Eigen invloed erva re n

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Eigen invloed erva re n"

Transcriptie

1 Eigen invloed erva re n Deze bro c hu re reikt sugge s t ies aan voor het bevorde ren van zegge ns c h a p van mensen met ernstig meervoudige beperkingen. Deze zijn met name bedoeld voor begeleiders die in de dagelijkse praktijk met deze mensen werken en hen meer invloed willen geven op hun eigen leven. Er wordt uitge b re id aanda c ht besteed aan de voorwaarden om zegge ns c h a p te bevorderen, zoals de visie van waaruit naar de persoon met ernstig meervoudige beperkingen gekeken wordt, de wijze waarop we hem of haar kunnen leren ke n nen, de dialoog en me t ho d ie ken die onde r s t e u ne nd kunnen werken bij het tot stand brengen van eigen invloed. B evo rd e ren van zeggenschap voor mensen met ernstig meervoudige beperkingen Rita van Burgsteden Joleen Braams Marion Kersten C AT H A R I J N E S I N G E L 4 7 P O S T B U S D D U T R E C H T T E L E F OO N ( ) F AX ( ) E - M A I L : I N F L K N G. N L I N T E R N E T: W W W. L K N G. N L Landelijk KennisNetwerk Gehandicaptenzorg

2 Eigen invloed erva re n B evo rd e ren van zeggenschap voor mensen met ernstig meervoudige beperkingen Rita van Burgsteden Joleen Braams Marion Kersten

3 I n h o u d s o p g a ve Deze publicatie is gemaakt door het Landelijk KennisNetwerk Gehandicaptenzorg (LKNG). Het LKNG bundelt bestaande (wetenschappelijke) kennis en verspreidt deze ten behoeve van mensen met een handicap en hun ondersteuners. Copyright 2002 Landelijk KennisNetwerk Gehandicaptenzorg, Utrecht Overname van delen van de tekst uit deze brochure is alleen toegestaan met duidelijke bronvermelding. Ontwerp omslag en lay-out: Petra van Dijk, Badhoevedorp Drukkerij: Krips, Meppel Foto voorkant: Guy, door Maddy de Jongh ISBN: Mei 2002 Voorwoord 5 Inleiding 7 1. De visie De kennis De kansen 20 Een uitgebreider netwerk 20 Op meerdere plaatsen komen De dialoog 25 Gevoeligheid voor signalen 25 Bewustzijn van je houding 25 Ondersteuning bij communicatie De middelen 30 Methodieken 31 Opleidingen en cursussen 35 Inleving 36 Financiën 37 Tot slot 39 Gebruikte literatuur 41 Bijlage: De visie van FvO en VGN op mensen met ernstig meervoudige beperkingen 43 Overzicht van adressen 45 Methodieken/cursussen 45 Websites 46 Organisaties 46 Videobanden 47 Bijzondere uitstapjes en voorstellingen 47 LKNG Postbus DD Utrecht info@lkng.nl website: 6 Eigen invloed ervaren

4 Vo o r wo o rd Deze brochure is gemaakt in de werkplaats Zeggenschap van het Landelijk KennisNetwerk Gehandicaptenzorg (LKNG). Ze is tot stand geko men in nauwe same nw e r k i ng met de werkg roep Zo rg i n ho ude l i j ke zake n van het Landelijk Platform Ernstig Meervoudig Gehandicapten (EMG). De brochure reikt suggesties aan voor het bevorderen van zeggenschap van mensen met ernstig meervoudige beperkingen. Deze zijn in de eerste plaats bedoeld voor begeleiders die in de dagelijkse praktijk met deze me nsen werken en de behoefte voelen om hen meer zelf te laten b e p a l e n. Daarnaast zijn ze ook bedoeld voor anderen die iets willen bijdragen, maar niet goed weten hoe ze dat kunnen doen. Bijvoorbeeld vrijwilligers of mensen uit het persoonlijk netwerk van iemand met ernstig meervoudige beperkingen. Over de auteurs: Rita van Burg s t e den is vrijge v e s t igd psycholoog, en is tevens werkzaam bij de SPD Ut re c ht. Joleen Bra a ms werkt als ortho p e da goog bij Bartiméus te He e ms t e de. Ma r ion Kersten is lid van het projectteam van het LKNG. Zij werkt als i n no v a t ie me de w e r ker bij het NIZW te Ut re c ht. Met deze bro c hu re willen we iets do o rgeven waarover we zelf ent ho u s ia s t zijn: de voorbeelden van mensen met meervoudige beperkingen bij wie we ge z ien hebben hoe ze opbloeien door soms eenvoud ige vera nde r i nge n. We willen voor ande ren wat we ook voor ons zelf willen: een beetje me e r e igen baas zijn, iets meer zelf mo gen bepalen, iets meer te zeggen krijge n. We willen voor me nsen met erns t ig me e r v o ud ige beperkingen een ge w o ne r, kleurrijker leven, met meer continuïteit en alleen het beste om uit te kunnen kiezen. Het zijn vaak de ouders of andere niet-professionals die als geen ander weten waarover iemand iets te zeggen moet krijgen en op welke manier. We willen de ouders als ervaringsdeskundigen een meer volwaardige plaats bieden om samen met begeleiders de voorwaarden tot meer zeggenschap te realiseren. We hopen dat de aangereikte sugge s t ies bruikbaar zullen zijn, evenals de litera t u u r, adressen, me t ho d ie ke n, cursussen en websites waarnaar we verwijzen. Door aandacht te besteden aan de voorwaarden om zeggenschap te bevorderen, verwachten we dat mensen met ernstig meervoudige beperkingen meer invloed op hun eigen leven kunnen gaan ervaren, en dat ze daardoor meer zelfbesef krijgen en meer kwaliteit van bestaan. 8 Eigen invloed ervaren Voorwoord 9

5 Tenslotte willen we iedereeen hartelijk bedanken die heeft bijgedragen aan de totstandkoming van de brochure. In het bijzonder noemen we hier Tim Burgler en Anneke Ellerbroek. Ook zijn we Sherpa en Bartiméus erkentelijk voor hun ondersteuning van ons werk. Utrecht, mei 2002 I n l e i d i n g Zeggenschap wordt beschouwd als één van de basale rechten van ieder mens en dus ook van mensen met ernstig meervoudige beperkingen. Onder zeggenschap verstaan we: invulling geven aan je leven door het maken van keuzes of invloed hebben op wat er wel of niet met je gebeurt. Mensen met ernstig meervoudige beperkingen zijn voor bijna alles, en dus ook voor zeggenschap, afhankelijk van de hulp van anderen. Des te meer reden om zeggenschap te houden over het eigen leven, invloed te ervaren, iets te zeggen te krijgen en zelf de kans te krijgen dingen te bepalen. In de praktijk blijkt dit gemakkelijker gezegd dan gedaan, wan t eerst moet er aan voorwaarden worden voldaan, voordat er sprake kan zijn van zeggenschap. Dit vraagt om inzet van twee kanten: van henzelf en van mensen in hun omgeving. In een gezin is het krijgen van zeggenschap nog tamelijk vanzelfsprekend door de natuurlijke, liefdevolle verbondenheid en de continuïteit van de relaties. Wanneer de ouders en familie meer op de achtergrond zijn geraakt en het merendeel van de contacten bestaat uit contacten met begeleiders is zeggenschap niet meer zo vanzelfsprekend. Juist bij het overdragen van de regiefunctie moet er voldoende aandacht zijn voor de wijze van zeggenschap krijgen. De wijze waarop we naar de persoon kijken, bepaalt wat wij belangrijk vinden in relatie tot de ander en waaraan we onze tijd besteden. Door de burgerschapsvisie op de juiste wijze te vertalen voor de mensen met ernstig meervoudige beperkingen, kunnen zij meer kans krijgen op zeggenschap en daarmee op versteviging van de eigen persoonlijkheid. Hoofdstuk 1 gaat over de visie van waaruit we naar de persoon met ernstig meervoudige beperkingen kijken. Om te weten te komen waarover iemand zeggenschap zou willen hebben en op welke wijze, moeten we de persoon leren kennen. Wat maakt deze persoon uniek? Wat is de betekenis van de signalen die de persoon uitzendt. In welke ontwikkelings- of levensfase bevindt de persoon zich? 1 0 Eigen invloed ervaren Inleiding 1 1

6 Welke geschiedenis heeft deze persoon? Willen we op deze vragen een passend antwoord kunnen geven, dan zal de persoon zelf geraadpleegd moeten worden en/of zijn of haar ouders en familie, en/of anderen die hem of haar goed kennen. Hoofdstuk 2 gaat over de kennis van de persoon: de wijze waarop we de persoon kunnen leren kennen. Op welke wijze zou deze persoon invulling willen geven aan zijn of haar leven? Welke keuzes zou hij of zij willen maken en waarop wil deze persoon invloed hebben? Deze vragen zijn alleen te beantwoorden wanneer de persoon me e rde re ervaringen heeft opge daan met me nsen en situa t ie s. Door gevarieerde contacten mogelijk te maken kan een voorkeur blijken. Contacten met professionals, zoals begeleiders, taxibegeleiders en de technische medewerker, maar ook contacten met mensen uit het sociale netwerk, zoals buren, vrienden van ouders of de bakker. Een voorkeur voor leeftijdsgenoten als vrienden kan pas ontstaan als er een mogelijkheid is in elkaars nabijheid te zijn. Wa n neer een persoon op me e rde re plaatsen komt, zal de ene situa t ie verra s s i ng of nie u w s g ie r ig he id ont l o k ke n en een ande re verveling of erge r n i s. Ho ofstuk 3 gaat over de ka nsen: dat wat we willen voor de persoon vanu i t de burge r s c h a p s v i s ie. Er is door begeleiders niet altijd als vanzelf een relatie met iemand met ernstig meervoudige beperkingen op te bouwen die wederkerig is. Dat wil zeggen een relatie waarin beide partijen elkaar verstaan en begrijpen, elkaar wat te bieden hebben en gelijkwaardig kunnen zijn. In een wederkerige relatie hebben beide personen een zekere mate van autonomie, waardoor er een dialoog op gang gebracht kan worden. In de dialoog krijgt zeggenschap een kans. Hoofdstuk 4 gaat over de dialoog en hoe zeggenschap daarin tot uiting kan komen. te leven in de persoon is niet zomaar te leren, dit moet je willen, ma a r ook dit kan een belangrijk middel zijn. Ve rder kunnen ook fina nc i ë n e e n b i j dra ge leveren, vooral wanneer de ouders van de persoon met erns t ig meervoudige beperkingen deze in eigen hand krijgen. Ho ofdstuk 5 gaat over de middelen die kunnen helpen bij het bevorde re n van zeggenschap. Voor het verkrijgen van meer eigen invloed voor mensen met ernstig meervoudige beperkingen is meer nodig dan alleen de inzet van de b e ge l e ide r s. Bij onder meer de overhe id en bij ma na gers van ins t e l l i nge n ligt een verantwoordelijkheid om in de voorwaardelijke sfeer hieraan bij te dragen. Voldoende personeel dat goed geschoold is en kleine groepen zijn bijvoorbeeld onontbeerlijk om tijd voor iemand te kunnen nemen. De besturen van de Federatie van Ouderverenigingen (FvO) en de Ve re n ig i ng Gehand ic a p t e n z o rg Ne de r l a nd (VGN) hebben onlangs ge z amenlijk het beleid s do c u me nt "Ruimte voor me nsen" opgesteld en aange b o de n aan de staatssecretaris van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, me v rouw Vlie ge nthart. Zij pre s e nt e ren een same n h a nge nd pakke t van wensen en voorwaarden voor verbetering van de ondersteuning aan mensen met ernstig meervoudige beperkingen. Dit pakket is afgeleid van de visie die FvO en VGN op deze mensen hebben. Deze visie wordt kort o ms c h reven in de bijlage 'De visie van FvO en VGN op me nsen met erns t ig meervoudige beperkingen'. Met het oog op de leesbaarheid is afgezien van het opnemen van verwijzingen in de tekst. Alleen bij de praktijkvoorbeelden is een eventuele bron aangegeven. Achter in deze brochure treft u een lijst aan van gebruikte literatuur en een overzicht van adressen. Er zijn methodieken die ondersteunend kunnen werken bij het tot stand brengen van eigen invloed: een helder perspectief of een concreet doel kan zeggenschap ineens veel dichterbij brengen. Ook opleidingen en cursussen voor bege l e iders zullen ertoe leiden dat kennis en vaard ig he de n toenemen en zeggenschap een kans kan krijgen. De mogelijkheid je in 1 2 Eigen invloed ervaren Inleiding 1 3

7 1. De visie Het beeld dat je hebt van mensen met ernstig meervoudige beperkingen, w o rdt ge k l e u rd door alles wat je weet en eerder ervaren hebt. Bijvoorbeeld: ze zijn zie l ig, bijzonder of gewoon als ande ren. Hoe je je ge draagt naar de persoon hangt af van hoe je naar hem of haar kijkt. Wanneer je iemand zielig vindt, dan zal je zorgen, troosten en hem of haar alles uit handen ne men. Vind je ie ma nd bijzonde r, dan zal je het bijzonde re willen onde r z o e k- e n en hem of haar op een voetstuk plaatsen. Vind je de persoon ge w o o n, net als jij en ik, dan zul je ook op een gewone wijze met hem of haar o mgaan: soms gek en speels, soms serieus en do e l ge r ic ht. Maar wel altijd nieuwsgierig naar de manier waarop hij zich als persoon kenbaar maakt. Wanneer je vindt dat mensen met ernstig meervoudige beperkingen een persoonlijk leven moeten kunnen leiden net als ieder ander, dan houdt dit ook in dat ze dezelfde rechten en plichten moeten hebben. Dit klinkt g root en zwaar en da a rom wordt nogal eens ge da c ht dat dit voor me ns e n met meervoudige beperkingen niet kan opgaan. Niets is minder waar, het is alleen een kunst om die visie, ook wel burge r s c h a p s v i s ie ge na a md, voor hen te vertalen en toe te passen. De burgerschapsvisie houdt in dat mensen met verstandelijke of meervoudige beperkingen recht hebben op deel uitmaken van en deelname aan de samenleving. Ze hebben recht op een goede kwaliteit van bestaan, op het maken van keuzes, op het uitoefenen van controle en op ondersteuning door anderen. Ha n ne ke stelt geen vra gen, want ze kan niet praten. Ha n ne ke hoeft niets te hebben, want ze kan niet wijzen. Ha n ne ke hoeft ne rge ns naar toe, want ze kan niet lopen. Maar als we goed kijken en luisteren stelt ze natuurlijk wel de gelijk vra gen; wil ze wel de gelijk iets hebben; wil ze wel de gelijk erge ns naar toe. Alleen moeten we dan luisteren met de buik, we moeten ons openstellen voor een ande re ma n ier van commu n ic e ren. We moeten leren vertalen. ( Kurt Joseph, 1980) Het re c ht om invloed op het eigen leven te kunnen uitoefenen is niet los te zien van de plicht om daar (zelfs de kleinst mogelijke) moeite voor te doen. Wa n neer ie ma nd met erns t ige me e r v o ud ige beperkingen dit niet als vanzelf al probeert, is het mo gelijk dit uit te da gen en aan te leren. Wa t doet de persoon wanneer je iets dat hij pre t t ig vindt even uitstelt? Kan hij een sig naal geven om door te gaan? Bijvoorbeeld door een ho ofd b e w e g i ng of door trappelen met zijn benen of het optre k ken van een wenkbrauw? Invloed hebben beteke nt dat ie ma nd iets kan laten ge b e u ren zoals hij of zij dat wil, dat is pre t t ig en geeft zelfbewustzijn en zelfvertro u w e n. Wa n neer ie ma nd dit niet zelf kan zeggen, moet een ander die de persoon goed ke nt, de dingen naar hem of haar toe bre nge n. Tra d i t io neel is de keuze uit broodbeleg: kaas of worst? Wa n neer ie ma nd altijd naar kaas kijkt, is het de vraag of dit nog een int e re s s a nte keuze is. Va r ia t ie me t s a ndw ic hs p re a d, tomaat of ei kan bro o d no d ig zijn. De keuze voor kaas kan ook een pre t t ige ge w o o nte zijn, die ie ma nd voorlopig niet wil wijzigen (Wat heb je zelf in je lunc h p a k ket?). Er is natuurlijk meer om uit te kiezen: Ik weet dat je van w a ndelen en zwemmen ho udt, nu mag jij kiezen wat we gaan doen: kijk je naar je j a s, dan gaan we wandelen, kijk je naar je zwempak, dan gaan we zwemme n. Wa n neer me nsen niet verschillende ke u z e mo ge l i j k he den krijgen voorge l e gd, valt er ook weinig te kiezen. En wat krijg je te kiezen: je broodbeleg of wat je te doen krijgt, welke kleding je aangetrokken krijgt of welke geur olie tijdens massage? Wat zijn de keuzemogelijkheden die we zelf dagelijks hebben? Dit kan ons helpen om in het dagelijkse patroon meer of meer originele keuzes in te bouwen. Bovendien is kiezen iets dat je moet leren: overzicht over keuzemogelijkheden (zelfs al zijn het er maar twee) is er niet altijd vanzelf. Consequenties van keuzes zijn ook niet altijd meteen bekend. Veel herhaling werkt herkenning en mogelijk ook een leerproces in de hand. Ze g ge nschap beteke nt overige ns niet dat je het zomaar voor het zegge n krijgt; het is belangrijk te weten wat ie ma nd wil, maar er spelen me e r fa c t o ren een rol. Ruimte geven aan wensen en keuzes kan een vera nder i ng van het da gelijkse patroon beteke nen en creativiteit vra gen van de b e ge l e iders om aan de re a l i s e r i ng toe te ko men. Ze g ge nschap beteke nt wel dat de mo ge l i j k he den die er zijn om invloed te hebben op zaken, die voor de persoon belangrijk zijn, zoveel mo ge l i j k b e nut worden. Voor ie de reen zijn er grenzen aan zegge nschap. Van niema nd worden zomaar alle wensen vervuld; bijvoorbeeld geld en schaarste b e p e r ken dit. 1 4 Eigen invloed ervaren De visie 1 5

8 S a ntosh is een jongen met erns t ig me e r v o ud ige beperkingen, hij woont in Ne p a l. Zijn ouders zijn arm en verd ie nen de kost met een zoge na a mde teashop : een soort hu i s ka mer-café waar men thee en frisdrank kan dr i n ken. Santosh ligt in de s l a a p ka mer en komt niet in contact met de wereld om hem heen. Met plaatselijk v e r k r i j g b a re ma t e r ialen wordt een stoel voor hem ge maakt met een zitbroek. De stoel wordt zo ge maakt dat hij in de teashop aan tafel kan zitten, op oogho o g t e met de gasten. Af en toe wordt zijn stoel door een paar sterke ma n nen buiten gezet. Santosh gaat contact zoeken met ande re me nsen en zelfs een paar woorde n zeggen. Ook zijn moeder krijgt beter contact met hem: er ontstaat meer wederkerigheid. Hij gaat zelfs "hello" roepen net als de ande re Nepalese kinde ren die me t toeristen in aanraking komen. Dit alles heeft een gunstig effect op zijn spasticiteit, na a r mate Santosh vro l i j ker wordt door alle contacten, wordt hij rustige r. D o o rda t er nu (van buitenaf aange b ra c hte) rust is in het lijf en hij in een stabie l e p o s i t ie zit, kan hij zijn ene rg ie aanw e nden voor het ont w i k kelen van commu n ic a t ie. B i n nen zijn eigen sociale omge v i ng is acceptatie tot stand ge b ra c ht. ( Me de de l i ng Wilma Prins) Dit voorbeeld laat zien dat binnen de beperkingen van het gezin en de a r mo e de, toch mo ge l i j k he den ge v o nden kunnen worden die bijdra gen aan het welzijn en het plezier van een kind. Dit vraagt van hu l p v e r l e ners een b re de kijk op mo ge l i j k he den, zelfs als de beperkingen lijken te overhe e r s e n. Wanneer iemand geen keuzes kan maken, dan kan er wel degelijk sprake zijn van zeggenschap, doordat hij of zij iets (mede) bepaalt. Zelfs wanneer vermoed wordt dat iemand iets meer of minder prettig vindt en er wordt rekening mee gehouden is er een begin van zeggenschap. Bijvoorbeeld door het tempo te bepalen waarin er eten gegeven wordt, de voorkeur voor de muziek die gespeeld wordt, het regelmatig krijgen van een knuffel of een zorgvuldig afgestemde positie in de ruimte. Meer recht doen aan de persoon kan betekenen: het vaker laten voorkomen dat wij het tempo volgen, knuffelen en favoriete muziek draaien. Hierdoor krijgt de persoon de gelegenheid zich te identificeren en zijn eigen identiteit sterker te ervaren. Met andere woorden: zelfbesef ontstaat door het ervaren van eigen invloed. S a ntosh in zijn aangepaste stoel, naast hem zijn trotse mo e der en zus. (Foto: Wilma Prins ) Kris is een ster in gewoon zijn, zonder veel verlange ns, behalve de da ge l i j k s e l e v e ns b e ho e f t e. Veel ge w o ne me nsen zijn hie r naar juist op zoek. Kris had dit van na t u re en dit werkte zeer confro nt e re nd. Zij is in staat me nsen te ra ken do o r gewoon te zijn, tevre den te zijn met heel weinig en eigenlijk heel veel. (Carin Ballas, 2001) 1 6 Eigen invloed ervaren De visie 1 7

9 2. De kennis Wa n neer we spre ken over me nsen met erns t ig me e r v o ud ige beperkinge n hebben we het over me nsen die erns t ig mo t o r i s c he, erns t ig verstande l i j ke en vaak ook zint u ig l i j ke beperkingen hebben. De wereld moet naar he n t o e ge b ra c ht worden en ze moeten onde r s t e u nd worden in het de e l ne me n aan de wereld door veel ervaringen eerst samen te beleven. Er is net zoveel varia t ie tussen me nsen met erns t ig me e r v o ud ige beperkinge n als tussen ande re me nsen. Dit maakt dat ook hier ie der ind i v idu als e e n u n ie ke persoon ge z ien moet worden, die ook nog eens in een omge v i ng leeft die uniek is. Wie de persoon is en wat hem of haar nu juist bijzonde r maakt, zit hem in de mo ge l i j k he den, meer nog dan in de beperkinge n. Bijvoorbeeld de mo ge l i j k he id te re a ge ren met ont s p a n n i ng als over de buik w o rdt ge w reven, de mo ge l i j k he id een hand op je arm te leggen, de mo gel i j k he id een he l de re oogopslag te krijgen. Kennis van de beperkingen is da a re nt e gen zinvol om niet op het verke e rde been gezet te worde n. Wa n neer Esther glimlacht kan dit beteke nen dat ze vrolijk is; het kan echter ook b e t e ke nen dat ze een epileptisch insult heeft. In het eerste geval heb je de juiste s naar ge raakt en heeft ze plezie r. In het ande re geval moet je even op haar w a c hten en kun je haar da a r na weer me e ne men in jullie activiteit. Het kan zijn dat iemand wakker en alert is: alles om hem heen in de gaten heeft en oren op steeltjes. Die persoon hoef je niets wijs te maken, hij heeft allang gehoord dat zijn moeder in aantocht is, terwijl niemand haar nog heeft gezien: Vandaar die schaterlach!. Er zijn ook mensen die eerst wakker gemaakt moeten worden. Wanneer we ervan uitgaan dat ze slapen en behoefte hebben aan rust, zullen ze niet ontwaken en het contact en de activiteiten moeten missen. Je maakt Bas alert door zachtjes in zijn oor te fluisteren, Ella wordt letterlijk pas w a k ker wanneer je haar in zonlic ht zet. Hassan wordt alert als hij luid en du ide l i j k b e g roet wordt en het liefst nog in zijn mo e dertaal. Wa n neer je Max iets wilt vertellen, moet je eerst zijn hand pakke n. Wanneer iemand alert is en actief wordt, kan het zijn dat je bepaald gedrag wilt aanleren of juist afleren. Het is dan wel belangrijk verschil- lende oorzaken van gedrag te onderzoeken. Wanneer je bijvoorbeeld ie ma nd eten geeft en hij weigert, dan kan er spra ke zijn van een me d i s c he oorzaak: een verwonding van de slokdarm is geen pretje en kan de reden zijn van voedselweigering. Hier is medische zorg een eerste vereiste. Wanneer het eten via de mond zo moeizaam verloopt dat iemand te weinig voeding binnenkrijgt, kan een sonde uitkomst bieden. Het mag echter niet zo zijn dat andere oorzaken van het gedrag en een bijbehorende pedagogische aanpak vergeten worden. Voedselweigering kan een vorm van protest zijn: protest tegen de manier waarop het eten gegeven wordt, tegen het soort eten, de temperatuur (die kan te warm of te koud zijn), de grofheid, het tempo, de persoon die het eten geeft, etcetera. Wanneer we dit signaal serieus nemen en een andere benaderingswijze kiezen, is dit probleem te verhelpen. De kans op medicalisering van een probleem is juist bij mensen met meervoudige beperkingen erg groot. Niet helemaal onterecht, maar juist waar iemand een eerste stap doet om invloed op zijn eigen leven uit te oefenen door voedsel te weigeren, is het belangrijk dit signaal ook te onderkennen. Bij een ge z o nd klein kind is het een ge w a a rde e rde vro e ge vorm van zelfbeschikking w a n neer het bepaald voedsel weigert. Het is bijna klassiek te no e men als me n denkt aan de eerste spina z iehapjes voor baby's. Het uitspugen, het toeknijpen v a n de mo nd, het afwenden van het ho ofd worden door de opme r k z a me ouder als a f w i j z i ng ge ï nt e r p re t e e rd, als een van de eerste uitingen van de eigen wil, als ge r ic hte me de de l i ng. Al naar ge l a ng de opvoeding s o p v a t t i ngen en de na t u u r l i j ke aanleg komt het tot specifie ke ant w o o rden van volwassenen. Steeds echter zijn het ant w o o rden op een me de de l i ng van het kind die als uitdr u k k i ng van de wil s e r ieus ge no men wordt. Het erns t ig ge h a nd icapte kind, dat eten weigert, wordt e c hter als een casus voor the ra p ie (logo p e d ie) ge z ien. Zijn ma n ier van weige re n w o rdt niet als uiting van wil of zelfbeschikking bescho u w d, maar bij het zie k t e- beeld ge re ke nd. Daardoor krijgt het kind ook nauwelijks de ka ns om te ervare n dat het door hande l i ngen, mimiek, ge l u id, kortom door uitdr u k k i ngen, iets ka n b e w e r k s t e l l igen. Veeleer zet het een massa van activiteiten in gang die zijn zelfb e s c h i k k i ng, zijn zelfstand ig he id en zijn ona f h a n ke l i j k he id nog verder beperke n. Door het ingrijpen worden initia t ieven van het kind onde rdrukt in plaats van ge s t e u nd en de mo t i v a t ie vaker dit ge drag te laten zien ontstaat niet als vanzelf. O nt w i k ke l i ng wordt hie rdoor verhinde rd. (Fröhlich, 1995) De kalenderleeftijd van een persoon is bepalend voor de sfeer, de activiteiten en de benaderingswijze. Een kleuter heeft andere interesses dan 1 8 Eigen invloed ervaren De kennis 1 9

10 een tiener, een volwassene heeft een andere daginvulling dan een kind in de scho o l l e e f t i j d. Dit klinkt heel logisch, maar voor me nsen met erns t ig meervoudige beperkingen is dit onderscheid niet altijd zo gemakkelijk neer te zetten. Op welke wijze wordt iemand aangesproken: lukt het om iemand als stoer of wijs te zien en welke toon past daarbij? Mag iemand betutteld worden of mag iemand aangesproken worden op zijn gedrag? Ligt de nadruk op verzorgen, op spelen, op leren of werken? Welk materiaal wordt er gebruikt en past dit bij de kalenderleeftijd? Bijvoorbeeld: een rammelaar of sambaballen bieden een soortgelijke ervaring, maar hebben een verschillende uitstraling. I na is een jonge da me van 19 jaar, ze heeft erns t ig me e r v o ud ige beperkinge n. I na commu n iceert door haar mimiek, lic h a a mstaal en ge l u iden, soms kan ze ko r t e mo me nten ge r ic ht kijken. Ina woont al jaren in een woning met ande re me ns e n met erns t ig me e r v o ud ige beperkingen van verschillende leeftijden. In de woning w o rden voorna melijk kinde r l iedjes ge l u i s t e rd en naar kinde r p ro g ra m ma's op TV ge ke ken. Een bege l e idster merkt op dat Ina de laatste tijd minder ent ho u s iast op haar fa v o r iete TV-pro g ra m ma's re a geert. De bege l e idster gaat naast haar zitten en zapt Tot haar verbazing blijkt dat Ina heel du idelijk re a geert wanneer er een s o a p s e r ie in beeld is. Na een paar keer pro b e ren blijft Ina's re a c t ie gelijk. Ze blijkt aan te kunnen geven waar ze naar wil kijken: als jij voor haar zapt, kan zij op haar ma n ier zeggen: "Stop, dit is het". Inmiddels is deze werkwijze bij alle b e ge l e iders inge b u rge rd. Nu probeert men ook een stapje verder te gaan en wordt I na zelf de afstand s b e d ie n i ng in handen ge geven. Ze probeert (met veel mo e i t e ) deze ge r ic ht te bedie nen. Om het haar ge ma k ke l i j ker te ma ken is men nog op zoek naar mo ge l i j k he den een verbind i ng te ma ken met een gro t e re schake l a a r. ( Me de de l i ng Truus van Rams ho r s t ) O mge ke e rd hoeft het niet zo te zijn dat kinde ren met erns t ig me e r v o ud ige b e p e r k i ngen altijd ande re behoeftes krijgen wanneer ze fysiek gro t e r en z w a a rder worden. Hen even op schoot ne men is niet meer zo ge ma k ke l i j k, terwijl die behoefte nog wel kan bestaan. Er moeten vervangende s c ho o t - e r v a r i ngen ge z o c ht worden, zodat ie ma nd daar toch nog aans p ra a k op kan maken. Kennis van de ontwikkelingsleeftijd van de persoon en de mate waarin hij de gebeurtenissen in zijn omgeving begrijpt, is belangrijk. Daarbij komt dat de sociaal-emotionele ontwikkeling en de ontwikkeling van de zelfredzaamheid in veel gevallen weer een heel ander beeld laten zien. Iemand begrijpt misschien niet veel van gesproken taal, maar is wel super-gevoelig voor stemming en sfeer en weet een ander goed aan te voelen, terwijl hij dit niet kan omzetten in acties. Mensen met ernstig meervoudige beperkingen zijn slechts ten dele psychodiagnostisch te onderzoeken: wat begrijpt iemand, wat voelt iemand, wat doet iemand? Dit is een gemis, want een ontwikkelingsprofiel, dat bij mensen met ernstig meervoudige beperkingen sterke pieken en dalen kent, kan b e l a ng r i j ke info r ma t ie geven over ie ma nds kwaliteiten. Het geeft da a r me e ook info r ma t ie over de wijze waarop pogingen zouden kunnen worde n o nde r no men om zegge nschap te verg ro t e n. De professional is deskundig op het gebied van de diagnose van de persoon. De ouders zijn deskundig op het gebied van de persoon achter de diagnose. Nauwe samenwerking en respect voor elkaars specifieke deskundigheid maakt het mogelijk de kennis van de persoon zo compleet mogelijk te maken. Toch zullen er altijd nog momenten zijn dat we niet weten wat er in het koppie omgaat. Wij moeten leren met die onzekerheden om te gaan. Bijvoorbeeld door er eerlijk voor uit te komen dat we niet weten wat iemand bedoelt en dat we daarom zelf voor hem of haar kiezen. De vraag die zich steeds weer aand ie nt is: wat is de bron van dat wat een kind van zichzelf laat zien? Is het een symptoom van zijn ziekte of afwijking, of is het een teken van een door de hand icap of me d i s c he int e r v e nt ies verstoorde mo e de r - k i nd re l a t ie, of is het een uiting van de eige n he id, het ka rakter? Als de of - of vraag het kijken naar het eigen kind gaat beheersen, dan dre igt de opsluit i ng in één van de ant w o o rden. Dan verdw i j nen de grijstinten die tussen de vers c h i l l e nde mo ge l i j k he den lig gen, de combina t ies die het kind ma ken tot wie het is. Zijn de hu i l b u ien van Piet deel van het syndroom, du iden ze op opvoeding s p rob l e men, of verra den ze aanvallen van eige n he id? (Jet Isarin, 2002) Iedere persoon heeft een kortere of langere geschiedenis. Alles wat iemand meemaakt kan een indruk achterlaten en kan een volgende gebeurtenis kleuren. Wanneer je bijvoorbeeld kennis hebt van de vele ziekenhuisopnames van een persoon, met pijnlijke herinneringen aan de witte jassen, dan kun je zijn angst voor de kleur wit begrijpen. De ge s c h ie denis van de persoon of het levensverhaal kan samen me t d ie persoon worden opge s c h reven of verzameld in voorwerpen bijeen ge b ra c ht worden, bijvoorbeeld in een persoonlijke schatkist. 2 0 Eigen invloed ervaren De kennis 2 1

11 De persoonlijke schatkist kan gevuld zijn met een cassettebandje me t fa v o r iete mu z iek, een vide o b a nd met beeld en de stem van ma ma en papa, een oude knuffel, een foto van de persoon als kleuter, de ge u r van appels die er altijd was, etcetera. De voorwerpen samen do o r ne men (bekijken, voelen, ruiken, ho ren) ka n de persoon helpen zijn ge s c h ie denis te (he r ) ke n nen. Voor kinde ren die nog thuis wonen, is dit misschien nog niet heel erg wezenlijk: de o uders zijn zo do o rdro ngen van het levensverhaal dat er altijd same n he r i n ne r i ngen opgehaald worden. Toch kan het ook dan nu t t ig zijn om e r v a r i ngen te laten beklijven. Volwassen me nsen, waarvan de oude r s meer op afstand zijn ko men te staan, ne men niet altijd als vanzelf hun ge s c h ie denis met zich me e. Voor hen kan een persoonlijke schatkist een belangrijk hu l p m iddel worden om meer persoonlijke aanda c ht te krijge n. Elsa heeft de gave me nsen aan zich te binden. Ze straalt heel du idelijk uit: Je b e nt welkom, ik ge n iet als jij er bent". Ze wordt mo p p e r ig als het te lang stil is om haar heen. Me nsen gaan van haar ho uden en kunnen zichzelf zijn. Elsa mo e t wel een grenzenloos vertrouwen in deze wereld hebben. Een aantal stagia i res van de verzorge nde n - o p l e id i ng blijft re ge l ma t ig ko men om even haar blije ge z ic ht te z ien en haar onge c o m p l ic e e rde wijze van ge n ieten. ( Me de de l i ng Willie Te m p e l ma n ) Ha n nah teke nt en knutselt niet, er zijn maar weinig sporen die Ha n nah in de w e reld achterlaat. Daarom zijn de oude journaals van Ha n nah zo belangrijk. Om te weten wat ze heeft me e ge maakt, schrijven de bege l e iders van het da g v e r b l i j f en wij da gelijks een stukje over haar: heeft ze goed geslapen, een epileptische aanval ge h a d, wat heeft ze me e ge maakt: vaka nt ie, verjaarda gen. (Syl van Duyn, 2001) Het levensverhaal kan aanleid i ng zijn voor de afweging een vorm van t he ra p ie te zoeken om bepaalde aspecten uit die ge s c h ie denis alsno g te verwerken en positiever af te sluiten. Wa nt waarom zou ie ma nd me t e r ns t ig me e r v o ud ige beperkingen geen tra u ma's opgelopen kunnen he b b e n en waarom zou ie ma nd geen re c ht hebben op behande l i ng hie r v a n? Bijvoorbeeld door middel van mu z ie k t he ra p ie of psycho mo t o re the ra p ie k u n nen blokka des afgevlakt of opge heven worde n. De levens v e r w a c ht i ng van me nsen met erns t ig me e r v o ud ige beperkingen is in veel gevallen korter dan die van ande ren. Daarbij komt he t feit dat velen van hen re ge l ma t ig erns t ig ziek zijn of forse epileptische toevallen hebben. Reden temeer om te zorgen voor optimale kwaliteit van de re l a t ies en zorg v u l d ige afstemming op zijn of haar eige n i n v l o e d. Het unieke van een persoon, de eigen(aardig)heid, zijn karakter, dat wat je in hem bewondert, is wat we versterkt willen zien. Met meer zegge n- schap kan de persoon steeds meer zichzelf laten zien en zichzelf zijn. Als je Robert goed ke nt, dan weet je dat hij het pre t t ig vindt met blaadjes te knispere n. (Foto: Harry Hof ma n ) 2 2 Eigen invloed ervaren De kennis 2 3

12 3. De kansen Een uitgebreider netwe r k De ouders en eventueel broers en/of zussen van de persoon zijn het meest voor de hand liggend om een belangrijke rol te spelen in het tot stand brengen van zeggenschap. Zij kennen de persoon en kennen zijn behoeften, maar kunnen bovendien op een persoonlijke manier voor hem of haar bedenken of intuïtief aanvoelen wat zijn of haar leven meer kleur zou kunnen geven. Het is mogelijk dat het contact met hen ondersteund moet worden en in een enkel geval hersteld. Wanneer de ouders niet meer leven en er geen broers of zussen zijn, is er misschien een ander familielid die de rol van belangenbehartiger op zich zou kunnen en willen nemen. Soms kan er een vriend van de familie, een bezoekrelatie of een (oud)begeleider zijn, die een speciale band heeft (gehad) met de persoon, die om hem of haar geeft en meer diepgang in de wensen kan brengen. Iedereen is gebaat bij een sociaal netwerk dat bestaat uit familie, vrienden, kennissen, collega's en buren. Ook mensen die beroepshalve met je te maken hebben, komen in je netwerk voor, zoals bijvoorbeeld de huisa r t s, de tandarts en lera ren. Me nsen met erns t ig me e r v o ud ige beperkinge n hebben vaak een sociaal netwerk dat voor het merendeel bestaat uit beroepskrachten (juist door hun beperkingen) en maar voor een klein deel uit eigen vrienden. Men zou kunnen denken dat ze een ander niets te bieden hebben, maar dat is natuurlijk niet waar. N iek Vink en Saskia Ha a n ra a dts hebben in hun voorstelling een scene, waarin zij heel beelde nd du idelijk ma ken hoe het netwerk van hun zoon met erns t ig me e r- v o ud ige beperkingen eruit ziet. Het zijn vooral heel veel volwassenen en me ns e n d ie beroepshalve met hem te ma ken hebben of hebben gehad: zoals kinde ra r t s e n, ne u ro l o gen, KNO-artsen, verpleegkund igen, fysio t he rapeuten, logo p e d i s t e s, ergot he rapeuten, ortho p e da go gen, psycho l o gen, taxi-chauffeurs, vervoersbege l e id s t e r en vijf kinde ren uit zijn gro e p. Het kan een welkome aanvulling zijn als er een bezoekvriendin, een wandeltante, een buurvrouw of een kind uit de wijk tot de contacten behoort en als het goed is leidt dit tot plezier voor beiden. Bijna alle ervaringen moeten aangereikt worden en zo zijn ook vrienden er niet als vanzelf: soms moet er naar gezocht worden. Ellen ho udt van mu z iek en vooral van zang s t e m men. In een Pe r s o o n l i j ke To e ko mst Planning komt de wens naar voren dat het voor Ellen leuk zou zijn mu z ie k u i t v o e r i ngen bij te wonen. Een buurvrouw zit op een zang koor en haalt Ellen op om naar de wekelijkse re p e t i t ie van haar zang koor te gaan. Ellen ge n ie t h iervan en de buurvrouw ge n iet met haar me e. Gewone kinderen komen als vanzelf heel veel andere kinderen tegen in de buurt, op de speelzaal, op de basisschool en op de middelbare school. Met hen trekken ze kortere of langere tijd samen op. Kinderen leren veel van andere kinderen en dit gaat spelenderwijs. Het contact tussen kinderen is van een andere orde dan het contact tussen een volwassene en een kind. Bij kinderen met ernstig meervoudige beperkingen moet het contact met andere kinderen een kans krijgen door hen in elkaars nabijheid te brengen; dan kunnen er mooie dingen gebeuren. Ha n nah steekt haar hand tot ooghoogte uit en laat haar vingers door de luc ht da nsen. Net zo lang tot Cigdem haar hand uitsteekt. Dan strijkt Ha n nah zacht j e s met haar hand over de palm van de hand tege nover haar. Een tweede hand volgt, v i ngers fladde ren door de luc ht en ne men steeds weer nieuwe posities in. Met de ge l u iden die ze ma ken vertellen ze elkaar dingen: "Hallo ik ben er weer." Cigde m en Ha n nah zijn echte vrie nd i n nen, ze hebben elkaar uitge z o c ht. (Syl van Duyn, 2001) Kinderen spelen met kinderen en zorgen voor hun eigen plezier: hieraan kun je als volwassene niet tippen. Maar soms maken ze ook ruzie. " Wat heeft Ha n nah voor kras op haar wang?" vraagt Bauke. "Dat heeft Cigde m ge daan." ant w o o rd ik. Ha n nah gie c helt bij het ho ren van die naam. "Te n m i nste da t staat in het schrift van Ha n nah." Zo maar?" vraagt Ma r t e, die nu ook over de ra nd van de box heen hangt. "Sinds wanneer doen ge h a nd icapte kinde ren iets terug?" zegt Bauke opre c ht verbaasd. Ik moet erom lachen, maar hij heeft gelijk. Zo ' n s c h ram is vrij onge b r u i kelijk, ge l u k k ig zijn Ha n nah en Cigdem aan elkaar ge w a a gd. (Syl van Duyn, 2001) De basisschool is een plaats waar veel kinderen zijn en waar de kans op contacten met andere kinderen groot is. Ook voor kinderen met ernstig 2 4 Eigen invloed ervaren De kansen 2 5

13 meervoudige beperkingen kan het leuk zijn om, met een persoonlijk begeleider en misschien slechts een dagdeel in de week, deel te nemen aan het basisonderwijs. Een bijkomend voordeel is dat het aangaan van vriendschappen in de buurt en het vormen van een eigen netwerk veel meer kans krijgt. Wat te denken van meedoen met verstoppertje of tikkertje samen met de andere kinderen op het plein? U i t e i ndelijk werd Kris [een meisje met erns t ig me e r v o ud ige beperkingen], inmidde l s 7 jaar oud, toegelaten op de basisschool voor twee ocht e nden in de week in g roep 2. Samen met Willy (de bege l e idster) ging ze de ocht e nden op pad, weer of geen weer. De kinde ren beleefden veel plezier samen. Het werd zelfs soms een wedstrijd wie er met Kris samen mo c ht werken. Na dat het kring ge s p rek was geweest, mo c hten de kinde ren een werkje uitkiezen. Eén klasge noot mo c ht kie z e n voor Kris en same nw e r ken met behulp van Willy. Dit ex p e r i me nt du u rde twee jaar, we vonden het een suc c e s. Helaas was er weinig do o rg ro e i mo ge l i j k he id voor Kris. Wa n neer we later Ky ra naar school bra c hten, kwamen er altijd kinde ren naar Kris t o e, die bij haar in de klas hadden ge z e t e n. Kris kan iets beteke nen voor ande re kinde ren: door haar rustige uitstra l i ng ko me n a nde re kinde ren meer tot rust. Ande ren kunnen iets beteke nen door de aanw e z ighe id van Kris: een meisje dat gebruik maakt van een looprekje kan een func t ie vervullen. Ze duwt de rolstoel van Kris, no r maal was zij het die altijd hulp no d ig h a d. Zo worden verschillende me nsen ge l u k k ig, ie der op zijn ma n ie r. (Carin Ballas, 2001) Op meerd e re plaatsen ko m e n Wanneer we iemand meer te zeggen willen geven over zijn eigen leven, is het van belang dat deze persoon ook op meerdere plaatsen komt. Zoals voor ieder ander verruimt het zijn of haar blik als hij of zij eens andere mensen en andere situaties tegenkomt. Het is zelfs nuttig om m i nder pre t t ige zaken te ervaren of fouten te kunnen ma ken, ook da a r v a n kun je leren. Een plensbui op je hoofd of een botsing tegen een deur zijn ook ervaringen! Me nsen met erns t ig me e r v o ud ige beperkingen zullen vooral zintuiglijke indrukken opdoen: in de natuur kunnen zij volop aan hun trekken komen: de zon, de wind, de regen, de sneeuw, boslucht en een bladerdek, de zoute zeelucht en het zand. Maar ook tussen me nsen valt er veel te beleven: een aftershave of parfum, roodgelakte lippen, mooie glitterkralen en zachte handen, even de geur van vers brood opsnuiven bij de bakker of een zacht konijn op schoot bij de kinderboerderij. De serene sfeer ervaren in een bibliotheek met de geur van boeken, of in een kerk met gezang, kaarslucht of wierook. Elsa is ge v o e l ig voor sfeer, ge l u iden en ge u r, ze is zeer slecht z ie nd. Op de ma r k t w o rdt ze he l e maal vrolijk, in kleding w i n kels ook, maar bij de drogist gaat ze mo p p e ren, de geur en de kilte staan haar niet aan. Elsa ge n iet erg van de sfeer in een kerk of een concert van een big b a nd of mu z ie k v e re n ig i ng. Ik neem haar zoveel mo gelijk mee naar dit soort dingen. De ande re kinde ren in ons gezin do e ik hier absoluut geen plezier me e, dus die blijven thu i s. ( Me de de l i ng Willie Te m p e l ma n ) Het beleven van spanning aan een wedstrijd in een voetbalstadion of autoraces kan een leuke ervaring zijn. Zelf deelnemen aan een wedstrijd of sport is voor sommigen natuurlijk nog veel leuker, of in een vrachtwagen zitten, meedoen aan de marathon in een joggingkar. En wat te denken van worst proeven bij de slager, een knapperend kampvuur met gitaarmuziek, schommelen op een rondvaartboot, genieten van de zon op een terrasje of plezier beleven aan een deftige theatervoorstelling? Een bijkomend voordeel is dat er contacten gelegd kunnen worden. Vind je de muziek mooi, zal ik het nog eens spelen?, Wat leuk dat je er bent, wil je iets proeven? Als Ky ra (ons niet ge h a nd icapte kind) op een terrasje de aanda c ht van ande re me nsen had, haalde ze Kris (ons kind met een erns t ig me e r v o ud ige beperkinge n ) erbij om aan hen te laten zien dat er nog ie ma nd bij haar ho o rde. Het was alsof ze int u ï t ief aanvoelde dat me nsen haar zonder schroom aanda c ht gaven, echt e r voor Kris was dat iets ande r s. Door het gebaar van Ky ra ge b e u rden er dingen. Zij maakte me nsen op haar attent en liet hen zien hoe ge ma k kelijk het was om contact met Kris te ma ken. (Carin Ballas, 2001) Een dagje met het gezin of familie naar de Efteling of naar het Land van Ooit biedt voordelen voor meerdere partijen: geen lange wachttijden want rolstoelen hebben een eigen ingang. O mge ke e rd kan een aange p a s t dagje uit naar de Ma ne ge zonder dre m p e l s, of een bezoek van the a t e r Ic a r u s, Locomo t ion of een Ranja-concert, ook voor broertjes en zusjes of v r ie ndjes uit de straat een leuke ervaring zijn, die ze met het kind me t een me e r v o ud ige beperkingen kunnen delen. Ook ouders of bege l e ide r s k u n nen me e ge n ieten en een nieuw aspect van de persoon leren ke n ne n. YMCA is een organisatie die een zomerkamp voor mensen met ernstig 2 6 Eigen invloed ervaren De kansen 2 7

14 meervoudige beperkingen organiseert. Iedereen krijgt een persoonlijk begeleider en er wordt een verwenweekje op maat gemaakt. Bijkomend voordeel is dat de ouders, eventueel met de rest van het gezin, iets anders kunnen ondernemen. 4. De dialoog G evoeligheid voor signalen Misschien wel de belangrijkste voorwaarde voor zeggenschap is de di a- loog met de ander. De dialoog ontstaat wanneer er sprake is van een wederkerige relatie: een relatie op basis van gelijkwaardigheid en openheid. Dit hangt niet alleen samen met de mate van gevoeligheid voor de signalen van anderen, maar ook met je eigen houding. De signalen die door de ander worden uitgezonden kunnen klein zijn en divers of juist erg beperkt. De kennis over deze signalen ligt voor het oprapen bij o ude r s, maar deze is niet altijd opge s c h reven en toegankelijk voor de rde n. De signalen met bijbehorende betekenis zouden altijd bij de persoon aanwezig moeten zijn, als een soort woordenboek. Sommige ouders zijn voorzichtig die informatie te geven, "Misschien zie ik meer dan er is." Veel signalen moet je aanvoelen, daar moet je je intuïtie bij gebruiken en ze zijn niet gemakkelijk vertaalbaar. Bijvoorbeeld: door enthousiasme kan bij iemand de spanning toenemen en dit kan plezier betekenen. Toename van spanning in het lijf kan ook duiden op angst of pijn, maar dan is dat aan zijn gezicht af te lezen. Wa n neer de wede r ke r ig he id er niet als vanzelf komt do o rdat je kind naar je lacht of zijn armpjes naar je uitsteekt, gaan ouders op zoek naar ande re sig nalen. Ze l e ren sig nalen onde r s c he iden die door de buitenw e reld niet eens als sig na l e n w o rden he r ke nd. Kre u nt het kind en doet het dat van pijn of van ge not? O uders staan open voor hun kind, ze worden erdoor ge raakt en vera nde ren zelf ook door hun kind. Een kre u ntje kan voor hen heel belone nd zijn. ( Jet Isarin, 2002) B ewustzijn van je houding De houding die gevraagd wordt is er één van respect voor de persoon, de mogelijkheid open houden dat hij of zij ergens een mening over kan hebben, al weet je niet zeker of deze ook kenbaar kan worden gemaakt. Een uitnodigende, volgende houding hierin, waarbij je je eigen mening kent en je ervan bewust bent dat je daar bescheiden mee omgaat. Voor Renée beteke nt kind-zijn tussen ande re kinde ren bijna altijd veel plezier beleven. (Foto: Ine ke Hu r k ma ns) 2 8 Eigen invloed ervaren De dialoog 2 9

15 T i j de ns de overdra c ht aan de bege l e ider van het da g a c t i v i t e i t e nc e ntrum praat de b e ge l e idster van de woong roep niet re c ht s t reeks met haar collega. Ze gaat na a s t Michael staan en kijkt hem aan. Dan vertelt zij hoe de ochtend is verlopen. Michael re a geert hie rop door een ge l u id te ma ken en een lach als teken van he r ke n n i ng. Op deze ma n ier maakt ze aan haar collega du idelijk dat ze na me ns Mic h a e l s p reekt en hem wil betre k ken in hun ge s p rek. (Me de de l i ng Carla Wikke r ma n ) Wa n neer ik thuis ben, heb ik de hele dag de ra d io aan, dit geeft een ont s p a n ne n sfeer en ik kan op de hoogte blijven van het nie u w s. Ook al vermoed ik, dat dit voor heel veel me nsen ge l dt en vast ook voor me nsen met erns t ig me e r v o ud ige b e p e r k i ngen, toch mag ik er niet vanzelfspre ke nd vanuit gaan en de ra d io aanzetten in hun woonruimte. Voor me nsen met erns t ig me e r v o ud ige beperkinge n ge l dt na melijk vaak dat ze door de combina t ie van beperkingen (in heel veel gevallen is er bovend ien spra ke van een visuele beperking) hun ge hoor mo e t e n ge b r u i ken om zich te oriënt e ren op me nsen en activiteiten en op hun eigen posit ie in de ruimte. De ra d io kan dan een stoorzender zijn. Ins t e m m i ng vra gen om op bepaalde tijdstippen de ra d io toch aan te zetten staat natuurlijk vrij en een e nt ho u s iaste re a c t ie kan voor een ja staan. Gewone ervaringen staan vaak op gespannen voet met de medisch getinte verzorging die mensen met ernstig meervoudige beperkingen nodig hebben. Een voedingspomp aansluiten is een volstrekt andere handeling dan iemand eten geven, het zou zelfs vrijwel zonder contact plaats kunnen vinden. Het slangetje van de sonde, dat niet door wil lopen, kan alle aandacht opeisen en de persoonlijke aandacht die een eetsituatie met zich mee brengt is dan weg. Genieten van de lekkere smaak, het voldane gevoel van een volle maag in contrast met een hongergevoel, de sfeer van met z'n allen aan tafel zitten en ervaringen delen zijn voor veel mensen met ernstig meervoudige beperkingen eigenlijk niet meer zo gewoon. Wanneer iemand sondevoeding krijgt, is het nabije contact en de tijd nemen voor de ander er niet meer vanzelfsprekend tijdens eetsituaties. Dit moet bewuster ingepland worden. Robert ligt in zijn ligo r t hese en re a geert direct met een ge l u idje en een armbew e g i ng als hij bij binne n ko mst mijn stem hoort. Ik ga naar hem toe en klop z a c ht met mijn hand op zijn borst. Zijn re a c t ie is van korte du u r, hij is erg suf en hij lijkt ge z ien zijn ge z ic ht s u i t dr u k k i ng niet zo lekker in zijn vel te zitten. Ik maak even het slangetje van zijn ma a g s o nde los. Er komt veel luc ht uit, miss c h ien had hij daar wel last van. Het is tijd om te 'eten'. Omdat het zo'n lekker warm gevoel van binnen ge e f t, warm ik de sonde v o e d i ng even in de ma g ne t ron en sluit da a r na de fles via de pomp aan zijn ma a g s o nde aan. Ik stel de pomp met enige aarzeling in op een iets ho ge re dan de ge b r u i ke l i j ke sne l he id, misschien ervaart hij zo iets van he t v o l da ne gevoel van een ge v u l de maag? Robert re a geert met een kraai als hij het ge l u id van de tillift hoort en zodra de deur opengaat en de voorjaarswind ons tege moet waait maakt hij weer een ge l u id j e. Tijde ns het lopen ho ud ik mijn hand vlak bij zijn linke r h a nd. Alleen me t d ie hand kan hij bewegen en voelt hij meestal aan de speeltjes die aan zijn ro l- stoel hangen. Ik maak ge k ke ge l u iden en vertel wat er te ho ren, te zien en te r u i ken is. (Harry Hof man, 1998) Mensen hebben anderen om zich heen nodig die om hen geven. Dit gaat natuurlijk ook op voor mensen met ernstig meervoudige beperkingen. Maar is één van de doelen in het werkveld ooit dat er meer geknuffeld moet worden? Bij weerstand of angst voor enige intimiteit (aanraken, ma s s e ren, knuffelen) bij een bege l e ider voor een persoon, zou onde r z o c ht moeten worden hoe en met wie welke relatie mogelijk is. O n d e rsteuning bij communicatie Wanneer we iemand meer te zeggen willen geven, kan het nuttig zijn ondersteunende communicatiemiddelen te gebruiken afhankelijk van de mogelijkheden die een persoon heeft. Kan hij een knop indrukken met zijn handen, voeten of hoofd, dan is een Big Mac-knop een uitkomst. Het kan gebruikt worden als signaal: Ik wil nu iets zeggen, of als knop waar een boodschap namens de persoon is ingesproken. In principe is elke bewuste beweging te gebruiken om iets aan te sturen, dit kan communicatie-apparatuur zijn, maar ook een electrische rol - stoel etcetera. De controle hierover is er echter niet als vanzelf. Dit moet worden aangeleerd. Denk daarbij aan de autorijlessen die velen van ons hebben gevolgd. Alle afzonderlijke handelingen die inmiddels geautomatiseerd zijn, hebben we stap voor stap moeten aanleren. Tijdens de lessen heeft de instructeur bij ieder van ons regelmatig moeten ingrijpen. Maar ook de mensen in de omgeving van iemand die een communicatiehulpmiddel heeft, moeten ermee leren omgaan. Mag je bijvoorbeeld een commu n ic a t ie hu l p m iddel uitzetten op bepaalde mo me nt e n van de dag? Of moet je iemand leren af en toe zijn mond te houden zonder deze af te plakken? 3 0 Eigen invloed ervaren De dialoog 3 1

S l o t b e s c h o u w i n g

S l o t b e s c h o u w i n g E S l o t b e s c h o u w i n g 439 440 A l ge meen Deel Jaap en Anja Veerman (2) Pas in de loop van de dag wordt duidelijk waar het lichaam van Lennart is. De familie Ve e rm a n krijgt de mededeling

Nadere informatie

Debat Bestuurlijke Handhaving Bra n d ve i l i g h e i d

Debat Bestuurlijke Handhaving Bra n d ve i l i g h e i d Debat Bestuurlijke Handhaving Bra n d ve i l i g h e i d D e e l n e m e rs Bestuurders en uitvoerders D h r. W. van de Bospoort, coördinator aanpak brandveiligheid binnenstad Amsterdam D h r. J.H. Ehrismann,

Nadere informatie

Afra en Willem Schilder (2)

Afra en Willem Schilder (2) Afra en Willem Schilder (2) Hysterisch mens " Toen de ambulances er waren, ging ik naar buiten om de broeders te roepen: "Ik heb kindere n boven, die moeten naar het ziekenhuis!" Maar ze wilden niet naar

Nadere informatie

Nader onderzoek handhaving bra n d ve i l i g h e i d

Nader onderzoek handhaving bra n d ve i l i g h e i d Nader onderzoek handhaving bra n d ve i l i g h e i d E i ndra p p o r t a ge de e l o nde r z o e ke n N I B R A 109 110 c a f é b ra nd nie u w j a a r s na c ht Vo o r wo o rd In het ka der van het

Nadere informatie

Theorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over,

Theorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over, 3F Wat is vriendschap? 1 Iedereen heeft vrienden, iedereen vindt het hebben van vrienden van groot belang. Maar als we proberen uit te leggen wat vriendschap precies is staan we al snel met de mond vol

Nadere informatie

Ouders Edward Jonk (1)

Ouders Edward Jonk (1) Ouders Edward Jonk (1) E d w a rd Jonk is in de brand omgekomen. Uit de verhalen maken zijn ouders op dat hij eerst in de Amvo was geweest. Toen daar de bel ging, is hij naar t Hemeltje gegaan. Na de o

Nadere informatie

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S 2 Ik en autisme In het vorige hoofdstuk is verteld over sterke kanten die mensen met autisme vaak hebben. In dit hoofdstuk vertellen we over autisme in het algemeen. We beginnen met een stelling. In de

Nadere informatie

Sociale/pedagogische vragenlijst

Sociale/pedagogische vragenlijst Bijlage 1 Sociale/pedagogische vragenlijst voor ouders en begeleiders van mensen met een matige tot (zeer) ernstige verstandelijke beperking, al dan niet in combinatie met een lichamelijke beperking 1

Nadere informatie

4 Denken. in het park een keer gebeten door een hond. Als Kim een hond ziet wil ze hem graag aaien. Als

4 Denken. in het park een keer gebeten door een hond. Als Kim een hond ziet wil ze hem graag aaien. Als 4 Denken In dit hoofdstuk vertellen we hoe jij om kan gaan met je gedachten. Veel gedachten maak je zelf. Ze bepalen hoe jij je voelt. We geven tips hoe jij jouw gedachten en gevoelens zelf kunt sturen.

Nadere informatie

Tu s s e n ra p p o r t a g e

Tu s s e n ra p p o r t a g e 7 Tu s s e n ra p p o r t a g e S a m e n va t t i n g Naar aanleid i ng van de ra m p z a l ige gebeurtenis in Vo l e ndam besloot de ministerraad op 15 januari van dit jaar tot de ins t e l l i ng van

Nadere informatie

Pastoor Berkhout (2) G e d a c h t e n c e n t rum in de Ark

Pastoor Berkhout (2) G e d a c h t e n c e n t rum in de Ark Pastoor Berkhout (2) Ik vraag mij af of het verstandig is geweest om in die jaren zoveel drankvergunningen af te geven. Ve rder heb ik vragen bij de bouw van drie bars boven elka a r. Als deze bars overvol

Nadere informatie

Ve rslag discussieb i j e e n komst 2 mei 2001

Ve rslag discussieb i j e e n komst 2 mei 2001 Ve rslag discussieb i j e e n komst 2 mei 2001 D e e l n e m e rs aan de discussiebijeenko m s t D h r. ing. R. Ha gen, Hoofd Expertise & Onderzoek Nibra Een hoofd Preventie van een gemeentelijke brandweerorganisatie

Nadere informatie

Pastoor Berkhout (1) (Deel 2 zie pagina 195) S t i l t e c e n t rum in Scholengemeenschap Don Bosco College

Pastoor Berkhout (1) (Deel 2 zie pagina 195) S t i l t e c e n t rum in Scholengemeenschap Don Bosco College Pastoor Berkhout (1) Pastoor Berkhout werd na de rampnacht s morgens om half acht gebeld door het hoofd van de re c h e rche, die hij had leren kennen als gevolg van de Open Brief, die hij in juli 2000

Nadere informatie

GAVE Kerk: werkblad Bijbelklassen en Spoorzoekers

GAVE Kerk: werkblad Bijbelklassen en Spoorzoekers Onze gemeentevisie GAVE Kerk: werkblad Bijbelklassen en Spoorzoekers Wij zijn gemeente van Jezus Christus die hem leren kennen, volgen en verkondigen. G K V - V Thematekst met gebaren: Sleutelvers: God

Nadere informatie

U in het middelpunt Die migraine hè Levenservaring verzilveren

U in het middelpunt Die migraine hè Levenservaring verzilveren Welzijn op recept Welkom bij SWOA. Uw huisarts heeft u met ons in contact gebracht. De dokter kan u op dit moment geen passende behandeling (meer) bieden. Toch voelt u zich niet lekker, of heeft u pijn.

Nadere informatie

AMIGA4LIFE. Hooggevoelig, wat is dat? WWW.AMIGA4LIFE.NL T. 06-424 99985 @AMIGA4LIFECOACH VLAARDINGEN

AMIGA4LIFE. Hooggevoelig, wat is dat? WWW.AMIGA4LIFE.NL T. 06-424 99985 @AMIGA4LIFECOACH VLAARDINGEN AMIGA4LIFE Hooggevoelig, wat is dat? 7-10 jaar WWW.AMIGA4LIFE.NL T. 06-424 99985 @AMIGA4LIFECOACH VLAARDINGEN 1 voorlichtingsbrochure hooggevoeligheid - www.amiga4life.nl Ik heb een talent! Ik kan goed

Nadere informatie

To e d racht en afwikke l i n g van de ra m p

To e d racht en afwikke l i n g van de ra m p B To e d racht en afwikke l i n g van de ra m p 89 90 Afra en Willem Schilder (1) Afra en Willem Schilder hebben twee zoons van 17 en 19 jaar. Beiden waren in t Hemeltje. De jongste heeft altijd honger

Nadere informatie

Info. Aanraken, knuffelen en meer... Informatie voor cliënten. Expertisecentrum voor epilepsie en slaapgeneeskunde

Info. Aanraken, knuffelen en meer... Informatie voor cliënten. Expertisecentrum voor epilepsie en slaapgeneeskunde Info Aanraken, knuffelen en meer... Informatie voor cliënten Expertisecentrum voor epilepsie en slaapgeneeskunde Inhoud INHOUD 1. Waar gaat het over 3 2. Aanraken 4 3. Hoe noem jij dat? 5 4. Baas over

Nadere informatie

C a f é b rand Nieuwjaars n a c h t P u b l i e ks ve rs i e

C a f é b rand Nieuwjaars n a c h t P u b l i e ks ve rs i e C a f é b rand Nieuwjaars n a c h t P u b l i e ks ve rs i e 1 I n l e i d i n g In de nie u w j a a r s na c ht van 2001 brak er bra nd uit in café t He meltje aan de Haven in Vo l e ndam. Een korte bra

Nadere informatie

MEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind

MEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind MEE Nederland Raad en daad voor iedereen met een beperking Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Inhoudsopgave

Nadere informatie

Soms ben ik eens boos, en soms wel eens verdrietig, af en toe eens bang, en heel vaak ook wel blij.

Soms ben ik eens boos, en soms wel eens verdrietig, af en toe eens bang, en heel vaak ook wel blij. Lied: Ik ben ik (bij thema 1: ik ben mezelf) (nr. 1 en 2 op de CD) : Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Ik heb een mooie naam, van achter en vooraan.

Nadere informatie

R e c h t e r l i j ke toetsing va n b ra n d ve i l i g h e i d s b e s l u i t e n

R e c h t e r l i j ke toetsing va n b ra n d ve i l i g h e i d s b e s l u i t e n R e c h t e r l i j ke toetsing va n b ra n d ve i l i g h e i d s b e s l u i t e n Een onderzoek van re c ht s p raak betre f f e nde besluiten van ge me e nt e b e s t u ren inzake v e rg u n n i ng

Nadere informatie

Werkboek Het is mijn leven

Werkboek Het is mijn leven Werkboek Het is mijn leven Het is mijn leven Een werkboek voor jongeren die zelf willen kiezen in hun leven. Vul dit werkboek in met mensen die je vertrouwt, bespreek het met mensen die om je geven. Er

Nadere informatie

Rouwen. Praten en delen met lotgenoten

Rouwen. Praten en delen met lotgenoten Rouwen Als een dierbaar iemand pas gestorven is en je afscheid van hem of haar hebt moeten nemen, dan voel je je vaak heel wezenloos. Je vraagt je af waarom dit moest gebeuren maar je krijgt geen antwoord.

Nadere informatie

Ve rgunning, controle en handhaving bra n d ve i l i g h e i d

Ve rgunning, controle en handhaving bra n d ve i l i g h e i d Ve rgunning, controle en handhaving bra n d ve i l i g h e i d E i ndra p p o r t a ge van de quic k - s c a n N I B R A 12 c a f é b ra nd nie u w j a a r s na c ht Vo o r wo o rd In de perio de van 19

Nadere informatie

Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande

Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Eerste druk 2015 R.R. Koning Foto/Afbeelding cover: Antoinette Martens Illustaties door: Antoinette Martens ISBN: 978-94-022-2192-3 Productie

Nadere informatie

De MS van Tess Als elke dag onzeker is

De MS van Tess Als elke dag onzeker is Morgen gaan we naar de huisarts, zegt haar moeder s middags. Ik weet niet wat er met je is. Je bent zo moe de laatste tijd. En nu heb je ook nog last van je oog. De juf zegt dat ik misschien een bril moet,

Nadere informatie

Het kinderprotocol. Inhoud: 1. Inleiding; het kinderprotocol 2. Goed gedrag kun je leren 3. De schoolregels 4. Pesten/ gepest worden 5.

Het kinderprotocol. Inhoud: 1. Inleiding; het kinderprotocol 2. Goed gedrag kun je leren 3. De schoolregels 4. Pesten/ gepest worden 5. Het kinderprotocol Inhoud: 1. Inleiding; het kinderprotocol 2. Goed gedrag kun je leren 3. De schoolregels 4. Pesten/ gepest worden 5. Slot 1. Het kinderprotocol: Op de Flamingoschool vinden we het erg

Nadere informatie

Hoe je je voelt. hoofdstuk 10. Het zal je wel opgevallen zijn dat je op een dag een heleboel verschillende gevoelens hebt. Je kunt bijvoorbeeld:

Hoe je je voelt. hoofdstuk 10. Het zal je wel opgevallen zijn dat je op een dag een heleboel verschillende gevoelens hebt. Je kunt bijvoorbeeld: hoofdstuk 10 Hoe je je voelt Het zal je wel opgevallen zijn dat je op een dag een heleboel verschillende gevoelens hebt. Je kunt bijvoorbeeld: zenuwachtig wakker worden omdat je naar school moet, vrolijk

Nadere informatie

Tijdschrift Kindermishandeling April 2013 Onderwijsspecial deel 2. 8 tips voor een goed gesprek met je leerling

Tijdschrift Kindermishandeling April 2013 Onderwijsspecial deel 2. 8 tips voor een goed gesprek met je leerling 8 tips voor een goed gesprek met je leerling Edith Geurts voor Tijdschrift Kindermishandeling Het kan zijn dat je als leerkracht vermoedt dat een kind thuis in de knel zit. Bijvoorbeeld doordat je signalen

Nadere informatie

Babylichaamstaal. Van te vroeg geboren baby s

Babylichaamstaal. Van te vroeg geboren baby s Babylichaamstaal Van te vroeg geboren baby s Inleiding Voor een pasgeboren baby is lichaamstaal de eerste en enige manier om te vertellen wat hij wel of niet prettig vindt. Omdat hij nog niet kan praten,

Nadere informatie

Inhoudsopgave. Inleiding. Als je een peuter en tussen 3 en 5 jaar bent. Als je een kleuter en tussen 6 en 8 jaar bent

Inhoudsopgave. Inleiding. Als je een peuter en tussen 3 en 5 jaar bent. Als je een kleuter en tussen 6 en 8 jaar bent Kind-In-Zicht Inhoudsopgave Inleiding Als je een peuter en tussen 3 en 5 jaar bent Als je een kleuter en tussen 6 en 8 jaar bent Als je een tiener en tussen 9 en 12 jaar bent Als je een puber en tussen

Nadere informatie

Ko p i e e r b l a d e n

Ko p i e e r b l a d e n Ko p i e e r b l a d e n w o o r d en s c h ato nt w ik k el ing We r k w i j zen voor groep 1-4 van de basisschool M a ri jke Kienstra w o o r d en s c h ato nt w ik k el in g We r k w i j zen voor groep

Nadere informatie

Openingsgebeden INHOUD

Openingsgebeden INHOUD Openingsgebeden De schuldbelijdenis herzien Openingsgebeden algemeen Openingsgebeden voor kinderen Openingsgebeden voor jongeren INHOUD De schuldbelijdenis herzien De schuldbelijdenis heeft in de openingsritus

Nadere informatie

HANDIG ALS EEN HOND DREIGT

HANDIG ALS EEN HOND DREIGT l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n HANDIG ALS EEN HOND DREIGT OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN HIER LEES JE HANDIGE INFORMATIE OVER HONDEN DIE DREIGEN. JE KUNT

Nadere informatie

Deze gevoelens en emoties blijven bestaan totdat jij er aan toe bent om ze te uiten.

Deze gevoelens en emoties blijven bestaan totdat jij er aan toe bent om ze te uiten. Ik wil EmoKnallen. Sjoelen en uiten van emoties en gevoelens met jongeren en volwassenen. Benodigdheden: een sjoelbak en sjoelschijven. Te spelen op school, in jongeren en opvangcentra, in het gezin, bij

Nadere informatie

Zoon Tom en vader Thom Keizer (2)

Zoon Tom en vader Thom Keizer (2) Zoon Tom en vader Thom Keizer (2) Psychologische nazorg, nú, onmiddellijk! "De gemeente is lange tijd verdoofd geweest, niet aanspre e k b a a r, maar men probeert nu alles te doen om te redden wat er

Nadere informatie

MEE. Ondersteuning bij leven met een beperking. Vrije tijd & Sport

MEE. Ondersteuning bij leven met een beperking. Vrije tijd & Sport MEE Ondersteuning bij leven met een beperking Vrije tijd & Sport Ik wil graag dat mijn kind leert zwemmen, maar hij past niet in zo n grote groep. Kan het ook anders? Er is vast wel een (gezelligheids)

Nadere informatie

De spin in het web. Handreiking. voor werkers die direct. aan de slag willen met. de sociale netwerken van. mensen met verstandelijke

De spin in het web. Handreiking. voor werkers die direct. aan de slag willen met. de sociale netwerken van. mensen met verstandelijke De spin in het web Handreiking voor werkers die direct aan de slag willen met de sociale netwerken van mensen met verstandelijke beperkingen Anne Wibaut, Willy Calis Ad van Gennep Inleiding Wij hebben

Nadere informatie

Ouders Edward Jonk (2)

Ouders Edward Jonk (2) Ouders Edward Jonk (2) Is het hem? Dan kunnen we weer gaan " Vo o rdat het tot je doordringt dat het je zoon is, stonden er vijf re c h e rcheurs te kijken van: Nou? Is het hem? Dan kunnen we weer gaan.

Nadere informatie

JEUGDIGEN. Hulp na seksueel misbruik. vooruitkomen +

JEUGDIGEN. Hulp na seksueel misbruik. vooruitkomen + > vooruitkomen + Hulp na seksueel misbruik JEUGDIGEN Heb jij seksueel misbruik meegemaakt of iemand in jouw gezin, dan kan daarover praten helpen. Het kan voor jou erg verwarrend zijn hierover te praten,

Nadere informatie

Luisteren: muziek (A2 nr. 1)

Luisteren: muziek (A2 nr. 1) OPDRACHTEN LUISTEREN: MUZIEK www.nt2taalmenu.nl nt2taalmenu is een website voor mensen die Nederlands willen leren én voor docenten NT2. Iedereen die Nederlands wil leren, kan gratis online oefenen. Kijk

Nadere informatie

Reconstructie van de b rand in bar t Hemeltje in Vo l e n d a m

Reconstructie van de b rand in bar t Hemeltje in Vo l e n d a m Reconstructie van de b rand in bar t Hemeltje in Vo l e n d a m T NO I r. P.H.E. van de Leur I r. M. Öhlin I ng. P. B. Reijma n 96 R e c o ns t r uc t ie van de bra nd 1 I n l e i d i n g In de nie u w

Nadere informatie

Het meisje De volgende dag is de soldaat er niet. De negers zijn weer naar het front vertrokken, hoort ze de opgeluchte zuchten in het dorp. De sfeer verandert als blanke soldaten hen aflossen. De mensen

Nadere informatie

Hey Russel! EEN BIJZONDERE VRIENDSCHAP. marian hoefnagel

Hey Russel! EEN BIJZONDERE VRIENDSCHAP. marian hoefnagel REALITY REEKS Hey Russel! EEN BIJZONDERE VRIENDSCHAP marian hoefnagel Een gekke naam Rudsel?? Jims mond valt open van verbazing. Is dat een naam? Hij kijkt met grote ogen naar de jongen die naast hem zit.

Nadere informatie

WANNEER EEN SPECIAAL IEMAND ALS HEEFT

WANNEER EEN SPECIAAL IEMAND ALS HEEFT WANNEER EEN SPECIAAL IEMAND ALS HEEFT 1 Je leest waarschijnlijk dit boekje omdat je mama of papa of iemand anders speciaal in je familie Amyotrofische Laterale Sclerose heeft. Het is een lang woord en

Nadere informatie

Een land waar. mensen goed geïnformeerd zijn over handicaps

Een land waar. mensen goed geïnformeerd zijn over handicaps Een land waar mensen goed geïnformeerd zijn over handicaps Lilian (48) vraagt haar zoontje om even een handje te komen geven. Dat doet hij en dan gaat hij weer lekker verder spelen. Wij nemen plaats aan

Nadere informatie

Ik ga je wat vertellen, je hoeft alleen maar te volgen wat ik zeg, mijn stem is nu het enige wat voor jou belangrijk is om te volgen.

Ik ga je wat vertellen, je hoeft alleen maar te volgen wat ik zeg, mijn stem is nu het enige wat voor jou belangrijk is om te volgen. Oefening 1: Nodig: 2 personen en een boom of een huisdier: Zoek een plek op bij een boom of in de buurt bij je paard of ander huisdier waar je even niet gestoord wordt en veilig even je ogen dicht kunt

Nadere informatie

Vragen bij het prentenboek 'De tovenaar die vergat te toveren'

Vragen bij het prentenboek 'De tovenaar die vergat te toveren' De tovenaar tovert De verhalenvertelster vertelt Wat zou een tovenaar allemaal kunnen toveren? Hoe zouden de kinderen zich voelen? Waar zie je dat aan? Is de tovenaar blij/ boos/ verdrietig of bang? Hoe

Nadere informatie

Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie.

Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie. Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie. De cliënt krijgt een groot vel papier en kleurkrijt. De opdracht is: Teken je gezin van herkomst rond de etenstafel. Een werkvorm

Nadere informatie

Wat is PDD-nos? VOORBEELDPAGINA S. Wat heb je dan? PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen.

Wat is PDD-nos? VOORBEELDPAGINA S. Wat heb je dan? PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen. Wat is PDD-nos? 4 PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen. Eigenlijk vind ik stoornis een heel naar woord. Want zo lijkt het net of er iets niet goed aan me

Nadere informatie

Direct aan de slag met Baby- en kindergebaren

Direct aan de slag met Baby- en kindergebaren Direct aan de slag met Baby- en kindergebaren Inhoudsopgave Welkom Blz. 3 Wat zijn baby- en kindergebaren? Blz. 4 Voordat je begint Blz. 5 De eerste gebaren Blz. 6 & 7 Gebaren- tips Blz. 8 Veel gestelde

Nadere informatie

Op bezoek. bij Sam op de Intensive Care

Op bezoek. bij Sam op de Intensive Care Op bezoek S bij Sam op de Intensive Care Hoi, ik ben Sam en ik lig op de Intensive Care S Ik heb een fotoboekje gemaakt. Zo kun je alvast zien waar ik ben en wat iedereen op de afdeling doet. Natuurlijk

Nadere informatie

Lekker ding. Maar Anita kijkt boos. Hersendoden zijn het!, zegt ze. Die Jeroen is de ergste. Ik kijk weer om en zie hem meteen zitten.

Lekker ding. Maar Anita kijkt boos. Hersendoden zijn het!, zegt ze. Die Jeroen is de ergste. Ik kijk weer om en zie hem meteen zitten. Lekker ding Pas op!, roept Anita. Achter je zitten de hersendoden! Ik kijk achterom. Achter ons zitten twee jongens en drie meisjes hun boterhammen te eten. Ze zijn gevaarlijk, zegt Anita. Ze schudt haar

Nadere informatie

Vacature. Wat is jouw kijk? Ik ben aan het dementeren en zoek een begeleider die: Bij deze kaart hoort opdrachtkaart 86.

Vacature. Wat is jouw kijk? Ik ben aan het dementeren en zoek een begeleider die: Bij deze kaart hoort opdrachtkaart 86. Wat is jouw kijk? 86 Bij deze kaart hoort opdrachtkaart 86. Vacature Ik ben aan het dementeren en zoek een begeleider die: - Het leuk vindt om mij als mens met een verstandelijke beperking en dementie

Nadere informatie

Baby-lichaamstaal. Albert Schweitzer ziekenhuis kinderafdeling december 2003 pavo 0301

Baby-lichaamstaal. Albert Schweitzer ziekenhuis kinderafdeling december 2003 pavo 0301 Baby-lichaamstaal Albert Schweitzer ziekenhuis kinderafdeling december 2003 pavo 0301 Inleiding Via deze folder vertellen we u wat over de lichaamssignalen die uw baby geeft: baby-lichaamstaal is méér

Nadere informatie

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN Blijf kalm; Verzeker je ervan dat je de juiste persoon aan de lijn hebt; Zeg duidelijk wie je bent en wat je functie is; Leg uit waarom je belt; Geef duidelijke en nauwkeurige informatie en vertel hoe

Nadere informatie

Netwerk Ouderenzorg Regio Noord

Netwerk Ouderenzorg Regio Noord Netwerk Ouderenzorg Regio Noord Vragenlijst Behoefte als kompas, de oudere aan het roer Deze vragenlijst bestaat vragen naar uw algemene situatie, lichamelijke en geestelijke gezondheid, omgang met gezondheid

Nadere informatie

Copyright Beertje Anders

Copyright Beertje Anders Copyright Beertje Anders Beren hebben allerlei gevoelens. Kun jij zien hoe Beertje Anders zich nu voelt? Blij. Ik ben blij als ik jarig ben, als ik spelen mag met Beertje Bruin, als ik met de andere beren

Nadere informatie

Wie zijn jouw vrienden? Opdracht:

Wie zijn jouw vrienden? Opdracht: Wie zijn jouw vrienden? Opdracht: 1. Maak een spinnenweb van jouw belangrijkste vrienden. 2. Schrijf er telkens bij waar je die vriend hebt leren kennen. 3. Schrijf de meest positieve eigenschap als vriend

Nadere informatie

Tijdens de video- hometraining worden verschillende begrippen gebruikt. In de bijlage geven we een korte omschrijving van deze begrippen.

Tijdens de video- hometraining worden verschillende begrippen gebruikt. In de bijlage geven we een korte omschrijving van deze begrippen. Bijlage 11 Voorbeeld informatie VHT: Bouwstenen voor geslaagd contact Informatie Video - hometraining Belangrijke begrippen initiatieven herkennen volgen ontvangstbevestiging beurt verdelen leidinggeven

Nadere informatie

Nypels Speelt. 8 ingrediënten voor verbindend samenwerken

Nypels Speelt. 8 ingrediënten voor verbindend samenwerken Nypels Speelt 8 ingrediënten voor verbindend samenwerken Inleiding Het Nypels wordt steeds leuker, doe jij ook mee? Nypels Speelt, onder die titel wordt op een nieuwe manier gewerkt aan de betrokkenheid

Nadere informatie

Kids2b. Een koffer vol bagage. Kleine kinderen worden groot. REIS vormt de kern van ons handelen; RES PEC VOOR. Het pedagogisch beleid

Kids2b. Een koffer vol bagage. Kleine kinderen worden groot. REIS vormt de kern van ons handelen; RES PEC VOOR. Het pedagogisch beleid Op REIS met Kids2b Kids2b Kids2b is zeer verheugd dat u uw kind aan ons toevertrouwd. Wij begrijpen dat het voor S I E R u als ouder een grote stap is om een deel van de zorg en opvoeding van uw kind te

Nadere informatie

Waarom dit boek? 7. 1 De ik-fabriek, wat is dat? Lichaamsseintjes Je lichaam is net een fabriek 17

Waarom dit boek? 7. 1 De ik-fabriek, wat is dat? Lichaamsseintjes Je lichaam is net een fabriek 17 Inhoud Waarom dit boek? 7 1 De ik-fabriek, wat is dat? 10 2 Lichaamsseintjes 14 3 Je lichaam is net een fabriek 17 4 De ik-fabriek, hoe ziet die eruit? 18 4.1 De eerste verdieping: voelen 20 4.2 De tweede

Nadere informatie

OPA EN OMA DE OMA VAN OMA

OPA EN OMA DE OMA VAN OMA Hotel Hallo - Thema 4 Hallo opdrachten OPA EN OMA 1. Knip de strip. Strip Knip de strip los langs de stippellijntjes. Leg de stukken omgekeerd en door elkaar heen op tafel. Draai de stukken weer om en

Nadere informatie

Ontdek je kracht voor de leerkracht

Ontdek je kracht voor de leerkracht Handleiding les 1 Ontdek je kracht voor de leerkracht Voor je ligt de handleiding voor de cursus Ontdek je kracht voor kinderen van groep 7/8. Waarom deze cursus? Om kinderen te leren beter in balans te

Nadere informatie

Lesbrief Ezel en Beer. Beste kleuters,

Lesbrief Ezel en Beer. Beste kleuters, Lesbrief Beste kleuters, Binnenkort speelt de voorstelling op jullie school of in een theater in de buurt. De voorstelling is gebaseerd op de boeken Pas op voor de ezel en de beer en Dansen met de ezel

Nadere informatie

= als je angst voelt, ben je bang. = een ander woord voor verdrietig. = iemand die snel ergens bang van wordt.

= als je angst voelt, ben je bang. = een ander woord voor verdrietig. = iemand die snel ergens bang van wordt. Woordenlijst: Thema 3 Les 1 De angst Bedroefd De bangerik Opgewekt Oneerlijk Jaloers Eigenwijs Geduldig Nerveus Nors Ontevreden Dwars = als je angst voelt, ben je bang. = een ander woord voor verdrietig.

Nadere informatie

Zoon Tom en vader Thom Keizer (3)

Zoon Tom en vader Thom Keizer (3) Zoon Tom en vader Thom Keizer (3) Ik voelde mijn oren smelten Tom herinnert zich de doodse stilte: "Na de steekvlam was het meteen donke r. Eerst was er g e s c h re e u w: We gaan dood. Toen stilte. Ik

Nadere informatie

Zonder dieet lekkerder in je vel!

Zonder dieet lekkerder in je vel! Zonder dieet lekkerder in je vel! Vijf vragen en vijf stappen om te ontdekken hoe je jouw eetpatroon kunt veranderen en succesvol kunt afvallen. Overgewicht neemt ernstige vormen aan, veel volwassenen

Nadere informatie

L i t e ra t u u rstudie branden in publieks g e b o u wen ve rgelijkbaar met de brand in t Hemeltje op 1 januari 2001

L i t e ra t u u rstudie branden in publieks g e b o u wen ve rgelijkbaar met de brand in t Hemeltje op 1 januari 2001 L i t e ra t u u rstudie branden in publieks g e b o u wen ve rgelijkbaar met de brand in t Hemeltje op 1 januari 2001 T NO - ra p p o r t 145 Au t e u rs I r. P.H.E. van de Leur I r. L. Tw i l t D r.

Nadere informatie

Soms is er thuis ruzie Dan is mama boos en roept soms omdat ik mijn speelgoed niet opruim Maar ik heb daar helemaal niet mee gespeeld Dat was Bram,

Soms is er thuis ruzie Dan is mama boos en roept soms omdat ik mijn speelgoed niet opruim Maar ik heb daar helemaal niet mee gespeeld Dat was Bram, Soms is er thuis ruzie Dan is mama boos en roept soms omdat ik mijn speelgoed niet opruim Maar ik heb daar helemaal niet mee gespeeld Dat was Bram, mijn kleine broer Dat is niet van mij mama Dan zegt ze

Nadere informatie

Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS)

Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Stel dat dat (te grote wonder) gebeurt, ik betwijfel of dat zal gebeuren, maar stel je voor dat, wat zou je dan doen dat je nu niet doet? (p36)

Nadere informatie

PROTOCOL WAT TE DOEN BIJ (EEN VERMOEDEN VAN) HEIMWEE

PROTOCOL WAT TE DOEN BIJ (EEN VERMOEDEN VAN) HEIMWEE PROTOCOL WAT TE DOEN BIJ (EEN VERMOEDEN VAN) HEIMWEE Colofon @2006 Scouting Jong Arcen Auteur: Audrey Appeldoorn Aan dit protocol werkten verder mee: Tijdens het schrijfproces hebben Scoutingleden meegelezen.

Nadere informatie

Tot een geloofsgesprek komen. I Ontmoeten

Tot een geloofsgesprek komen. I Ontmoeten Tot een geloofsgesprek komen I Ontmoeten Het geloofsgesprek vindt plaats in een ontmoeting. Allerlei soorten ontmoetingen. Soms kort en eenmalig, soms met mensen met wie je meer omgaat. Bij de ontmoeting

Nadere informatie

Afasie. Neem altijd uw verzekeringsgegevens en identiteitsbewijs mee!

Afasie. Neem altijd uw verzekeringsgegevens en identiteitsbewijs mee! Afasie Afasie is een taalstoornis ontstaan door hersenletsel. Iemand met afasie heeft moeite met het uiten en het begrijpen van de taal. In deze brochure leest u wat afasie inhoudt en vindt u een aantal

Nadere informatie

DEEL 1. WERKBOEK 5 Eigen keuze. 2015 Monique van Dam YOU: De keuze is aan jou!

DEEL 1. WERKBOEK 5 Eigen keuze. 2015 Monique van Dam YOU: De keuze is aan jou! DEEL 1 1 WERKBOEK 5 Eigen keuze Inhoud 2 1. Hoe zit het met je keuzes? 3 2. Hoe stap je uit je automatische piloot? 7 3. Juiste keuzes maken doe je met 3 vragen 9 4. Vervolg & afronding 11 1. Hoe zit het

Nadere informatie

Verbindingsactietraining

Verbindingsactietraining Verbindingsactietraining Vaardigheden Open vragen stellen Luisteren Samenvatten Doorvragen Herformuleren Lichaamstaal laten zien Afkoelen Stappen Werkafspraken Vertellen Voelen Willen Samen Oplossen Afspraken

Nadere informatie

Marcus 10,13-16 - Kleine en grote kinderen: iedereen is welkom bij Jezus

Marcus 10,13-16 - Kleine en grote kinderen: iedereen is welkom bij Jezus Marcus 10,13-16 - Kleine en grote kinderen: iedereen is welkom bij Jezus Gezinsdienst Liturgie Welkom en mededelingen Voorzang: - Gezang 132 - Opwekking 461 - Gezang 146 Stil gebed Votum / groet Zingen:

Nadere informatie

Perspectief op gewoon leven. Wat we leren van evaluaties

Perspectief op gewoon leven. Wat we leren van evaluaties Perspectief op gewoon leven Wat we leren van evaluaties Stichting Perspectief, juni 2005 Aanleiding De LFB komt op voor de belangen van mensen met een verstandelijke beperking. De LFB heeft de ervaring

Nadere informatie

150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft!

150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft! 150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft! Scott de Jong http://www.positiefleren.nl - 1 - Je leest op dit moment versie 2.0 van het Ebook: 150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft.

Nadere informatie

EEN DIERBARE VERLIEZEN

EEN DIERBARE VERLIEZEN EEN DIERBARE VERLIEZEN 994 Inleiding Deze folder is bedoeld voor nabestaanden. U leest hierin over de gevoelens die u kunt ervaren en hoe u in deze moeilijke tijd goed voor uzelf kunt zorgen. U heeft kort

Nadere informatie

Nieuwsbrief Gerdien Jansen Kindcoaching. Jaargang 2: Nieuwsbrief 3 (oktober 2013) Hallo allemaal,

Nieuwsbrief Gerdien Jansen Kindcoaching. Jaargang 2: Nieuwsbrief 3 (oktober 2013) Hallo allemaal, Nieuwsbrief Gerdien Jansen Kindcoaching Jaargang 2: Nieuwsbrief 3 (oktober 2013) Hallo allemaal, Veel te laat krijgen jullie deze nieuwsbrief. Ik had hem al veel eerder willen maken/versturen, maar ik

Nadere informatie

Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg

Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg Informatie voor cliënten Cliënten en geestelijke gezondheidszorg Slachtoffers van mensenhandel hebben vaak nare dingen meegemaakt. Ze zijn geschokt

Nadere informatie

Bijeenkomst over geloofsopvoeding Communiceren met je puber Deze bijeenkomst sluit aan bij Moments, magazine voor ouders van jongeren van 12-18 jaar

Bijeenkomst over geloofsopvoeding Communiceren met je puber Deze bijeenkomst sluit aan bij Moments, magazine voor ouders van jongeren van 12-18 jaar DOELSTELLINGEN Ouders zijn zich ervan bewust dat je altijd en overal communiceert Ouders wisselen ervaringen met elkaar uit over hoe de communicatie met hun pubers verloopt Ouders verwerven meer inzicht

Nadere informatie

Een meneer heeft veel ballonnen. Hij roept: Kinderen, kom erbij! Mijn ballonnen die zijn gratis. Wie wil een ballon van mij?

Een meneer heeft veel ballonnen. Hij roept: Kinderen, kom erbij! Mijn ballonnen die zijn gratis. Wie wil een ballon van mij? Een meneer heeft veel ballonnen. Hij roept: Kinderen, kom erbij! Mijn ballonnen die zijn gratis. Wie wil een ballon van mij? Wat een mooie luchtballonnen! Geel, oranje, groen en blauw. Kies maar uit Daan,

Nadere informatie

In gesprek met ouders. Spel en ontwikkeling! (module 1 en 2) (module 3 en 4) Doel Verkrijgen van inzicht in het belang van spel en

In gesprek met ouders. Spel en ontwikkeling! (module 1 en 2) (module 3 en 4) Doel Verkrijgen van inzicht in het belang van spel en Peuters spelender wijs! Een praktische verdiepingscursus voor pedagogisch medewerkers in peuterspeelzalen en kinderdagverblijven De ontwikkeling van jonge kinderen gaat snel. Ze zijn altijd op ontdekkingstocht

Nadere informatie

Niet veel mensen krijgen deze ziekte en sommige volwassenen hebben er vaak nog nooit van gehoord of weten er weinig vanaf.

Niet veel mensen krijgen deze ziekte en sommige volwassenen hebben er vaak nog nooit van gehoord of weten er weinig vanaf. Je leest waarschijnlijk dit boekje omdat je mama of papa of iemand anders speciaal in je familie Amyotrofische Lateraal Sclerose heeft. Het is een lang woord en het wordt vaak afgekort tot ALS. Niet veel

Nadere informatie

Ac t i e p ro g ra m m a B ra n d ve i l i g h e i d

Ac t i e p ro g ra m m a B ra n d ve i l i g h e i d D Ac t i e p ro g ra m m a B ra n d ve i l i g h e i d 395 396 Deel D Ac t ie p ro g ra m ma Bra nd v e i l ig he id Jaap en Anja Ve e r m a n ( 1 ) Door de brand in de nieuwjaarsnacht zijn Jaap en Anja

Nadere informatie

Thema Op het werk. Lesbrief 16. Herhaling thema.

Thema Op het werk. Lesbrief 16. Herhaling thema. http://www.edusom.nl Thema Op het werk Lesbrief 16. Herhaling thema. Wat leert u in deze les? De woorden van les 12, 13, 14 en 15. Veel succes! Deze les is ontwikkeld in opdracht van: Gemeente Den Haag

Nadere informatie

Ondersteuning bij SEIN: woonzorg en dagbesteding

Ondersteuning bij SEIN: woonzorg en dagbesteding Samen doen wij dat! info Ondersteuning bij SEIN: woonzorg en dagbesteding informatie voor cliënten Inhoud INHOUD 1. Verhogen van de kwaliteit van leven van mensen met epilepsie 4 2. Het kwaliteitskader

Nadere informatie

ADHD. en kinderen (6-12 jaar)

ADHD. en kinderen (6-12 jaar) ADHD en kinderen (6-12 jaar) ADHD, DAAR BEN JE NIET BLIJ MEE Als je bij het buitenspelen een blauwe plek oploopt, dan zit je daar niet mee. Meestal is-ie na een paar dagen weer weg. Bij ADHD is dat anders,

Nadere informatie

Ernstig meervoudig gehandicapten. muziek

Ernstig meervoudig gehandicapten. muziek Ernstig meervoudig gehandicapten & muziek Ellen Bom Muziektherapeute De Compaan Den Haag Activiteitencentrum Kijkduin 2007 Inleiding In deze brochure wordt ingegaan op hoe muziek kan worden ingezet om

Nadere informatie

Probleem? Geen probleem. Met de vaardigheden die Humanitas je aanreikt, verander je je leven. Helemaal zelf. En het mooie is: iedereen kan het.

Probleem? Geen probleem. Met de vaardigheden die Humanitas je aanreikt, verander je je leven. Helemaal zelf. En het mooie is: iedereen kan het. ONTMOET HUMANITAS Probleem? Geen probleem. Met de vaardigheden die Humanitas je aanreikt, verander je je leven. Helemaal zelf. En het mooie is: iedereen kan het. Zonder uitzondering. Lukt het je niet alleen,

Nadere informatie

Inleiding. Drie taalvormen

Inleiding. Drie taalvormen Inleiding Uw kind gaat binnenkort naar of zit inmiddels op de basisschool. Vaak horen wij van ouders: Tja, mijn kind zit nu in groep 1 of 2. Het stempelt daar met letters en het bekijkt en luistert naar

Nadere informatie

COACHFRIEND. Werkboek. (voeg hier je profielfoto toe)

COACHFRIEND. Werkboek. (voeg hier je profielfoto toe) COACHFRIEND Werkboek (voeg hier je profielfoto toe) Van : Email : Mobiel : Skype/Lync : Leeftijd : Beroep : Opleiding: (Kruis je keuze aan) Universitair/ HBO/ MBO Dit document is vertrouwelijk en mag niet

Nadere informatie

Ben jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou!

Ben jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou! Hallo Ben jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou Als je ouders uit elkaar zijn kan dat lastig en verdrietig zijn. Misschien ben je er boos over of denk je dat het jouw

Nadere informatie

Hoe kunt u voor uw bijzondere kleinkind zorgen? Tips voor opa s en oma s. Foto Britt Straatemeier. Deze brochure werd mogelijk gemaakt door:

Hoe kunt u voor uw bijzondere kleinkind zorgen? Tips voor opa s en oma s. Foto Britt Straatemeier. Deze brochure werd mogelijk gemaakt door: Hoe kunt u voor uw bijzondere kleinkind zorgen? Tips voor opa s en oma s Foto Britt Straatemeier Deze brochure werd mogelijk gemaakt door: Tips voor grootouders Foto Susanne Reuling Als in het gezin van

Nadere informatie

Peuters: lief maar ook wel eens lastig

Peuters: lief maar ook wel eens lastig Peuters: lief maar ook wel eens lastig Informatie voor ouders Het Centrum voor Jeugd en Gezin ondersteunt met deskundig advies, tips en begeleiding. Een centraal punt voor al je vragen over opvoeden en

Nadere informatie

DE ZIJLEN MET ZORG IN DE SAMENLEVING

DE ZIJLEN MET ZORG IN DE SAMENLEVING De Zijlen ondersteunt in de provincie DE ZIJLEN MET ZORG IN DE SAMENLEVING Groningen 1400 mensen bij wonen, werk en dagbesteding en vrijetijd. Het gaat om mensen met een verstandelijke beperking. Dat doen

Nadere informatie