Research. April Market timing: laag kopen en hoog verkopen

Transcriptie

1 Market timing: laag kopen en hoog verkopen Research April 2006 Wat is market timing? Market timing versus kopen en houden De filosofie van de technische analyse Het verleden, gids voor de toekomst Het herkennen van toppen, bodems en trends De rol van de media Een plan van aanpak Edward Loef, telefoon +31 (0) ,

2

3 Inhoudsopgave pagina 4 Inleiding pagina 5 Wanneer?, een anekdote pagina 7 Wat is market timing? pagina 8 Market timing versus kopen & houden pagina 10 De filosofie van de technische analyse pagina 11 Het verleden als gids voor de toekomst pagina 13 Het herkennen van toppen, bodems en trends pagina 15 Technische indicatoren pagina 19 Voorbeeld: Google pagina 20 De rol van de media pagina 22 De coverstory als contra-indicator pagina 25 Market timing, een samenvatting pagina 27 Conclusie pagina 28 Verklarende woordenlijst pagina 29 Geraadpleegde bronnen pagina 30 Telefoonlijst Theodoor Gilissen Research: Market timing: laag kopen en hoog verkopen / 2006

4 Inleiding Koop wanneer ieder ander verkoopt en houd je bezit aan tot iedereen wil kopen. Dit is meer dan zomaar een kreet. Het is de kern van succesvol beleggen (Paul Getty) De vraag wanneer? Wanneer moet ik kopen en wanneer moet ik verkopen? Deze vraag houdt dagelijkse veel beleggers, beursanalisten en financieel marktstrategen over de hele wereld bezig. En hoe zinvol is de vraag wanneer eigenlijk? In de financiële wereld zijn de meningen ernstig verdeeld. Enerzijds zijn er de wetenschappelijke studies (al dan niet afkomstig uit de financiële wereld zelf), welke aantonen dat de vraag wanneer niet relevant is. Anderzijds stijgt of daalt de koers, zodra een grote zakenbank of een effecteninstelling een beleggingsadvies naar boven of beneden bijstelt. Niet alleen de vraag waarom is relevant, maar ook het tijstip wanneer doet ertoe. beantwoordt de markt zelf Wie succesvol wil beleggen zal daarom in de eerste plaats een bepaalde beleggingsfilosofie moeten hebben op basis waarvan beslist kan worden waarom en wanneer een bepaalde belegging koopwaardig is of niet. Het waarom bestrijkt het werkterrein van de economen en de fundamenteel analisten. Zij bestuderen de oorzaken die de koersbewegingen op de beurs kunnen verklaren. De technisch analisten hoeven niet noodzakelijkerwijs te weten wat deze oorzaken zijn. In de filosofie van de technische analyse is alleen de uitkomst van alle mogelijke oorzaken, de koers zelf, relevant. De markt(prijs) wordt beschouwd als de ultieme scheidsrechter. If you want to know about the market, ask the market. De technische analyse bestudeert de trends Om de vraag wanneer te beantwoorden gaan wij in op de beleggingfilosofie van de technische analyse. Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen de technisch analist in de rol van chartist en technician. Beide technisch analisten bestuderen de koersontwikkelingen op de financiële markten met behulp van grafieken. Er bestaan geen vastgestelde regels om te bepalen wanneer het verstandig is om in of uit de markt te stappen. Toch is een plan van aanpak wenselijk om market timing met succes toe te passen. De subjectieve interpretatie van trends en koerspatronen in de markt wordt in deze special gespiegeld aan de meer objectieve uitkomsten afkomstig van een bepaald handelsmodel. Hoewel geen enkele methode feilloos is, proberen wij met een plan van aanpak het vraagstuk van de market timing op te lossen. maar geeft geen garanties voor succes De meest complicerende factor bij market timing is de belegger of beursanalist zelf. Enkele voorbeelden uit de praktijk tonen aan dat het succes van market timing mede afhangt van kennis, kunde en ervaring. Succes is niet te garanderen. Een anekdote over de verkooppaniek ten tijde van de crashbodem in de Amerikaanse aandelenmarkten op 10 oktober 2002, illustreert hoe moeilijk de vraag wanneer? zelfs door de beursexperts is te beantwoorden. Market timing probeert een antwoord op de vraag wanneer te formuleren met behulp van de beleggingsstijl technische analyse, gebruik te maken van ervaring uit de gedragswetenschappen en een handelsplan. Theodoor Gilissen Research: Market timing: laag kopen en hoog verkopen / 2006

5 Wanneer?, een anekdote Op donderdag 10 oktober 2002 werd in Londen het jaarlijkse congres van de IFTA, de International Federation of Technical Analysts georganiseerd. Deze bijeenkomst stond geheel in het teken van de doelstelling Applying Technical Analysis to Enhance Returns. Qua timing bleek het thema op geen beter moment te kunnen plaatsvinden dan op die dag. Op die bewuste dag bereikten de Amerikaanse aandelenbeurzen namelijk dé bodem van de grootste bearmarkt sinds de beurscrisis van De correctiebodem in 2002 Zelfs de meest ervaren beursexperts bleken niet ongevoelig voor het al maar verslechterende sentiment op de beurs. De verkoopdruk in de Amerikaanse S&P-500 Index bleek in de loop van het derde kwartaal van 2002 zo toe te nemen, dat in de Verenigde Staten een technisch analist van naam en faam op 30 september twijfels begon te uitten of de koersbodem van 24 juli 2002 op het niveau van 775,68 nog wel de verwachte steun zou opleveren. deed zelfs de meest ervaren analisten twijfelen Een week later, op 7 oktober bij een indexstand voor de S&P 500 Index op 800,58, gooide de analist de spreekwoordelijke handdoek in de ring met een rapport getiteld the demise of a potential double bottom. En niet alleen deze analist capituleerde. Twee dagen later trok ook een andere vooraanstaande technisch analist de conclusie alleen met een put zit je goed. Goed geanalyseerd, zo leek het, want op die avond dook Wall Street opnieuw fors in de min! De S&P 500 Index zakte op 9 oktober naar een intraday dieptepunt van 775,80. Daarmee was de Amerikaanse beursgraadmeter slechts twaalfhonderdste (!) indexpunt verwijderd van de voorgaande correctiebodem. over een potentiële dubbele bodem Nadat op 10 oktober 2002 de Amerikaanse aandelenmarkten direct na de openingsbel wederom wegzakten, werd de neergaande trend met teksten als further downside targets still in place als het ware manifest. Tijdens de nerveuze handelsuren verschenen de technical alerts op de Bloomberg-terminals en stonden de faxen in de dealingrooms roodgloeiend. Eén faxbericht, nu afkomstig van een andere vooraanstaande technisch analist, vatte de mineurstemming met slechts vier woorden samen; no place to hide?. De angst was begrijpelijk. De S&P 500 Index zakte namelijk met een notering op 768,63 dwars door de vorige paniekbodem uit juli heen. De dalende trend leek krachtig door te zetten. De neerwaartse risico s werden dan ook groter beoordeeld dan de kansen op koersherstel (zie tekst tech@lert ). Het zichtbare dalingsrisico Wat op het eerste gezicht (op een door beursexperts geautoriseerde) bevestiging van de dalende trend leek, leverde bij nader inzien één van de meest significante correctiebodems van de afgelopen jaren op. Het negatieve sentiment was te ver doorgeschoten en het thema applying technical analysis to enhance returns van de technisch analisten werd als zodanig ernstig op de proef gesteld. Dit waargebeurde verhaal geeft aan, dat de logica van het irrationele bij market timing nadere toelichting verdient. bleek een significant koopmoment Nu berichtte op diezelfde 10 oktober 2002 The Financial Times over de nieuwe winnaars van de Nobelprijs voor de economie. In het artikel Economists rewarded for work on rationality beweerden de Nobelprijswinnaars Daniël Kahneman en Amos Tversky, dat de meeste mensen onder toenemende druk van de onzekerheid, de neiging vertonen om irrationeel te denken en te handelen. Wall Street leverde diezelfde avond al het ultieme bewijs geen oog te hebben voor irrationele gevoelens of geluk. Daarom had Daniël Kahneman in een interview twee maanden later in het NRC Handelsblad drie tips: wees sceptisch, doe weinig en heb geduld. De Nobelprijswinnaar tipt ; wees sceptisch Bron: Salomon Smith Barney, 10 oktober 2002 Theodoor Gilissen Research: Market timing: laag kopen en hoog verkopen / 2006

6 Wanneer het optimisme of pesssimisme maximaal is Deze geciteerde adviezen van de Nobelprijswinaar Daniël Kahneman zijn waardevol, juist omdat de meest significante toppen en bodems in de markt gemaakt worden op die momenten, wanneer het optimisme of pessimisme maximaal is. Bij extreem optimisme in de markt zijn de meeste beleggers nagenoeg volledig belegd en zijn de beschikbare liquiditeiten voor nieuwe beleggingen gering. Er is dus weinig geld meer over om de koersen nog verder omhoog te stuwen. Als gevolg hiervan is een daling het meest waarschijnlijk. Bij extreem pessimisme zijn beleggers juist liquide gegaan, waardoor er steeds meer cash beschikbaar komt om de koersen te laten stijgen. is gezond wantrouwen gerechtvaardigd Zie hier de simpele, maar logische verklaring om sceptisch te worden naarmate het sentiment in al haar optimisme of pessimisme dreigt door te schieten. De kenmerken van overdreven sentiment zijn voor het brede publiek in het algemeen duidelijk herkenbaar aan de woordkeuze in de media. Vetgedrukte krantenkoppen die reppen over paniek, crisis of euforie en gretig zijn exemplarisch voor een extreme stemming. Vooral wanneer de niet-financiële media op deze wijze aandacht schenken aan de ontwikkeling op de financiële markten, is een gezonde dosis scepsis gerechtvaardigd. Bron: NRC Handelsblad, 7 december 2002 Bron: The Financial Times, 10 oktober Theodoor Gilissen Research: Market timing: laag kopen en hoog verkopen / 2006

7 Wat is market timing? Market timing is de beleggingsfilosofie die in het teken staat van laag kopen en hoog verkopen. De gedachte achter deze filosofie is, dat het mogelijk moet zijn om betere rendementen te realiseren door volledig belegd te zijn, zodra de koersen stijgen, maar geheel liquide vanaf het moment dat de koersen beginnen te dalen. Onder market timing wordt tevens de kunst verstaan om op tijd in te spelen op de veranderingen die zich voordoen tussen de economische regio s in de wereld, bedrijfssectoren en de verschillende beleggingscategorieën (zoals aandelen, onroerend goed, obligaties, grondstoffen etc.). Laag kopen en hoog verkopen Wie de kunst van market timing succesvol in praktijk wil brengen lijkt vooral over een goede voorspelkracht te moeten beschikken. Maar helaas kan niemand met 100% zekerheid de toekomstige ontwikkelingen op de beurs inschatten. Daarnaast is de ware oorzaak van een bepaalde verandering in de koers meestal pas achteraf duidelijk aan te wijzen. De prangende vraag luidt dan ook wanneer is het moment aangebroken om te anticiperen op een verandering in de koers of de trend? De oorzaak wordt meestal achteraf duidelijk Er zijn oneindig veel argumenten die een verandering in de koers verklaren of rechtvaardigen. Deze argumenten zijn veelal van macro- of bedrijfseconomische aard, maar kunnen ook te maken hebben met (geo)politieke factoren, regionale of demografische ontwikkelingen en noem verder maar op. In deze special gaan wij niet in op de vraag waarom?. Wie hierin geïnteresseerd is, abonneert zich bij voorkeur op onze andere researchpublicaties of raadpleegt dagelijks de financiële media. (Te) veel argumenten kunnen het waarom verklaren Het is niet noodzakelijk om het waarom te weten om toch te kunnen profiteren van aanstaande koersstijgingen of -dalingen. In de beleggingsfilosofie van de technische analyse volstaat een studie van het effect op de koers. Niet de oorzaak (= het waarom), maar het gevolg (= de koersverandering) is voor de vraag wanneer? interessant. Wij hebben niet de illusie altijd beter geïnformeerd te zijn dan de markt. Wel denken wij met een intensieve focus op de koersveranderingen in de markt beter en sneller inzicht te krijgen wanneer er trends ontstaan en eindigen. maar het is niet noodzakelijk om te weten Betere resultaten zijn mogelijk, maar dan wel met een solide plan van aanpak. De subjectieve interpretaties, van zowel de beleggers als de technisch analist, welke meestal een rol van betekenis spelen bij market timing, moeten zoveel mogelijk worden vermeden. Want uit studies blijken de grafische analyses, gemaakt vanuit de traditionele benadering van de chartists op cruciale momenten in de markt soms te conflicteren met de uitkomsten van de handelsmodellen van de technician. In dat geval is een gezonde dosis wantrouwen en extra waakzaamheid naar de ontwikkeling in de markt geboden. Met een solide plan van aanpak Verandering is de enige constante. De koers blijkt een momentopname in de tijd. Wie zich tijdig aanpast aan de veranderingen op de financiële markten, maakt een kans om een hoger rendement te behalen. Market timing is vanwege haar dynamische karakter geschikt om elk tijdframe te worden toegepast. De beleggingsfilosofie van de market timing en de technische analyse wordt vooral ingezet om de koersveranderingen op de korte en de middellange termijn in kaart te brengen. Maar ook de structurele veranderingen die van belang zijn voor de lange termijn kunnen met de technische analyse in kaart worden gebracht. en aanpassing is een hoger rendement mogelijk Theodoor Gilissen Research: Market timing: laag kopen en hoog verkopen / 2006

8 Market timing versus kopen & houden De tijd- en cyclus bepaalt de voorkeur Tegenover de market timing filosofie staat de buy & hold strategie. Laatstgenoemde strategie is gericht op kopen en vasthouden. Welke benadering de voorkeur verdient is een kwestie van tijd- en cyclusbepaling. Zo was aan het einde van de jaren zeventig en de beginjaren tachtig market timing een zeer populaire beleggingsstrategie. Tussen 1966 en 1982 kregen de Verenigde Staten te maken met vier recessies, waardoor de S&P-500 Index en de Dow Jones Industrial Average gedurende deze 16 jaar per saldo zijwaarts bewogen in een grote bandbreedte. Wie de kunst verstond laag in deze bandbreedte te kopen en hoog te verkopen liet de kopen en houden -beleggers achter zich. Maar de tijden veranderen en zo ook het koersverloop in de Amerikaanse beursindices. Na 1982 zijn genoemde beursindices ruim vertienvoudigd. De market timing -strategie verloor aan populariteit en gaandeweg raakte de buy & hold -strategie als de meest profijtelijke beleggingsfilosofie in zwang. Het moment in de lange termijn cyclus lijkt bepalend voor de gewenste strategie. Het missen van de beste handelsmaanden of dagen Het schema op pagina 9 geeft aan, dat beleggers op de lange termijn beter af zijn met de buy & hold - strategie dan met market timing. Het risico om de beste maanden in een bepaalde marktcyclus te missen heeft namelijk een sterk negatieve impact op het eindresultaat. De kolommen A, B en C geven de groei weer van een belegging ter waarde van $ in 1975, 1985, en 1995, eindigend op 31 december De conclusie lijkt gewettigd, dat voor de buy & hold -filosofie de factor tijd van doorslaggevende betekenis is. Juist omdat hij verondersteld wordt niet aan markt timing te doen, verzet de tijd het meeste werk voor hem. In het schema heeft de buy & hold -belegger ook het dividend in de verstreken perioden ontvangen en herbelegd. Jaarrendementen S&P-500 index sinds 1 januari 1980 Datum Slotstand Rendement , ,76 25,77% ,55-9,73% ,64 14,76% ,93 17,27% ,24 1,02% ,28 26,33% ,17 14,62% ,08 2,03% ,72 12,40% ,67 26,27% ,22-5,83% ,09 26,31% ,71 4,46% ,45 7,06% ,27-1,54% ,93 34,11% ,43 20,21% ,43 31,06% ,23 26,67% ,25 19,53% ,28-10,14% ,08-13,04% ,82-23,37% ,92 26,38% ,92 8,99% ,29 3% Bron: Reuters Theodoor Gilissen Research: Market timing: laag kopen en hoog verkopen / 2006

9 De Universiteit van Michigan toonde eerder in een vergelijkbare studie over de periode tussen de start van de bullmarkt op 12 augustus 1982 en de koerstop op 25 augustus 1987 (vlak voor de beurscrash van 19 oktober 1987) zelfs de desastreuze gevolgen aan van het missen van de beste handelsdagen in een stijgende beurscyclus (let wel, een stijgende beurscyclus!). In de herfst van 2001 publiceerde het Amerikaanse tijdschrift Barron s een onderzoek van Birinyi Associates, waarin aangetoond werd, dat een belegging ter waarde van $ in februari van 1966 en aangehouden tot oktober 2001 aangegroeid zou zijn tot $ Het missen van de vijf beste handelsdagen van elk jaar in die 36-jarige periode resulteerde in een eindbedrag van slechts $ 150. heeft desastreuze gevolgen Noemenswaardig is ook de uitkomst van een theoretisch timing -systeem, waarbij verondersteld werd dat men 100% belegd was in diezelfde periode, maar nu met uitzondering van de slechtste vijf handelsdagen van elk jaar. In dit scenario zou de investering van $ in 36 jaar zijn aangegroeid tot $ Hoewel het onmogelijk is om deze theorie in praktijk te brengen, kan er nog een andere voor de hand liggende conclusie worden getrokken: de beloning op de lange termijn is groter door de vijf slechtste handelsdagen in een bepaald beleggingsjaar te missen dan de vijf beste handelsdagen. Risicobeheersing is weer een thema Risicobeheersing is dan ook een belangrijk aandachtsgebied van de market timing -strategie. Na het uiteenspatten van de internetzeepbel in 2000 is risicobeheersing weer een thema dat op de agenda staat. Hoeveel aandelenbeleggers hadden in de jaren na 2000 niet graag de slechtste handelsmaanden gemist? Volgens het jaarboek 2005 gepubliceerd door Ibbotson Associates bedroeg het gemiddelde lange termijn beleggingsresultaat voor de Amerikaanse aandelenmarkt vanaf ,4% per jaar. Maar, vanaf de recente eeuwwisseling is een verandering gaande. Dachten we in 2000 aan het begin te staan van een nieuwe gouden eeuw, feit is dat de Dow Jones Index sinds de eeuwwisseling per saldo nauwelijks of geen vooruitgang meer heeft geboekt! Deze ontwikkeling staat in schril contrast met die van de laatste twee decennia. Drie jaar na de bodem in bearmarkt hebben sommige Amerikaanse en Europese aandelenindices, zoals de Nasdaq Composite Index en de Nederlandse AEX, nog niet de helft van het koersverlies sinds de koerstop in 2000 ingelopen. Het geduld van beleggers, die in de tweede helft van de jaren negentig zijn begonnen met beleggen in westerse aandelen, wordt daardoor behoorlijk op de proef gesteld. De Japanse aandelenmarkt noteert zelfs al ruim tweeënhalve decennia ruim 50% onder haar historische koerstop. Het geduld op de proef Standard & Poor s Composite of 500 stocks A B C Belegging bij aanvang $ belegging aangehouden in alle maanden $ $ $ het missen van de 10 beste maanden $ $ $ het missen van de 20 beste maanden $ $ $ 811 Bron: Standard & Poor s, mei 2005; Journal of Financial Planning, juni 2004 Beleggingsperiode beleggingsduur koersperformance tot in percentage op jaarbasis Alle 1276 handelsdagen 100% 26,30% minus de beste 10 handelsdagen 99% 18,30% minus de beste 20 handelsdagen 98% 13,10% minus de beste 30 handelsdagen 98% 8,50% minus de beste 40 handelsdagen 97% 4,30% Bron: Universiteit van Michigan 9 Theodoor Gilissen Research: Market timing: laag kopen en hoog verkopen / 2006

10 De filosofie van de technische analyse Technische indicatoren geven eerder informatie Wat is technische analyse? De technisch analist maakt primair gebruik van koersgrafieken die het gevolg zijn van transacties op de financiële markten en de grondstoffenmarkt. De oorzaken waarom er van het ene op het andere moment prijsverschillen in de koers(grafiek) ontstaan, zijn voor hem van ondergeschikt belang. Een belangrijke ondersteuning zijn de technische indicatoren. Deze indicatoren geven vroegtijdig informatie over de toe- en afname van trendmatige bewegingen. De technische analyse baseert zich op een drietal veronderstellingen: De technisch analist bestudeert de koers 1) de markttransacties verdisconteren alles Alle informatie die relevant kan zijn, is tegenwoordig snel beschikbaar. Elke nieuwe vorm van informatie wordt op efficiënte wijze in de koers verdisconteerd. Deze aanname vormt dé basis van de technische analyse. Waar de fundamentele analist de oorzaken van een bepaalde koersbeweging bestudeert en verwacht, bestudeert de technisch analist de uitkomst van alle vraag- en aanbodfactoren: de koersontwikkeling. the trend is your friend 2) de koersen bewegen in een trend Studies naar het koersverloop in het verleden tonen aan, dat wanneer een bepaalde trend eenmaal van kracht is, het waarschijnlijker is dat deze beweging zich voortzet. Handelen in de richting van de trend wordt daarom als de enige manier beschouwd om flinke winsten te maken. Echter, één verandering in de koers maakt nog geen trend. Pas wanneer er een patroon is van twee opeenvolgende hogere (of lagere) toppen in combinatie met twee opeenvolgende hogere (c.q. lagere) bodems is er formeel sprake van een stijgende respectievelijk dalende trend. Beleggers die deze trends willen bespelen accepteren dat de toppen of bodems worden gemist! Trendvolgers huldigen het standpunt the trend is your friend. Maar beleggers die de toppen en bodems proberen te bespelen, handelen liever tegendraads. The trend is your friend, except at the end when it s likely to bend Emoties zijn een belangrijke drijfveer 3) de geschiedenis herhaalt zich Om de toekomst te kunnen voorspellen, is kennis van het verleden nodig. Het verleden leert dat optimisme en pessimisme elkaar afwisselen en daardoor een beurshausse of beursbaisse veroorzaken. De tijden veranderen, maar de menselijke psyche niet. Emoties zoals hoop, angst en hebzucht zijn van alle tijden. Deze emoties zijn op de financiële markten een belangrijke drijfveer achter de koop- en verkoopbeslissingen. Bovengemiddelde rendementen zijn alleen mogelijk door zich te onderscheiden van de massa. Maar helaas blijkt de mens van nature geneigd om zich aan de omgeving (stemming) aan te passen. Wie zich in de geschiedenis verdiept, ontdekt dat de mensen keer op keer dezelfde fouten maken. Dit repeterende gedrag laat in de koersgrafiek herkenbare koerspatronen en cycli achter, waardoor aan deze patronen en golfbewegingen een voorspelbare waarde wordt toegedicht. Als we iets van de geschiedenis leren, is dat we niets van de geschiedenis leren. Citaat Winston Churchill Bron: Het Financieele Dagblad, Theodoor Gilissen Research: Market timing: laag kopen en hoog verkopen / 2006

11 Het verleden als gids voor de toekomst Market timing is in theorie heel fundamenteel en rationeel in haar benadering. Zij tracht immers tegemoet te komen aan de wensen van de homo economicus, de rationeel denkende handelaar die uit is op maximale winst bij een minimaal risico. Maar in de praktijk wint de emotie, het irrationele, het vaak van het verstand, het rationele. Juist op dé cruciale omslagmomenten in de markt vallen veel mensen ten prooi aan kuddegedrag. Hierdoor vertonen zij precies de verkeerde Pavloviaanse reflexen. Wie deze reflexen wil beheersen moet zich bewust zijn van drie tijdelementen, te weten: Market timing wordt rationeel benaderd 1) het heden, wanneer de vraag wanneer? gesteld wordt; 2) het verleden, om zo het heden in perspectief van tijd en prijs een plaats te kunnen geven; 3) de toekomst, teneinde het goede antwoord in verband te kunnen brengen met het heden. Market timing vindt in de technische analyse een rationele benadering om het schijnbaar irrationele gedrag van de financiële markten te begrijpen. De slogan van de International Federation of Technical Analysts luidt daarom als volgt: We study the past to understand the future Eind vorige eeuw gold de buy & hold -strategie in de financiële markten als één van de meest favoriete beleggingsstrategieën. De koerswinsten van de Dow Jones Industrials Average gaven daar op dát moment alle aanleiding toe. Eind 1999 werd een periode afgesloten van maar liefst vijf achtereenvolgende jaren(!) met een vijfjaar s cumulatief rendement van meer dan 90%. Dit fenomeen was sinds de beurshausse van de roaring twenties niet meer voorgekomen! Het geloof in oneindig stijgende aandelenkoersen, waarmee de economische cyclus failliet werd verklaard, nam eind 1999 extreme vormen aan. We study the past Het zakenblad BusinessWeek van 3 mei 1999 hield weliswaar een correctie in de technologie-aandelen voor mogelijk, maar ging er tegelijkertijd vanuit dat de Amerikaanse aandelenmarkt zich daarna nog sterker zou herstellen. Haar coverstory luidde dan ook A wiser bull?. Deze aanname leek op een echo van een uitspraak van de president van de New York Stock Exchange op de top van de aandelenmarkt in september 1929: It is obvious that we are through with business cycles as we have known them. Net zoals in de tweede helft van de jaren 20 leek het eind vorige eeuw alsof de bomen in de economie tot in de hemel groeiden. De Telegraaf sloot op 31 december 1999 de eeuw af met op de voorpagina de tekst HET KAN NIET OP! Feestend Nederland baadt in luxe. De economie groeit nog altijd als kool en dat willen de mensen weten ook. Het Amerikaanse beleggingsweekblad Barron s bracht enkele maanden daarvoor zelfs een rapport uit over de voorspoedige welvaart in de Verenigde Staten. Op haar cover prijkte de tot de veler verbeelding sprekende retorische vraag Are you rich yet?. De situatie in het najaar van 1999 deed daardoor denken aan een artikel, dat de voorzitter van het landelijk bestuur van de Democratische Partij in het blad Ladies Home Journal in 1929 schreef met als titel Iedereen hoort rijk te zijn. De strekking van het artikel was, dat iedereen die vijftien dollar per maand spaarde, en dit bedrag investeerde in eerste klas aandelen en de ontvangen dividenden herbelegde, na twintig jaar een vermogen van $ zou vergaren. to understand the future Bron: BusinessWeek 11 Theodoor Gilissen Research: Market timing: laag kopen en hoog verkopen / 2006

12 Geduld na de nieuwe economie Na de crash van 1929 zou het echter 25 jaar duren, voordat de Dow Jones Industrials Average er weer in zou slagen om nieuwe koerstoppen boven die van 1929 te maken. In de filosofie van de technische analyse wordt het bestaan van korte en lange termijn cycli erkend door te veronderstellen dat de geschiedenis zich herhaalt. Na het uiteenspatten van de new economy -zeepbel is de vraag in de technische analyse actueler dan ooit of de Dow Jones Index nu opnieuw ruim twee decennia geduld moet hebben om weer nieuwe hoogtepunten te realiseren. Koersgrafiek Dow Jones Industrials Average sinds 3 mei 1999 A wiser bull? tot en met eind Bron: Bloomberg 12 Theodoor Gilissen Research: Market timing: laag kopen en hoog verkopen / 2006

13 Het herkennen van toppen, bodems en trends Het signaleren van een omslag in de koers is een kwestie van patroonherkenning. Een koerstop kan zonder discussie worden herkend, zodra op (het eerste beste) tijdstip in het verleden (T-1) de koers lager ligt dan het heden (T) èn op (het eerste beste) tijdstip in de toekomst (T+1) de koers lager ligt dan het heden (T). Voor de beeldvorming ziet het patroon er dan als volgt uit: Toppen en bodems zijn herkenbaar T tijdstip nu, het heden T-1 tijdstip in het verleden T+1 tijdstip in de toekomst Hoewel volgens deze benadering objectief een top of (in omgekeerde zin) een bodem wordt herkend, blijft de vraag bij velen overeind, wanneer er sprake is van een betekenisvolle top of bodem. Bodems van betekenis worden vaak gevormd door paniekverkopen. Paradoxaal genoeg doen de beste handelsdagen zich juist voor direct nàdat de verkoopclimax bereikt is! Een koersbodem wint pas eerst aan betekenis (denk hierbij aan de V van ictorie), wanneer een herstelbeweging boven een vorige koerstop uitstijgt. Bij een top van enige betekenis geldt precies het omgekeerde. Paniekverkopen zetten bodems van betekenis Het herkennen van trends en trendwijzigingen De verticale staafjes in de hieronder afgebeelde koersgrafiek illustreren het verschil tussen de hoogste en laagste koers van een handelsdag. De staafjes noemt met in technisch vakjargon bars. De horizontale streepjes aan de linkerzijde van de staafjes geven de openingskoers weer, terwijl de streepjes aan de rechterzijde de slotkoers illustreren. De koerstoppen zijn in de barchart herkenbaar, doordat zij zichtbaar hoger liggen dan de hoogste koers van zowel de voorgaande dag (T-1) als die van één dag later (T+1). Voor de bodems (in de grafiek afgekort met de letter B ) geldt het omgekeerde. De bar chart: functioneel op elk tijdframe Het proces van een neergaande trend, trendomslag en stijgende trend T1 B3 = DE BODEM! B1 = 1E BODEM B2 = 2E BODEM B3 = 3E BODEM B4 = 4E BODEM T2 T1 = 1E TOP T2 = 2E TOP T3 = 3E TOP B1 B2 T3 PROCES VAN LAGERE TOPPEN LAGERE BODEMS AFGEBROKEN TREND IS DALEND B2 Bron: Theodoor Gilissen Research B3 B4 13 Theodoor Gilissen Research: Market timing: laag kopen en hoog verkopen / 2006

14 Het signaleren van een potentieel draaipunt in de daggrafiek is door deze manier van kijken al mogelijk één dag nà een top of bodem. Waar de daghandelaar een barchart op minuut- en uurbasis zal gebruiken, kunnen de meeste beleggers volstaan met een bar chart op dag-, week- of maandbasis. Het gebruik van de bar chart is dus functioneel op elk tijdframe. De koersgrafiek vertelt de feiten De psychologie achter de koersgrafiek De trend in de hierboven afgebeelde daggrafiek kan als dalend worden beschouwd vanaf het moment dat de koers onder de tweede bodem (B2) doorschiet èn hieraan voorafgaand ook een lagere top (T2) is gevormd. Aan het proces van twee lagere toppen en twee lagere bodems komt een einde op de dag dat dit proces wordt afgebroken (de eerste staaf na B4). In dit voorbeeld ligt de vierde bodem (B4) hoger dan de voorgaande bodem (B3). Dit is een concrete eerste aanwijzing van terugkerende hebzucht in de markt. De kopers willen niet langer wachten op het moment waar het laagste punt weer wordt opgezocht. Het feit dat de koers (na de aanwijzing van een hogere bodem) óók nog boven de laatstgevormde top (T3) weet uit te stijgen, geeft aan dat de markt geen haast (angst) meer heeft met verkopen. De kopers krijgen nu vrij spel met als resultaat stijgende koersen. Overigens valt op dat na de hogere bodem (B4) de slotkoers elke dag weer aan de bovenkant van de dagrange komt te liggen. De grafiek vertelt feitelijk het verhaal, dat de gretigheid om te kopen elke volgende dag toeneemt. en trekt de aandacht van andere(n) Naarmate de koers verder stijgt, trekt deze ontwikkeling de aandacht van andere beleggers. Die willen vervolgens ook meeprofiteren. De trend verzelfstandigt zich dan als het ware. Soms trekt een trend zoveel massa aan, dat deze de aandacht krijgt van de populaire (financiële) media. De trend geeft aanleiding voor een thema-artikel op de cover. De praktijk leert dat het dan vaak te laat is om nog van de aktuele trend te profiteren. Of deze indruk juist is maakt de technisch analist gebruik van technische indicatoren. Indicatoren zijn afgeleide formules van de koersdata. Sommige daarvan meten de kracht van een trend. Een individuele belegger: I ve got a stock here that could really excel. De aandelenmarkt: Really excel? - Excel? - Sell? - Sell, sell, sell! Een belegger: This is madness! I can t take this any more! Good bye! De aandelenmarkt: Good bye? - Bye? - Buy, buy, buy! 14 Theodoor Gilissen Research: Market timing: laag kopen en hoog verkopen / 2006

15 Technische indicatoren Meten is weten. Uit de natuurkunde kennen wij het fenomeen van de zwaartekracht. Een omhoog geworpen bal zal eerst met kracht stijgen, daarna in vaart afnemen om even een moment in de lucht tot stilstand te komen, voordat hij terugvalt naar de aarde. De kracht achter een bepaalde daling of stijging in relatie tot de veranderingen in de prijs in het recente verleden wordt in de technische analyse momentum genoemd. In het kader van een zo accuraat mogelijke market timing dient zo snel en nauwkeurig mogelijk gemeten te worden wanneer er: Indicatoren meten het momentum 1) aan de definitie van een opgaande of neergaande trend is/wordt voldaan, 2) deze trend voldoende vaart (= momentum) krijgt om door te zetten, 3) het momentum afneemt ter indicatie van een naderende trendomslag (top of bodem). Om het momentum te meten volstaan wij met het bespreken van twee populaire technische indicatoren. Dit zijn de relatieve sterkte indicator (RSI) en de average directional movement (ADX): De relatieve sterkte indicator Het momentum wordt gemeten aan de hand van een koersverschil ten opzichte van vast tijdstip in het verleden. De formule hiervoor luidt als volgt: M = momentum K = slotkoers Kx = slotkoers van x-aantal dagen geleden Door deze formule dagelijks opnieuw te berekenen aan de hand van een vaste tijdinterval wordt de relatieve sterkte of zwakte zichtbaar. Om het nadeel op te heffen dat een sterke beweging van bij voorbeeld 14 dagen geleden resulteert in een significante verandering in het momentum vandaag, heeft een analist, Welles Wilder, de relatieve sterkte indicator (RSI) in het leven geroepen. De RSI werkt met gemiddelden, waardoor er een veel rustiger en daardoor duidelijker beeld ontstaat van de echte koersontwikkeling. Relative Strength Index RSI NOTEERT 4 DAGEN RSI STIJGT 30 KOOPSIGNAAL! Bron: Reuters 15 Theodoor Gilissen Research: Market timing: laag kopen en hoog verkopen / 2006

16 De formule voor de RSI luidt als volgt: RS = gemiddelde van x-aantal winst dagen / gemiddeld van x-aantal verlies dagen. Te goedkoop of te duur? Overbought of oversold De uitkomst van de RSI beweegt zich in een schaal tussen 0 en 100, waarbij een getal lager dan 30 wijst op een relatief goedkope waardering en een uitkomst boven 70 op een relatief dure waardering. In technisch vakjargon wordt dan gesproken over oversold of overbought. Zodra de RSI oversold of overbought is, dwingt deze conditie de belegger om niet langer meer in de richting van de trend te handelen, maar rekening te houden met een tegengestelde beweging. In het voorbeeld vormt de stijging van de RSI boven de 30 in samenhang met het waargenomen bodempatroon een technisch handelssignaal om (op de volgende dag) te kopen (zie grafiek pagina 15). Market timing is vooral kwantitatieve analyse Positieve en negatieve divergentie Een veel voorkomend probleem is dat een oversold- of overbought -situatie soms erg lang kan aanhouden. De koop- of verkoopdruk is dan zo groot, dat er sprake is van een trendmatige beweging naar boven of beneden. Wie denkt op basis van enkel en uitsluitend de lage of hoge stand van de RSI het goede koop- of verkoopmoment te kunnen timen, komt dan bedrogen uit. De foutmarge in de market timing neemt af, wanneer een proces van hogere toppen in de koers geen hogere toppen in de relatieve sterkte index (of juist vice versa) oplevert in een dure of goedkope waardering. Bij een positieve divergentie noteert de koers een nieuwe bodem, maar de RSI niet meer. Bij een negatieve divergentie noteert de koers een nieuwe top, maar de RSI niet meer. Deze positieve of negatieve divergentie geeft in het algemeen goede aanwijzingen voor een naderende omslag. Een koersbodem of koerstop van betekenis kan worden gezet, zodra een omslag in de koers niet alleen door haar koerspatroon wordt herkend, maar ook de RSI corrigeert uit een oversold- of overboughsituatie. Market timing is meer dan technische analyse. Het is ook kwantitatieve analyse zo blijkt als we de directional movement indicator toelichten. De procentuele verandering De directional movement -indicator (DMI) Wanneer de hoogste koers van vandaag hoger is dan de hoogste koers van gisteren dan is er vandaag meer optimisme dan pessimisme geweest (positieve DM). Daar staat tegenover dat bij een laagste koers vandaag, welke lager ligt dan die van gisteren, er meer pessimisme is (negatieve DM). Door een focus op de hoogste en laagste koers van een dagrange zijn we nu niet meer afhankelijk van slechts één momentopname van een dag (bijvoorbeeld om uur de slotkoers). Wat we willen meten is de echte procentuele verandering (de genormaliseerde waarde) in het optimisme of pessimisme. Over een vastgestelde periode (bijvoorbeeld 14 dagen) delen wij de som van een gefixeerd aantal positieve DM-waarden en de som van een vastgesteld aantal negatieve DM-waarden door de werkelijke range. De werkelijke range is de grootste waarde van de volgende drie punten: - het absolute verschil tussen de hoogste en laagste koers van vandaag. - het absolute verschil tussen de hoogste koers van vandaag en de slotkoers van gisteren. - het absolute verschil tussen de laagste koers van vandaag en de slotkoers van gisteren. De uitkomst van deze twee delingen ligt altijd tussen de 0 en 100 procent. De directional movement index (DX) wordt vervolgens berekend door het verschil tussen beide delingen te delen door de som van +DM en DM over de gefixeerde periode. Ook hier ligt de uitkomst tussen de 0 en 100%. De gemiddelde richtinggevende beweging, ook Average Directional Movement Index (ADX) wordt vervolgens verkregen door van deze uitkomst ook weer een gefixeerd gemiddelde te hanteren. 16 Theodoor Gilissen Research: Market timing: laag kopen en hoog verkopen / 2006

17 De trend is vast Een stijgende ADX wijst op een trend die in kracht toeneemt. Het zegt niets over de richting van de trend, maar alles over de intensiteit. Hoe verder de ADX stijgt, hoe groter de kans dat de trend doorzet. Pas nadat de ADX zelf extreem hoge waarden noteert en uiteindelijk piekt, dan wijst dit op het potentiële einde van een trend; met andere woorden een top of bodem van echte betekenis. Wanneer tegelijkertijd ook de RSI zich weer boven de 30 of onder de 70 herstelt en in de koersgrafiek ook een bodem- of toppatroon herkend kan worden, dan markeert deze bodem of top waarschijnlijk het einde van een trendmatige beweging. In de technische analyse wordt een trendmatige beweging als vast gekwalificeerd, zodra de ADX stijgt en boven een waarde van 25 noteert. De kans dat een dalende (of stijgende) trend zichzelf verzelfstandigt neemt dan toe. zegt iets over de trend De terreuraanslagen van 11 september 2001 Op woensdag 6 september 2001 sloot de AEX onder de koersbodem van maart (512) van dat jaar. Ook de MSCI USD World Index en de Dow Jones Eurostoxx 50 Index zakten door hun technische steunniveaus heen. De trend was reeds dalend en werd met het nieuwe dieptepunt opnieuw bevestigd. De ADX steeg boven een waarde van 25, waardoor de trend intensiever werd. Op basis van de slotkoersen van vrijdag 7 september was de technische conditie voldoende verslechterd om een versnelde daling te verwachten. Op de 11e september 2001 gaven de terreuraanslagen in de Verenigde Staten aanleiding voor wereldwijde paniekverkopen op de aandelenbeurzen. De piek in de ADX (zie aanwijzing in de koersgrafiek) markeerde korte tijd later de verkoopclimax en daarmee het einde van de dalende trend. en haar intensiteit In de filosofie van de technische analyse wordt alle informatie efficiënt in de koers verdisconteerd. Ook handel met voorkennis laat in de vorm van koop- of verkooptransacties, sporen achter in de koers. In het geval van market timing gaan alle alarmbellen af, zodra een steun- of weerstand het begeeft en de indicatoren vrijwel tegelijkertijd kritische waarden bereiken. Hierdoor is het mogelijk om market timing tevens als alarmeringssysteem in te zetten voor (vermeende) of onzichtbare risico s op de financiële markten. Grafiek AEX Jan 2001 Feb 2001 Mar 2001 Apr 2001 May 2001 Jun 2001 Jul 2001 Aug 2001 Sep 2001 Oct 2001 Nov 2001 Dec 2001 Bron: Metastock 17 Theodoor Gilissen Research: Market timing: laag kopen en hoog verkopen / 2006

18 De voorwaarden voor verkooppaniek Voorbeeld: het boekhoudschandaal van Ahold Op donderdag 20 februari 2003 zakte Ahold met een slotkoers op EUR 8,40 onder haar vorige koers-bodem ( 8,72) gezet in de voorgaande maanden. De ADX steeg boven een waarde van 25, waardoor de koersontwikkeling neerwaarts momentum kreeg. De voorwaarden voor een mogelijke verkooppaniek kon dus de volgende vrijdag worden herkend. De maandag daarop ging de geschiedenis in als de dag, waarop Ahold haar boekhoudschandaal wereldkundig maakte. De koers van het aandeel Ahold implodeerde met ruim 60%. Daggrafiek Ahold Sep 2002 Oct 2002 Nov 2002 Dec 2002 Jan 2003 Feb 2003 Mar 2003 Apr 2003 May 2003 Jun 2003 Bron: Metastock 18 Theodoor Gilissen Research: Market timing: laag kopen en hoog verkopen / 2006

19 Voorbeeld: Google In haar editie van 5 december 2005 schrijft het zakenblad BusinessWeek over het succes van het Amerikaanse internetbedrijf Google. Volgens het omslagartikel was het geen wonder, dat iedere broker of venture capitalist a piece of the action wilde. Het aandeel Google noteerde op dat moment rond $400 en steeg in de maand daarop naar een piek op 11 januari 2006 rond $475. In de weekgrafiek van Google is duidelijk de koerstop van 11 januari 2006 te herkennen. De hoogste koers van die week lag hoger dan die van de week ervoor en de week daarop volgend. De slotkoers van de week daarop volgend lag vervolgens onder de laagste koers van de week ervoor. Het aandeel was met een RSI-waarde boven de 70 sinds medio oktober 2005 al overgekocht geraakt. Maar een koerstop van betekenis werd echt herkenbaar op 20 januari 2006, nadat er een negatieve divergentie in de 14-weeks RSI (zie grafiek) ontstond en deze indicator uit de overgekochte zone corrigeerde. Daarna daalde het aandeel met 28% naar een dieptepunt op 15 februari op $343 en raakte daardoor oversold. Vervolgens herstelde het aandeel zich richting $400, maar dan breekt op 28 februari het technisch herstel af en daalde het aandeel in één dag tijd met 7,1%. Het bedrijf maakte op die dag namelijk bekend, dat de omzetgroei vertraagt. In reactie hierop merkte een financieel analist het volgende op: Perhaps they didn t want to wait for the next quarter to try to manage expectations a bit. De koers levert vervolgens nog verder in, nadat het bedrijf begin maart 2006 per ongeluk haar omzetverwachting, welke lager bleek te zijn dan de analistenschattingen, op haar site publiceerde. Chartist of technician? Is de technisch analist in staat om in de koersontwikkeling zelf trends en koerspatronen te herkennen, dan vervult hij de rol van de traditionele chartist. Maar hij verandert in een technician, zodra hij ook gebruik maakt van wiskundige formules om de trendvastheid van een koersontwikkeling te meten. Het komt voor dat de (subjectieve) patroonanalyses van de chartist in conflict raken met de kwantitatieve analyses van de technician. Soms wordt door zowel de traditionele technische analyse als de media de bestaande trend als vanzelfsprekend doorgetrokken, terwijl de technician een bepaalde overdrijving in de trend meet. Vanuit een langere termijn pespectief is dat vaak hèt moment om alert te zijn op een trendomslag. De trend overdrijft mogelijk GOOGLE (met 14-weeks RSI) Oct Nov Dec Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec Jan Feb Bron: BusinessWeek, 5 december 2005 Bron: Bloomberg 19 Theodoor Gilissen Research: Market timing: laag kopen en hoog verkopen / 2006

20 De rol van de media wanneer er consensus is De sterkste stijgingen, welke zoals reeds geschetst voor market timing van cruciaal belang zijn, doen zich paradoxaal genoeg het meest voor direct nà een verkoopclimax. De media bewijst de market timing als contraire beleggingsstrategie een enorme dienst. Het taalgebruik en de manier waarop het sentiment wordt weergegeven, zegt namelijk ook veel over het moment om tegen de heersende opinie in te gaan. Dit geldt vooral, wanneer er consensus lijkt over de verdere koersontwikkeling. Een aantal voorbeelden uit de praktijk maakt dit duidelijk. over de richting van de markt De enige weg is die naar beneden Onder deze koptekst meldde Het Financieele Dagblad op 10 augustus 2004 Technisch analisten zijn het erover eens dat de AEX-index door een belangrijke steun is gezakt. Waar de index naartoe zou bewegen, daarover liepen de meningen in het artikel overigens sterk uiteen, maar de toonzetting was duidelijk negatief. Feit is, dat nog geen week later de enige weg niet naar beneden, maar omhoog bleek te zijn. conclusies kunnen snel veranderen De stand van de technische indicatoren Aan de technische analyses viel niets af te dingen. Immers, de neergaande trend nam steeds vastere vormen aan, en ook in de directional movement was sprake van toenemende verkoopintensiteit. Echter, de slotkoers van 10 augustus 2004 resulteerde in een positieve divergentie in de relatieve sterkte index. Op 16 augustus opende de AEX op 309,21 en herstelde zich via een intraday-bodem op 307,31 op indrukwekkende wijze door te sluiten op de hoogste koersnotering van die dag op 314,37. Deze trendomslag deed de directional movement afvlakken. De intraday bodem van 16 augustus lag lager dan die van de voorgaande dag en die van de dag erna. Een bodem (van betekenis) was gezet! Dit voorbeeld in de AEX illustreert hoe snel de analyses om een herziening vragen. Lijkt op het ene moment de visuele trendvolgende benadering afkomstig van de traditionele chartist haar gelijk te halen, de uitkomsten van de kwantitatieve benadering van de technician, welke voortkomen uit de bestudering/uitkomsten van de technische indicatoren, kunnen hier snel haaks op komen te staan. De kunst is hier adequaat mee om te gaan. Bron: Het Financieele Dagblad, 10 augustus Theodoor Gilissen Research: Market timing: laag kopen en hoog verkopen / 2006