Nederlandse norm NEN (nl) Bodem - Monsterneming van grondwater. Soil quality - Sampling of groundwater

Transcriptie

1 Dit document mag slechts op een stand-alone PC worden geinstalleerd. Gebruik op een netwerk is alleen. toestaan als een aanvullende licentieovereenkomst voor netwerkgebruik met NEN is afgesloten. This document may only be used on a stand-alone PC. Use in a network is only permitted when a supplementary license agreement for us in a network with NEN has been concluded. Nederlandse norm NEN 5744 (nl) Bodem - Monsterneming van grondwater Soil quality - Sampling of groundwater Vervangt NEN 5744:1991; NEN 5744:2008 3e Ontw.; NEN 5745:1997 ICS ; ; maart 2011

2 Normcommissie "Bodemkwaliteit" Apart from exceptions provided by the law, nothing from this publication may be duplicated and/or published by means of photocopy, microfilm, storage in computer files or otherwise, which also applies to full or partial processing, without the written consent of the Netherlands Standardization Institute. The Netherlands Standardization Institute shall, with the exclusion of any other beneficiary, collect payments owed by third parties for duplication and/or act in and out of law, where this authority is not transferred or falls by right to the Reproduction Rights Foundation. Auteursrecht voorbehouden. Behoudens uitzondering door de wet gesteld mag zonder schriftelijke toestemming van het Nederlands Normalisatie-instituut niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van fotokopie, microfilm, opslag in computerbestanden of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op gehele of gedeeltelijke bewerking. Het Nederlands Normalisatie-instituut is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen voor verveelvoudiging te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden, voor zover deze bevoegdheid niet is overgedragen c.q. rechtens toekomt aan de Stichting Reprorecht. Although the utmost care has been taken with this publication, errors and omissions cannot be entirely excluded. The Netherlands Standardization Institute and/or the members of the committees therefore accept no liability, not even for direct or indirect damage, occurring due to or in relation with the application of publications issued by the Netherlands Standardization Institute. Hoewel bij deze uitgave de uiterste zorg is nagestreefd, kunnen fouten en onvolledigheden niet geheel worden uitgesloten. Het Nederlands Normalisatie-instituut en/of de leden van de commissies aanvaarden derhalve geen enkele aansprakelijkheid, ook niet voor directe of indirecte schade, ontstaan door of verband houdend met toepassing van door het Nederlands Normalisatie-instituut gepubliceerde uitgaven Nederlands Normalisatie-instituut Postbus 5059, 2600 GB Delft Telefoon (015) , Fax (015)

3 Inhoud Voorwoord Onderwerp en toepassingsgebied Normatieve verwijzingen Beginsel Toestellen en hulpmiddelen Werkwijze Maken van boorgaten en plaatsen van peilbuizen Wachttijd na het plaatsen van peilbuizen Bepalen van de grondwaterstand Onderzoek naar drijf- en zaklagen Voorpompen voorafgaand aan de monsterneming Nemen van de monsters Algemeen Aanvullende eisen voor de monsterneming ten behoeve van analyse op anorganische stoffen Aanvullende eisen voor de monsterneming ten behoeve van analyse op vluchtige stoffen Verpakken, conserveren en transport Verslag Bijlage A (normatief) Juist gebruik van veldmeetapparatuur Bijlage B (informatief) Aanwijzingen voor de keuze van een monsternemingsmethode Bijlage C (informatief) Nadere toelichting bij deze norm Bibliografie

4 Voorwoord Deze norm maakt deel uit van een reeks normen op het gebied van monsterneming van grond, sediment en grondwater waarin aspecten van de monsternemingsprocedure zijn beschreven. Deze norm beschrijft de monsterneming van grondwater ten behoeve van de bepaling van de gehalten aan metalen, anorganische verbindingen, vluchtige en matig-vluchtige organische verbindingen en fysisch-chemische bodemkenmerken. De monsterneming omvat het nemen van de monsters alsmede het verpakken, het conserveren en het transport naar het laboratorium. Voorheen werd de werkwijze voor de bemonstering van grondwater in twee aparte normen beschreven: NEN 5744:1991 en NEN 5745:1997. NEN 5744 betrof monsterneming van grondwater ten behoeve van de bepaling van metalen, anorganische verbindingen, matig-vluchtige organische verbindingen en fysischchemische eigenschappen. NEN 5745 betrof monsterneming van grondwater ten behoeve van de bepaling van vluchtige verbindingen. De subcommissie Veldwerk Bodemonderzoek heeft geoordeeld dat het duidelijker was om deze normen te combineren tot één norm. NEN 5744:2011 is het resultaat van de samenvoeging én grondige herziening van de oorspronkelijke twee normen. De belangrijkste wijziging is dat het verversen van water normaliter nog slechts plaatsvindt in het filterdeel van de peilbuis en niet meer in het blinde deel. Daartoe wordt de aanzuigslang of pomp direct halverwege het filterdeel gepositioneerd. Door aldaar sterk vertraagd te pompen en tevens de waterniveaudaling in de peilbuis sterk te beperken wordt alleen water uit het filterdeel aangezogen en blijft het water in het blinde deel nagenoeg onaangeroerd. Hierdoor vermindert de hoeveelheid water die tijdens het voorpompen uit een peilbuis moet worden gepompt sterk, namelijk van enkele malen de natte inhoud van de complete peilbuis tot enkele malen de natte inhoud van slechts het filterdeel. Door het slanguiteinde te ballasten kan deze makkelijk op grote diepte ter hoogte van het filter aan worden gebracht. Zo wordt het wegpompen van onnodig veel water bespaard. Door de kracht waarmee water naar het filter toe beweegt te beperken wordt de mobilisatie van gronddeeltjes uit de bodem onmiddellijk rond het peilbuisfilter voorkomen (of ten minste sterk verminderd). Daardoor neemt de troebelheid van het opgepompte water flink af en dat is het doel. Het bemonsteren kan vervolgens worden gestart op het moment dat het opgeloste zuurstofgehalte en het elektrisch geleidend vermogen, te meten in een doorstroomcel, stabiel zijn geworden. De praktijk in het buitenland, waar deze procedure al langere tijd als low flow purging of micro-purging bekendstaat, is dat dit vaak al na één à twee filterdeelvolumes het geval is. Om de methode in Nederland te toetsen werd een uitgebreide praktijktoets met veldmeetapparatuur uitgevoerd. In opdracht van de subcommissie Veldwerk Bodemonderzoek voerden een aantal veldwerkbureaus de toets uit. Bevindingen wezen uit dat zuurstofmeetapparatuur in veldsituaties het kwetsbaarst was. Daarom wordt toegelaten dat een zuurstofmeting achterwege kan blijven onder de voorwaarde dat het volume grondwater in het filterdeel vermenigvuldigd met een factor vijf traag wordt voorgepompt. Belangrijk is de toename in monsterkwaliteit door de afname van de troebelheid van het monster. Al vele jaren zijn publicaties bekend die duidelijk maken dat het nemen van monsters in troebel monsterwater leidt tot slechte monsters. Een uitgebreide en goed gedocumenteerde evaluatie door Novem (Nederlandse onderneming voor energie en milieu) van NEN 5744, in 1995 uitgevoerd door Arcadis (toen nog Heidemij Advies), formuleerde al dat de procedure rondom bemonstering van grondwater waarschijnlijk moest worden herzien. Bij filtratie van grondwater verdwenen namelijk PAK s (polycyclische aromatische koolwaterstoffen); maar zonder filtratie waren de gehalten veel te hoog. Een recenter kleinschaliger onderzoek in opdracht van NEN (in het kader van het Actieprogramma Normalisatie en Validatie van Milieumeetmethoden) door CSO (toen nog Chemielinco) resulteerde in een eerste aanzet voor de herziening van NEN De publicatie Filtratie van grondwater voor matig vluchtige stoffen is struisvogelbemonstering van N.G. van der Gaast en M. Zwart (2004) geeft inzicht in de problematiek, bijvoorbeeld voor interpretatiedoeleinden. Naarmate het onderzoek van de subcommissie vorderde werd steeds duidelijker dat het meer, zo niet alle, te analyseren stofgroepen moest betreffen, inclusief bijvoorbeeld de zware metalen en minerale olie. Er is diepgaand literatuuronderzoek gedaan naar het transport van contaminanten in de vorm van al dan niet toxische colloïden en daaraan gebonden toxische stoffen in de bodem. In de VS leidde dit onderzoek tot de EPA 540-richtlijn die een wijze van bemonstering voorschrijft die de troebelheid van het water sterk 2

5 reduceert. Tussen alle bestudeerde literatuur werd een artikel aangetroffen waarin een helder monster (genomen met een slangenpomp) een 16 tot 750 maal lagere concentratie PAK s bevatte dan een troebeler monster genomen met een kogelklepmonsternemer. Troebele monsters leiden dan tot zeer forse overschrijdingen van de mobiliteit van stoffen met een factor 10, 100 en meer. De keuze voor een 0,45 μmfiltratie bij de monsterneming voor analyse op zware metalen is niet meer dan een redelijk compromis om de troebelheid weg te nemen. Om een uitspraak te doen over de mobiliteit van colloïden en geëmulgeerde stoffen is filtratie zelfs als noodgreep niet mogelijk (onafhankelijk van het type of de poriegrootte van het filter). Zelfs fors grotere deeltjes dan colloïden (bijvoorbeeld geëmulgeerde contaminanten) blijken vrijelijk met het grondwater mee te bewegen. Aangezien het troebelheidsprobleem over de volle breedte van de te analyseren parameters bleek te gelden, was er alle reden om tot één uniforme procedure te komen. Door het invoeren van een troebelheidsmeting kan nu achteraf het belang van een overschrijding van een of meer parameters worden geïnterpreteerd. Of, anders gezegd, de waarde van een meting is pas écht groot, wanneer de troebelheid van het watermonster vergelijkbaar is met het heldere water zoals dat ook onder invloed van natuurlijke krachten door de formatie (bodem) beweegt. Met deze nieuwe lagetroebelheidsbemonstering meent de commissie zowel de kwaliteit als effectiviteit van de monsterneming te verhogen. Daarnaast zal het ook de reproduceerbaarheid van grondwaterbemonsteringen naar het niveau tillen dat nodig is om de forse kosten in bodemonderzoek en bodemsanering te kunnen verantwoorden en rechtvaardigen. Nederlandse bedrijven kunnen de lage-troebelheidsbemonstering ook internationaal toepassen omdat in ISO Water quality Sampling Part 11: Guidance on sampling of groundwaters ruimte is geschapen voor traag voorpompen. Amerikaanse bedrijven zijn vaak niet anders meer gewend. Deze norm is opgesteld door de subcommissie Veldwerk Bodemonderzoek en aanvaard door de commissie Bodemkwaliteit. Gebruikers van deze norm wordt nadrukkelijk verzocht hun ervaringen aan NEN mee te delen. Op- en aanmerkingen op deze norm kunnen worden gestuurd naar het Nederlands Normalisatie-instituut, Postbus 5059, 2600 GB Delft. Fax (015) , milieu@nen.nl. 3

6 Bodem Monsterneming van grondwater 1 Onderwerp en toepassingsgebied Deze norm beschrijft de monsterneming van grondwater in het kader van bodemonderzoek gericht op chemische parameters. Deze norm behandelt onder andere het voorpompen voorafgaand aan de monsterneming (zie 5.5), het nemen van de grondwatermonsters (zie 5.6) en het verpakken en conserveren van de monsters in het veld alsmede het transport naar het laboratorium (zie 5.7). OPMERKING 1 Deze norm is zowel van toepassing op de monsterneming van verontreinigd grondwater als op de monsterneming van niet-verontreinigd grondwater ten behoeve van de bepaling van natuurlijke concentraties. OPMERKING 2 Onder matig-vluchtige organische verbindingen worden, in overeenstemming met NEN 5709, verbindingen verstaan met een kookpunt tussen 300 C en 500 C (bij een druk van 101 kpa). Hiertoe behoren onder meer: minerale olie; polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK); polychloorbifenylen (PCB); organochloorbestrijdingsmiddelen (OCB); organostikstof- en organofosforbestrijdingsmiddelen; extraheerbare organohalogeenverbindingen (EOX); gesubstitueerde fenolen (gechloreerde fenolen, cresolen). OPMERKING 3 Onder vluchtige verbindingen worden, in overeenstemming met NEN 5709, verbindingen verstaan met een kookpunt lager dan 300 C (bij een druk van 101 kpa), evenals een aantal organische kwik- en arseenverbindingen. OPMERKING 4 Zwavelwaterstof, koolstofdioxide, waterstofcyanide en waterstofnitriet zijn vluchtig bij lage ph, ammonium bij hoge ph. Deze stoffen behoren onder die omstandigheden ook als vluchtig te worden aangemerkt, doch de bemonstering kan worden gecompliceerd door het verschuiven van chemische en/of fysische evenwichten. De geschiktheid van hier vermelde methoden voor de bepaling van stoffen met een ph-afhankelijke vluchtigheid en voor zuurstof is niet aangetoond. OPMERKING 5 Monsterneming volgens deze norm wordt onder andere uitgevoerd in het kader van bodemonderzoek volgens NEN 5740 en het nemen van grondwatermonsters voor monitoringsdoeleinden volgens NTA Deze norm kan ook worden toegepast in het kader van Nader onderzoek volgens NTA Normatieve verwijzingen De volgende documenten waarnaar is verwezen zijn onmisbaar voor de toepassing van dit document. Bij gedateerde verwijzingen is alleen de aangehaalde versie van toepassing. Bij ongedateerde verwijzingen is de laatste versie van het document (met inbegrip van de wijzigingsbladen) waarnaar is verwezen van toepassing. NEN 5706 NPR 5741 Richtlijnen voor de beschrijving van zintuiglijke waarnemingen tijdens de uitvoering van milieukundig bodemonderzoek Bodem Richtlijn voor de keuze en toepassing van boorsystemen en monsternemingstoestellen voor grond, sediment en grondwater bij bodemverontreinigingsonderzoek 4

7 NEN 5766 NEN 5861 Bodem Plaatsing van peilbuizen ten behoeve van milieukundig bodemonderzoek Milieu Procedures voor monsteroverdracht NEN-EN-ISO Beginsel Water quality Sampling Part 3: Guidance on the preservation and handling of water samples In het veld worden peilbuizen met filters geplaatst en schoongepompt. Na de vereiste wachttijd en het voorpompen van de peilbuizen onmiddellijk voor monsterneming, worden hieruit watermonsters genomen volgens de techniek van lage-troebelheidsbemonstering en, indien voorgeschreven, gefiltreerd en geconserveerd. Na verpakking en registratie worden de monsters vervoerd naar het laboratorium waar de bepalingen worden uitgevoerd. 4 Toestellen en hulpmiddelen De hierna genoemde toestellen en hulpmiddelen moeten voor gebruik zijn gecontroleerd op goede werking en afwezigheid van storende elementen die het resultaat van het onderzoek kunnen beïnvloeden. 4.1 Boor- en monsternemingstoestellen volgens NPR Aanwijzingen voor de keuze van een monsternemingsmethode zijn gegeven in bijlage B. 4.2 Filtreertoestel volgens NPR 5741 met filters met een poriëngrootte van 0,45 μm. Het membraanmateriaal en de behuizing van het filter mogen de te onderzoeken parameters niet beïnvloeden. 4.3 Verpakkingsmateriaal naar keuze volgens NEN-EN-ISO Peilapparaat met visueel of akoestisch signaal. 4.5 Elektrische-geleidbaarheidsmeter en troebelheidsmeter (eventueel gecombineerd). 4.6 ph- en zuurstofmeetapparatuur (optioneel). 4.7 Doorstroomcel om opgeloste zuurstof in-line te meten zonder beïnvloeding van atmosferische lucht (optioneel). 4.8 Toestel (bijv. koelbox of koelkast) om monsters in het veld en gedurende het transport naar het laboratorium te conditioneren volgens de aanwijzingen in NEN-EN-ISO Benodigde chemicaliën voor de conservering van monsters in het veld of flessen die reeds met conserveringsmiddel zijn voorgevuld (zie NEN-EN-ISO ). Bijlage A geeft eisen ten aanzien van het gebruik en onderhoud van de apparaten zoals vermeld onder 4.5 t.m Werkwijze 5.1 Maken van boorgaten en plaatsen van peilbuizen Zie NPR 5741 voor de keuze en het gebruik van boortoestellen. Maak boorgaten en plaats peilbuizen met filter volgens NEN Peilfilters die snijdend met de grondwaterstand staan, zijn uitsluitend geschikt voor het vaststellen van drijflagen. Monsterneming van grondwater ten behoeve van de bepaling van chemische parameters uit 5

8 peilbuizen waarvan het filter snijdend is geplaatst, is niet wenselijk vanwege beluchting van het grondwater en vervluchtiging van opgeloste stoffen. Uitzondering hierop is monsterneming ten behoeve van analyse op chemische parameters die niet vluchtig én niet oxideerbaar zijn. OPMERKING Een voorbeeld van een niet-vluchtige en niet-oxideerbare stof is nitraat. 5.2 Wachttijd na het plaatsen van peilbuizen De wachttijd tussen het plaatsen van een peilbuis en het mogen starten met voorpompen ten behoeve van monsterneming (5.5) is minimaal zeven dagen. In situaties waarin de zweltijd van bentoniet meer is dan 72 uur, moet de wachttijd worden vermeerderd met de zweltijd van het bentonietproduct. OPMERKING en van situaties waarvoor de wachttijd langer moet zijn dan 7 dagen: een hoge geleidbaarheid van het grondwater ( 10 ms/cm); een voorgevormd massief bentonietproduct (manchetten) in combinatie met een hoge geleidbaarheid van het grondwater (>10 ms/cm). 5.3 Bepalen van de grondwaterstand Bepaal de grondwaterstand voorafgaand aan het inbrengen van de monsternemingsslang en het voorpompen van de peilbuis. Contaminatie moet worden voorkomen door het gebruik van een schoon peilapparaat. 5.4 Onderzoek naar drijf- en zaklagen Bepaal in situaties waar drijf- en/of zaklagen voorkomen, de dikte van deze drijf- en/of zaklagen met een daartoe geëigend apparaat, bijvoorbeeld een drijf-/zaklaagdetectiemeter of vloeistoflagenmonsternemer. OPMERKING Met een vloeistoflagenmonsternemer kan ook een monster van de drijf- of zaklaag worden genomen. Een monster kan ook worden genomen door op de aanzuigslang van een slangenpomp de juiste hoogte te positioneren. Zie voor een verdere toelichting NPR Voorpompen voorafgaand aan de monsterneming Voorpompen moet plaatsvinden met een constant laag debiet (zie onder c) om het vrijkomen van gronddeeltjes uit de te bemonsteren laag te voorkomen en daardoor een lage troebelheid van het te bemonsteren grondwater te bereiken. OPMERKING 1 Om het vrijkomen van gronddeeltjes te voorkomen is het in sommige gevallen zeker zo effectief een bestaande peilbuis vooraf eerst goed schoon te pompen (zie NEN 5766). Houd daarna een wachttijd aan van zeven dagen en vervolg met de hieronder beschreven voorpompprocedure. Tijdens het voorpompen moet worden voorkomen dat de natuurlijke aanvulsnelheid van de laag wordt overschreden. De methode om dit te bereiken is het monitoren van de daling van het waterniveau in de peilbuis, waarbij het waterniveau in de peilbuis niet meer dan 50 cm mag dalen ten opzichte van het waterniveau voorafgaand aan het voorpompen. Bij de aanwezigheid van drijf- en zaklagen mag worden afgezien van het gebruik van ph-, elektrischegeleidbaarheids- en zuurstofmeetapparatuur om schade aan deze apparatuur te vermijden. Volg in dat geval de stappen a) t.m. d). Stappen e) t.m. g) zijn dan optioneel. Vermeld dit expliciet in het verslag. Voer de volgende stappen achtereenvolgens uit: 6

9 a) Maak voor het voorpompen een keuze uit de toestellen voor monsterneming van grondwater volgens NPR Gebruik voor het oppompen van het water schone kunststofslangen, bijv. van polyethyleen. Gebruik voor elke peilbuis een nieuwe slang. Verzwaar de slang onderaan, bijvoorbeeld met een schone roestvaste ballast, om de slang onder in diepe peilbuizen te kunnen laten zakken. b) Breng de slang rustig naar de bodem van de peilbuis en zuig met een zo min mogelijke verstoring bezinksel van de bodem weg. Trek hierna de slang rustig omhoog tot halverwege het filtertraject van de peilbuis en sluit eventueel de doorstroomcel aan. Bij peilbuizen met filters dieper dan 15 m minus maaiveld kan het schoonzuigen van de bodem achterwege blijven en kan de slang boven het filter van de peilbuis worden gehouden. Wanneer een kortere slang wordt toegepast, bevindt zich een kolom water tussen de onderzijde van slang of pompje en het filter. Dan moet het watervolume van de kolom tussen de onderzijde van de slang en de bovenzijde van het filter minimaal eenmaal extra worden voorgepompt. c) Zorg voor een constant laag debiet tussen 100 ml/min en 500 ml/min. Volg de daling van het waterniveau in de peilbuis met behulp van een peilapparaat. Beperk de verlaging van het waterniveau in de peilbuis tot maximaal 50 cm. Voorkom in alle gevallen dat het waterniveau in de peilbuis onder de top van het peilbuisfilter komt. Als het waterniveau te veel daalt, verlaag dan de voorpompsnelheid totdat het waterniveau in de peilbuis is gestabiliseerd of totdat een minimumdebiet van 100 ml/min is bereikt. Voorpompen van een peilbuis met een filterstelling dieper dan 15 meter minus maaiveld mag plaatsvinden met een hoger debiet dan 500 ml/min mits de verlaging van het waterniveau in de peilbuis beperkt blijft tot maximaal 10 cm. d) Het voorpompen kan worden beëindigd indien: minimaal de waarde van het elektrisch geleidingsvermogen (EGV) stabiel is geworden én vijfmaal de inhoud van het filterdeel van de peilbuis is weggepompt of wanneer het elektrisch geleidingsvermogen (EGV) en de opgeloste zuurstof (O 2 ) stabiel zijn geworden of totdat minimaal 3 de natte peilbuisinhoud is verwijderd. e) Noteer de waarden van EGV en O 2 (indien dit is gemeten) wanneer de parameters zijn gestabiliseerd. Stabilisatie is bereikt als: de waarde van het EGV van de laatste meting maximaal 10 % afwijkt van de voorlaatste meting én (indien dit is gemeten) de O 2 -waarde van de laatste meting maximaal 2 verzadigingsprocenten of 0,2 mg/l (beide absoluut) afwijkt van de voorlaatste meting. Rekenvoorbeelden: Voorlaatste aflezing is 5 % opgeloste zuurstofverzadiging. Stabilisatie is bereikt wanneer de volgende aflezing 3 % 7 % is. Bij aflezing in mg/l: voorlaatste meting is 0,5 mg/l. Stabilisatie is bereikt als laatste meting ligt tussen 0,3 mg/l en 0,7 mg/l. Als er geen doorstroomcel wordt gebruikt en geen zuurstofmeting wordt uitgevoerd, dan moet tussen de voorlaatste en laatste meting minimaal het watervolume van één filterdeel zijn afgepompt. Als er een doorstroomcel en een zuurstofmeter worden gebruikt, dan moet in de tijd tussen de voorlaatste en laatste meting ten minste het volume van de doorstroomcel en slangen zijn ververst. Als bijvoorbeeld een doorstroomcel wordt gebruikt met een volume van 500 ml (inclusief slangen) en er wordt afgepompt met een debiet van 250 ml/min, dan moet er minimaal 2 min zitten tussen de voorlaatste en de laatste meting. 7

10 Bestelformulier Stuur naar: NEN Standards Products & Services t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer WB Delft NEN Standards Products & Services Postbus GB Delft Vlinderweg AX Delft Ja, ik bestel ex. NEN 5744:2011 nl Bodem - Monsterneming van grondwater T (015) F (015) Wilt u deze norm in PDF-formaat? Deze bestelt u eenvoudig via Gratis nieuwsbrieven Wilt u op de hoogte blijven van de laatste ontwikkelingen op het gebied van normen, normalisatie en regelgeving? Neem dan een gratis abonnement op een van onze nieuwsbrieven. Gegevens Bedrijf / Instelling T.a.v. O M O V Klantnummer NEN Uw ordernummer BTW nummer Postbus / Adres Postcode Plaats Telefoon Fax Factuuradres (indien dit afwijkt van bovenstaand adres) Postbus / Adres Postcode Plaats Datum Handtekening Retourneren Fax: klantenservice@nen.nl Post: NEN Standards Products & Services, t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer 10214, 2600 WB Delft (geen postzegel nodig). Voorwaarden De prijzen zijn geldig tot 31 december 2018, tenzij anders aangegeven. Alle prijzen zijn excl. btw, verzend- en handelingskosten en onder voorbehoud bij o.m. ISO- en IEC-normen. Bestelt u via de normshop een pdf, dan betaalt u geen handeling en verzendkosten. Meer informatie: telefoon , dagelijks van 8.30 tot uur. Wijzigingen en typefouten in teksten en prijsinformatie voorbehouden. U kunt onze algemene voorwaarden terugvinden op: LEREN, WERKEN EN GROEIEN MET NEN preview