Contextueel Pastoraat Wat houdt het nu eigenlijk in en wat voegt het toe? Corrie Sleebos

Transcriptie

1 Contextueel Pastoraat Wat houdt het nu eigenlijk in en wat voegt het toe? Corrie Sleebos Inleiding Reeds een aantal jaar lezen we zeer regelmatig over het Contextuele Pastoraat. Verschillenden van u hebben zich hierin reeds verdiept door een pastorale studieweek bij te wonen of in een pastorale cursus te volgen, die aandacht geeft aan het contextuele pastoraat. Ik kom nogal eens wat misvattingen tegen over wat het contextuele pastoraat eigenlijk is. Sommigen schuiven het terzijde omdat naar hun inzicht je familierelatie weinig te maken heeft met je huidige functioneren in het dagelijks leven. Anderen beoordelen het als zo n aanpak, waar de ouders weer de schuld krijgen van alles wat er mis is in je leven. Maar in de contextuele benadering gaat het niet om de schuldvraag, doch het zoeken naar verbondenheid. Het is een benadering en denkwijze die mogelijkheden biedt tot herstel, hoe diep de breuken ook zijn. Weer anderen schuiven de contextuele benadering naar het kamp van de vijand als een humanistische therapeutische benadering. Het contextuele pastoraat vertrekt uiteraard vanuit de bijbel als hoogste gezagsorgaan in ons leven, daarbij ondersteund door de helende en overtuigende werking van de Heilige Geest. Daarnaast maakt zij dankbaar gebruik van de contextuele inzichten, die voortdurend gereflecteerd aan de bijbel. Achtergrond Het contextuele gedachtengoed is afkomstig van de psychiater I. Nagy Boszermenyi. Nagy werd geboren in 1920 in Boedapest als tweede en tevens jongste zoon van R.K. welgestelde ouders. Zijn grootvader was een oprecht gelovig man. Nagy heeft op volwassen leeftijd de kerk verlaten.hij studeerde medicijnen en studeerde in 1944 af als arts. Nagy sloot zich samen met zijn broer aan bij een anti-duitse verzetsgroep. (Meer dan Hongaarse Joden zijn vermoord!). Beiden overleefden het nazi-bewind. In 1947 voltooide Nagy zijn opleiding tot psychiater. Hongarije bleef onder Russische bezetting. In 1948 vluchtte Nagy naar Amerika. In zijn nieuwe land, zonder familie, zocht hij naar nieuwe inzichten. In zijn dagelijks werk als psychiater ontdekte hij dat er meer speelde dan de gangbare therapieën deden vermoeden. Hierbij werd hij o.a. geïnspireerd door de boeken van de Joodse filosoof Martin Buber en door Fairbairn. Nagy heeft geen nieuwe therapie ontwikkeld, maar heeft opgeschreven wat hij in de praktijk observeerde. Doordat de Contextuele Therapie zijn wortels heeft in het Joodse denken, sluit het heel goed aan bij de gedachten, die wij in de bijbel tegenkomen. Vanuit het pastoraat, wat geworteld is in de bijbelse waarheid maken wij dankbaar gebruik van de contextuele inzichten van Nagy. We vinden de contextuele benadering terug binnen o.a. de jeugd- en kinderbescherming, de gevangenishulpverlening, de contextuele hulpverlening, maar ook binnen het pastoraat (Dr. Aat van Rhijn en Dr. Hanneke Meulink-Korf Ned. Herv. Context. Pastoraat; ConPas, educatie en hulpverlening; Koinonia; e.a.). De contextuele pastorale benadering In het pastoraat hebben we te maken met de levensfeiten, de beleving (= psychologie) en het gedrag van de pastorant. De contextuele benadering voegt hier nog iets aan toe, n.l. de relationele ethiek. Hierin worden de feiten, de beleving en het gedrag geplaatst in de relationele balans van geven en ontvangen. Het relationele ethische begrip heeft alles te maken met rechtvaardigheid en vertrouwen in relaties. God heeft ons geschapen om in relatie te staan. In relatie tot God en in relatie tot elkaar. De mens is dus van nature een relationeel wezen, geschapen naar Gods beeld en gelijkenis. Vóór ons ligt de uitdaging om vanuit de relatie met God naar elkaar te kijken met ogen van verbondenheid in de generaties; leren wat rechtvaardigheid, betrouwbaarheid en genade in onze generaties werkelijk mogen betekenen. In de Bijbel leren we God kennen o.a. als de God van de generaties. Hoe vaak maakt God zich niet bekend als de God van Abraham, Izaäk en Jacob. Er staan vele registers van generaties vermeld in de Bijbel. Vaak wordt iemand voorgesteld als de zoon van Families en gezinnen zijn de basis van ons bestaan, waarin wij gevormd worden. Wij worden geboren in een bepaald gezin, met bepaalde ouders en grootouders. Er spelen ook heel wat thema s in families. Thema s zoals loyaliteit van ouders naar kinderen en loyaliteit van kinderen naar vader en moeder; betrouwbaarheid en onbetrouwbaarheid; zoeken naar VPE Landelijk Steunpunt Pastorale Bedieningen Contextueel Pastoraat 1

2 resterend vertrouwen; gegeven zorg en niet gegeven zorg; ontvangen zorg en niet ontvangen zorg, erkende zorg en niet erkende zorg; gepaste zorg en ongepaste zorg; zoeken naar hulpbronnen om vastgelopen relaties weer in beweging te brengen. Niet uitgewerkte thema s of vastgelopen thema s in de vertikale relaties (in families, ouders/kinderen) blijven spelen in de volgende generatie en worden vaak een struikelblok in horizontale relaties (partner, vrienden, gemeente, werk), waar we proberen om de onbetaalde rekening uit onze familie te incasseren in andere relaties. Voorbeeld: Ineke was de oudste thuis in een groot gezin. Zij moest voor haar broertjes en zusjes zorgen. Altijd was daar maar de was, het strijken en het andere werk. Soms bruiste het in haar. Zij was toch ook kind. Waarom mocht zij niet spelen als de andere kinderen. Waarom moest zij altijd zorgen, terwijl het leek of niemand voor haar zorgde. Als ze dan het vermoeide gezicht van haar moeder zag, voelde ze zich schuldig over haar gedachten. Haar huwelijk was een verademing. Zij zorgde goed voor haar man en hun twee dochters. Ze zorgde zo goed dat het weinig vrijheid overliet aan man en dochters Toen de dochters tieners waren liep het spaak. Vele confrontaties volgden, waar zij weinig van begreep. De ene dochter ging al vroeg het huis uit, vrij van moeders bemoeizucht, want zo ervoer zij moeders zorg. De andere dochter had medelijden met moeder. Zij wachtte rustig af totdat zij ging trouwen en het huis uit ging. Haar huwelijk was een bevrijding, totdat zij ontdekte dat haar moeder nog steeds haar leven en haar huishouden dirigeerde. Na ettelijke vergeefse pogingen van de dochter om duidelijk te maken aan moeder Ineke dat ze haar eigen leven wenste, zonder de bemoeizucht van moeder wijst ze tenslotte moeder Ineke de deur, om er voorlopig niet meer in te komen. De wereld van moeder Ineke stort in. Ze begrijpt er niets van. Exodus 34: 4-7 zegt er het volgende over: De Here ging aan hem voorbij en riep: Here, Here, God, barmhartig en genadig, lankmoedig, groot van goedertierenheid en trouw, die goedertierenheid bestendigt aan duizenden, die ongerechtigheid, overtreding en zonde vergeeft; maar (de schuldige) houdt Hij zeker niet onschuldig, de ongerechtigheid der vaderen bezoekende aan kinderen en kindskinderen, aan het derde en vierde geslacht. Dit betekent niet dat de volgende generatie gestraft wordt voor de zonde van de vader. Het betekent wél dat de kinderen lijden onder de gevolgen van de zonde, en dat het ook hun gedrag negatief beïnvloedt. Toch houdt God elke generatie persoonlijk verantwoordelijk. In Ezechiel. 18:2 rekent God af met de geldigheid van de opvatting De vaders hebben zure druiven gegeten en de tanden der kinderen zijn slee geworden. In vers 3 zegt Hij n.l. Zo waar Ik leef, luidt het woord van de Here Here, gij zult dit spreekwoord in Israël niet meer gebruiken. In de daarop volgende verzen maakt God duidelijk dat ieder mens zelf verantwoordelijk is voor zijn gedrag. Vragen die we aan onszelf stellen zijn: Wie ben ik in het heden? Hoe sta ik in mijn relaties met mijn partner, mijn kinderen, mijn vader, mijn moeder, mijn broers en zussen, mijn vrienden? Hoe beïnvloeden ervaringen in het verleden mijn functioneren in het heden? Welke betekenis geef ik hieraan? Hoe kan ik dingen in het verleden, die mij negatief beïnvloeden in het heden, ombuigen, waardoor ik vrij ben om mij positief te richten op de toekomst? Hoe kan ik dingen in het verleden, die mij positief beïnvloeden in het heden, benoemen en erkenning geven aan diegenen, die dit aan mij gegeven hebben? Laten we vanuit het heden kijken naar ons gezin van herkomst. Wat betekent mijn gezin van herkomst voor mij? Hoe beïnvloedt dit het heden, voor mij vandaag? Hoe wil ik mij richten op de toekomst, op de volgende generatie? Vanuit het verleden? Vanuit het heden? Het heden is de schakel tussen het verleden en de toekomst. Door het verleden, mijn gezin van herkomst een plek te geven in het heden, werken we aan de toekomst, de volgende generatie. Voorbeeld : Margreet is een jonge vrouw met een goede baan. Ze heeft geen positief beeld van zichzelf en vindt zichzelf te dik. Als er zich problemen op haar werk voordoen, gaat ze hoe langer hoe meer eten. Het worden vreetbuien. Ze herkent dit patroon van vroeger. Haar vader was langdurig ernstig ziek en het leven draaide om het ziekenhuis. Ze was vaak alleen thuis en vreselijk bang. Toch durfde ze niets te zeggen. Ze mocht niet zeuren, want haar vader was ziek. Ze begon stiekem op haar kamer zakken snoep leeg te eten. VPE Landelijk Steunpunt Pastorale Bedieningen Contextueel Pastoraat 2

3 Het contextuele pastorale proces: erkenning, hulpbronnen, dialoog, ontschuldigen Het contextuele pastorale proces houdt in: - erkenning geven aan de pijn, woede, verdriet, het onrecht, - hulpbronnen van steun opsporen, - in dialoog gaan met de ander. Allereerst is daar de erkenning nodig van het onrecht, de pijn, woede, verdriet, maar ook erkenning van de inzet van de pastorant. Deze erkenning neemt een prominente plaats in in de Bijbel (Ezech. 33:18,19; Job 6:29; Ps. 66:18; Ps. 107:42; Ps. 119:33; Zef. 3:5; 1 Cor. 6:8; 2 Cor. 7:12; Col. 3:25; e.a.). Niet vanuit een destructieve motivatie je recht halen, waarin wraakgevoelens en het betaald zetten een voedingsbodem is, maar op een constructieve wijze het recht benadrukken. Dit constructieve recht wordt gevoed vanuit het verlangen om tot herstel te komen, werkend naar een rechtvaardige relatie, die niet volmaakt hoeft te zijn, maar goed genoeg is. Als pastor mag je het onrecht benoemen in het leven van de pastorant. Daarbij zoek je samen wegen om het onrecht te benaderen en te leren hoe je er mee om kunt gaan. Hierin mogen we ons niet te snel vastpinnen op vergeving, alhoewel we daar uiteindelijk wel naar toe gaan. Het gevoel pas een goed christen te zijn, wanneer je kunt vergeven, werkt vaak frustererend voor de pastorant. Niet vergeten mag worden dat aan vergeven een proces vooraf gaat. De pastorant heeft recht op erkenning dat hem onrecht is aangedaan. Er is geen vergeving mogelijk zonder gerechtigheid. Gevoelens van pijn en woede moeten naar voren gebracht kunnen worden. Pas als deze gevoelens een plaats krijgen (erkend worden), kunnen ook gevoelens over vergeving een kans krijgen. Respect voor de gevoelens van de pastorant is van het grootste belang. Hij zelf bepaalt wanneer er stappen gezet kunnen worden. Daarbij is je houding als pastor wel uitnodigend. God zelf als schepper van de mens, werd als eerste groot onrecht aangedaan door diezelfde mens, toen de mens meer geloof hechtte aan de woorden van satan i.p.v. aan God. Dit was een loyaliteitscrisis. Deze ingrijpende, zondige daad had grote gevolgen voor de mens. In plaats van onder de zegen van God te leven, leefde hij nu onder de vloek van de zonde. God poetste dit onrecht, deze zonde niet zomaar weg. God zette een proces op gang dat tot de uiteindelijke vergeving zou leiden. Eerst gaf Hij de wet, die alleen maar schrijnend het onvermogen van de mens liet zien om tot herstel te komen. Daarna stelde God een daad, die Hij alleen kon stellen. Hij nam de verantwoording van de zonde op zich! Hij werd de aanklager, sprak het vonnis uit, voltrok het vonnis én onderging zelf het vonnis in zijn zoon Jezus, terwijl Hij geen dader was! Wij op onze beurt mogen onze eigen zonden én de zonden ons aangedaan ook niet zomaar wegpoetsen. Aan de genade, de vergeving, gaat de erkenning en belijdenis van zonden vooraf. Deze erkenning en belijdenis strekt zich uit naar God en naar de ander, die slachtoffer is van onze zonden. Als slachtoffer heb je ook recht op deze erkenning. Pastorale zorg schiet te kort tenzij zij een diepgaande oplossing biedt voor het kwaad dat ons is overkomen (onrecht), evenals voor de zonden die we hebben begaan (destructief gedrag). Frank Lake, Clinical Theology In het proces van erkenning geven zoekt de pastor samen met de pastorant hulpbronnen in de context (leefomgeving) met wie de pastorant in gesprek zou kunnen komen om weer beweging te krijgen in die dingen, die vastgelopen zijn. Het streven is om in gesprek (in dialoog) te gaan met diegene, waarmee de relatie is vastgelopen. In de dialoog verbind je je met de ander. Een definitie van het woord dialoog: De dialoog betreft de werkelijke ontmoeting tussen mensen. In de dialoog wordt de ander uitgenodigd tot een openhartige confrontatie van tegengestelde belangen, die onderkend moeten worden en waaraan gewerkt moet worden in waarheid en vertrouwen. Stoppen met het ophouden van schijn, die het zicht op de relationele mogelijkheden vervormt. Zicht krijgen op een rechtvaardige, wederzijdse belangenbehartiging 1. In de dialoog wordt naast de vergeving het proces van verandering van denken (Rom. 12:2; Ef. 4:17-24; e.a.) en verandering van gedrag (Gal. 5:13-26; Ef. 4:17-32; e.a.) op gang gebracht. Belangrijk is daarbij het tempo van de pastorant te volgen. Als het proces stagneert moet je teruggaan naar de eerste fase van de erkenning van het onrecht en de pijn. Het is in de meeste situaties heus geen onwil van de pastorant! Klaarblijkelijk moet daar nog een diepere genezing plaatsvinden. Onmisbaar hierbij is het werk van de Heilige Geest in de innerlijke genezing. Dit vindt o.a. plaats door genezend gebed, de dialoog tussen God en pastorant, bijgestaan door de pastor. Waardevolle boeken hierover zijn geschreven door Leanne Payne 2. VPE Landelijk Steunpunt Pastorale Bedieningen Contextueel Pastoraat 3

4 Ziet u het patroon van herstel? Erkenning van onrecht en inzet (brengt het innerlijke genezingsproces door de Heilige Geest op gang), hulpbronnen en dialoog (waarin vergeving:1 Joh. 1:9; Col. 3:12-17; e.a., verandering van denken en verandering van gedrag plaatsvindt). Het pastoraat wat we tot dusver gewend zijn geeft o.a. slechts aandacht aan vernieuwing van denken en verandering van gedrag. Voor het kwaad ons aangedaan moeten wij de dader vergeven en het loslaten. Onze eigen zonden moeten we belijden en nalaten. Het onrecht wordt zijdelings genoemd, maar heeft geen noemenswaardige betekenis in het herstelproces. Er wordt verder weinig mee gedaan. Deze benadering vinden we in Adams nouthetisch (=vermanend) counselen 3, welke elementen vanuit de gedrags (behaviorisme) therapie (Skinner e.a.) en de integrity therapie (Mowrer) combineert binnen een christelijk kader. 4 Gehoorzaamheid in het handelen en vernieuwing van het denken zijn de twee sporen waarop de mens wordt gezet als het om levensvernieuwing gaat. Elk ander spoor is voor mij uitgesloten, omdat de Bijbel er geen ander aangeeft. 5 Dit pastoraat heeft duidelijk een blinde vlek 6. Het heeft veel te weinig oog voor het onrecht dat erkend moet worden. Het onrecht wordt wel benoemd, maar men schakelt te snel over op het moeten vergeven en loslaten. Zo wordt te licht gedacht over de destructieve werking van het onrecht, het kwaad, wat hen is aangedaan. Er moet aandacht zijn voor God als Bevrijder, die mensen losmaakt uit de knellende banden van het kwaad dat hen is aangedaan; niet alleen aandacht voor God als Schepper en Verlosser. In Jes. 59:14-16 lezen we samengevat: Er was geen waarheid en recht voor mensen en God was ontzet dat er niemand was die er iets aan deed. Vanuit het onrecht aangedaan in iemands leven dat niet erkend is, ontstaat destructief recht: je recht alsnog gaan halen op een destructieve manier. Niet bij de veroorzaker van het onrecht, maar bij een onschuldige ander! Ik zie nogal eens destructief recht regeren in voorgangers, oudsten en gemeenteleden in de gemeenten. We zijn kinderen van God geworden. We zeggen dat ons gedrag en denken is veranderd en we zeggen anderen te vergeven. Toch beheerst het destructieve recht ons leven, maar nu vaak vermomd in vrome woorden en houding. Onrecht uit het verleden ons aangedaan wat niet erkend is, is ons indirect gaan bepalen en verhalen wij op derden. Dit wordt ook wel de schaduwkant van de leider genoemd. Dit uit zich vaak in o.a. machtsstrijd, een directieve pastorale houding, veroordeling, manipulatie en worden mensen geestelijk verkeerd behandeld (míshandeld!). Onze maatschappij heeft er een naam voor: zinloos geweld. In de gemeente heerst soms helaas ook geestelijk zinloos geweld! Een schrijnend voorbeeld van deze opvatting vinden we in een boek over pastorale begeleiding bij huwelijksproblemen. Over partnergeweld wordt o.a. gezegd: Het doel van pastorale begeleiding is niet in de eerste instantie de mishandeling (het onrecht, cs) te stoppen, maar het beeld van God optimaal in het huwelijk zichtbaar te maken ongeacht de aanwezigheid van geweld. De vrouw (slachtoffer, cs) moet inzicht verwerven in hoofd-zijn en onderdanigheid. Haar doel moet zijn dat de partner openbloeit. De motivatie zichzelf te beschermen is onzuiver. Haar identiteit moet niet liggen in haar slachtofferrol, maar in Christus 7 Zo wordt het onrecht, de mishandeling niet erkend en de verantwoording bij het slachtoffer zelf gelegd. Op deze manier wordt het slachtoffer opnieuw tot slachtoffer gemaakt, niet door de dader, maar nu door de pastor! Het wordt hoog tijd om stil te staan bij het onrecht en dit erkennen, vóórdat we overgaan om mensen in de dialoog aan te spreken op verandering van denken en gedragsverandering. Het Contextueel Pastoraat probeert dit te doen, aangespoord door Gods Woord. (Lev. 19:15; Micha 6:8; Ps. 7:4; Ps. 146:7; Job 4:8; Spr. 22:8; Hab. 2:12; Hand. 7:26; e.a.) Humanistische psychologie De contextuele hulpverlening wordt gekwalificeerd onder de humanistische therapeutische benadering. Jammer is het dat er klaarblijkelijk verwarring is over het begrip humanistische psychologie. Met de term humanistisch in de humanistische psychologie wordt niet de seculiere levensfilosofie, het humanisme, bedoeld, waarin God buitengesloten wordt en de mens verheven wordt tot zijnde God in zichzelf. Meier, Minirth e.a. 8 leggen het zo uit: De term humanistisch wordt hier gebruikt in de psychologische betekenis i.p.v. in de filosofische betekenis. Een aantal christelijke schrijvers spreken zich uit tegen het seculiere (filosofische) humanisme, omdat het God negeert, of zelfs ontkent, wat natuurlijk onverenigbaar is met het christelijke geloof. Humanistisch in humanistische psychologie daarentegen verwijst naar het belang van de individuele mens en de positieve waarde van de mens. Derhalve komt VPE Landelijk Steunpunt Pastorale Bedieningen Contextueel Pastoraat 4

5 dit heel goed overeen met het christelijke geloof. We kunnen in deze context in feite zeggen dat het christelijke geloof humanistisch in benadering is, omdat dit het belang en de waarde van een mens onderstreept, die naar het beeld van God geschapen is. Hierin volgen we de houding van Jezus, die eerst de mens zag en hem liefhad en hem daarna op zijn gedrag aansprak. Aan de andere kant moeten we erkennen dat veel deskundigen, die de humanistische psychologie onderschrijven, ook seculier humanist zijn. De meest bekende humanistische therapeutische benadering is de cliëntcentered therapie.(rogers). De cliënt-centered benadering vinden we ook terug in het contextuele pastoraat. Uitgangspunten van de humanistische psychologie zijn: De hulpverlener is effectiever naarmate hij meer echt is, meer respect heeft (en toont!) voor anderen en met meer warmte en genegenheid de cliënt kan benaderen. 9 Tot slot Deze uitspraak geldt zeker ook voor het Contextuele Pastoraat. De pastor is niet superieur, die alles weet. Het getuigt mijns inziens van een pastorale beroepshouding wanneer de pastor beseft dat hij minstens zoveel leert van de begeleiding als zijn pastorant. In feite is er sprake van een samen-opweg proces, waarbij beiden hun eigen leermomenten hebben. De pastor die dat beseft, is in staat om echt respect op te brengen voor zowel zijn eigen leer- en groeiproces als dat van de ander. Dit wezenlijke respect maakt de voortgang van ieders groeiproces mogelijk. Het zal duidelijk zijn dat leren vanuit dit gezichtspunt niet alleen gericht is op de pastorant. Het heeft meer te maken met het joodse begrip leren, waarbij zowel leraar als de leerling leert. Ps. 19:8,9 zegt ons: De richtlijnen van de Heer zijn volmaakt, ze geven levenskracht. Wat de Heer afkondigt, is betrouwbaar, het maakt de onervarene wijs. Wat de Heer beveelt, is juist; het is de bron van vreugde. Wat de Heer gebiedt, is zonneklaar, de ogen gaan ervan stralen. Noten: 1 Nagy/Krasner, Tussen geven en nemen, De Toorts Haarlem, 1994 Nagy/Krasner, Grondbeginselen van de Contextuele Benadering, De Toorts Haarlem, Leanne Payne, Herstel van identiteit door genezend gebed, Navigator Boeken Driebergen, 2000 Leanne Payne, Gods tegenwoordigheid geneest, Kok Voorhoeve/Carmelitana, Meier, Minirth e.a., Introduction to Psychology and Counseling, Baker Michigan, W. Barrett/J. de Vriese, Helpen met de Bijbel, Gideon Hoornaar, J. de Vriese, Tijdschrift voor Theologie en Pastorale Counseling nr. 16, R.R. Ganzevoort, Onrecht, de blinde vlek van de evangelische-reformatorische traditie, in Soteria, 17 e jaargang nr. 4, D. Lemmens, J. de Vriese, Verdriet in het huwelijk, Gideon Hoornaar/CPC Heverlee, Meier, Minirth e.a. Introduction to Psychology and Counseling, Baker Michigan, L. de Vries-Geervliet, Weet wat je doet, theorie en praktijk van de beroepshouding bij begeleiden. Nelissen Baarn, 1998 Corrie Sleebos VPE Landelijk Steunpunt Pastorale Bedieningen Contextueel Pastoraat 5