze kenschets is dan ook een ideaalbeeld dat met de nodige voorzichtigheid moet worden gehanteerd. 6. De Positieve Desintegratie Theorie In het dagelijkse leven zijn we geneigd te denken dat de persoonlijkheid van een individu zich spontaan en stapsgewijs ontwikkelt met de leeftijd: hoe ouder we worden, hoe meer onze persoonlijkheid vorm begint te krijgen. Mede door zijn fascinatie voor de emotionele ontwikkeling van (hoog)begaafde jongeren, ontwikkelde de Poolse psychiater en psycholoog Dr. Dabrowski (1966) een geheel nieuwe visie, waarbij hij ervan uitging dat de persoonlijkheidsontwikkeling van een individu niet lineair verloopt, maar wordt opgebouwd in verschillende niveaus via een proces van positieve desintegratie. Kortweg komt het erop neer dat in de lagere niveaus het individu vooral gericht is op het bevredigen van zijn primaire biologische behoeftes en zich onbewust en zonder nadenken aanpast aan de gangbare normen en waarden, aan wat hoort. De persoonlijkheid kan volgens Dabrowski maar groeien wanneer dit primitieve functioneren geleidelijk aan uiteenvalt (desintegreert) en de persoon in kwestie op basis van zijn eigen ervaringen bewust een eigen waardenkader opbouwt, los van wat anderen denken. De persoon creëert met andere woorden zijn eigen authentieke en zelfgekozen ik. Het opbouwen van een meerlagige persoonlijkheid gaat gepaard met periodes van innerlijke conflicten die bij hoogbegaafde personen heel intens kunnen zijn. Emoties spelen volgens deze theorie dus een grote rol in de persoonlijkheidsontwikkeling van een individu. De innerlijke conflicten kunnen bijvoorbeeld het gevolg zijn van het in vraag stellen van normen en waarden, het zoeken naar de zin van het leven, het ervaren van angst en wanhoop Aan de buitenkant manifesteren deze conflicten zich vaak in onrustig zijn, angstig of depressief zijn of last hebben van humeurschommelingen Volgens Dabrowski hoeven deze innerlijke conflicten echter niet per se negatief te zijn, maar kunnen ze een teken zijn dat de persoon in kwestie een innerlijke groei doormaakt, vandaar positieve desintegratie. 6 P a g e

7 De mate waarin iemand onder ideale omstandigheden kan groeien, het groeipotentieel, wordt volgens Dabrowski in grote mate bepaald door de aanwezigheid van (i) aangeboren talenten en capaciteiten (o.a. intelligentie), (ii) de intensiteit waarmee prikkels worden waargenomen en beleefd en (iii) de wil en de kracht om te veranderen en te groeien. Deze behoefte om je mogelijkheden optimaal te benutten, om het beste uit jezelf te halen, wordt ook wel aangeduid met de term zelfactualisatie. Volgens Dabrowski bezitten hoogbegaafden de aangeboren capaciteit om op meerdere vlakken prikkels intenser te ontvangen en te verwerken dan andere mensen, namelijk op emotioneel, intellectueel, psychomotorisch, zintuiglijk en/of beeldend vlak. Dabrowski introduceerde hiervoor de term overexcitabilities, vrij vertaald als hooggevoeligheid. Er zijn vijf types te onderscheiden. Om dit met een voorbeeld te illustreren, kunnen we ons de situatie voorstellen van een 16-jarige puber die voor het eerst tot over zijn oren verliefd is op een meisje in zijn klas. Hij moet echter lijdzaam toezien hoe dit meisje hem bedriegt met een andere jongen. Het is niet moeilijk om je in te beelden hoe wanhopig en verloren deze jongeman zich zal voelen. Hij is tot in het diepst van zijn ziel geraakt en wordt in het slechtste geval helemaal depressief. Dit is het proces van desintegratie. Maar eens deze jongen weer bij zijn positieven komt en dieper over het voorval gaat nadenken, kan bij hem ook het besef gaan groeien dat trouw zijn in een relatie voor hem een onvoorwaardelijk iets is. Hij neemt zich dan ook rotsvast voor nooit zelf een meisje te bedriegen. Door dit voorval heeft de jongeman dus zijn eigen referentiekader opgebouwd rond de waarden die voor hem belangrijk zijn in een relatie en heeft hij een positieve innerlijke groei doorgemaakt. Emotioneel hooggevoelige personen hebben een rijk geschakeerd gevoelsleven en ervaren emoties zowel positieve als negatieve vaak heel intens. Deze personen zijn vaak empathisch, maar kunnen ook wel geplaagd worden door gevoelens van eenzaamheid of angst, zoals voor de dood. Iemand die emotioneel hooggevoelig is reageert vaak ook hevig op onrechtvaardige situaties of tragedies. Mensen die intellectueel hooggevoelig zijn hebben een grote passie voor kennis. Ze zijn heel nieuwsgierig van aard, stellen veel vragen, denken veel na, exploreren graag nieuwe dingen of lossen graag problemen op. Het zijn vaak onafhankelijke, kritische denkers die nieuwe ideeën of concepten uitdenken, maar soms ook wel eens met hun hoofd in de wolken lopen. Mensen die veel energie hebben, niet kunnen stilzitten, opgewonden en snel praten of heel gedreven en competitief zijn hebben een hoge psychomotorische gevoeligheid. Hoogbegaafde kinderen die in dit rijtje thuishoren zijn vaak rusteloos en impulsief, waardoor ze wel eens worden verward met AD(H)D ers. 7 P a g e

8 Iemand met een hooggevoeligheid op zintuiglijk vlak is vaak ontroerd bij het horen van mooie muziek of bij het zien van een mooi schilderij. Het zijn zintuiglijke genieters die vaak op zoek gaan naar nieuwe zintuiglijke prikkels, maar ook wel kunnen overreageren op prikkels van geluid, licht, smaken Ze kunnen bijvoorbeeld niet slapen als het s nachts nog licht is in hun kamer. Dit komt het meest overeen met de klassieke definitie van hooggevoeligheid. Mensen met een hoge beeldende gevoeligheid ten slotte hebben vaak een rijke fantasie, maken graag tekeningen en overzichten, maar kunnen zich ook wel eens verliezen in dagdromen. Hoogbegaafden, die meerdere van deze hooggevoeligheden in zich dragen, zullen situaties vaak veel intenser beleven dan mensen die minder gevoelig zijn, simpelweg omdat ze veel meer prikkels ervaren en verwerken. Hierdoor hebben ze meer om over na te denken en zal hun persoonlijkheid zich snel ontwikkelen. Dit kan verklaren waarom bij hoogbegaafde kinderen de ontwikkeling vaak niet synchroon verloopt met de leeftijd en dat ze vaak al vanaf heel jonge leeftijd kenmerken vertonen die je eerder zou verwachten bij oudere kinderen. Als je hierover meer wilt lezen Howard Gardner, "Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences." New York, Basic Books. Howard Gardner, "Multiple Intelligences: The Theory In Practice." New York, Basic Books. Howard Gardner, "Multiple Intelligences: New Horizons in Theory and Practice." New York, Basic Books. Joseph Renzulli, What Makes Giftedness? Reexamining a Definition. Phi Delta Kappan, 60(3), , 261. Joseph Renzulli and Sally Reis, The Schoolwide Enrichment Model. A how-guide for talent development. Prufrock Press Inc. Franz Mönks en Irène Ypenburg, Hoogbegaafde kinderen thuis en op school, Assen, Dekker en van de Vegt. Franz Mönks en Irène Ypenburg, Hoogbegaafdheid bij kinderen. Boom uitgevers Amsterdam. Kurt Heller, Identification of Gifted and Talented Students. Psychology Science, vol. 46 (3), p François Gagné, Differentiated Model of Giftedness and Talent. Maud Kooijman van Thiel, Hoogbegaafdheid dat zie je zó! Over zelfbeeld en imago van hoogbegaafden. OYA Productions. Sal Mendaglio, Dabrowski s Theory of Positive Disintegration. Great Potential Press. Susan Daniels en Michael M. Piechowski, Living With Intensity: Understanding the Sensitivity, Excitability, and the Emotional Development of Gifted Children, Adolescents, and Adults. Great Potential Press. 8 P a g e