Een nieuwe stap in de reeks Toekomstverkenningen

Transcriptie

1 4 INLEIDING Ondanks de maatregelen van de voorbije decennia verbetert de kwaliteit van het leefmilieu in Vlaanderen te weinig of niet snel genoeg. Dat tonen de milieu-indicatoren die VMM-MIRA al jarenlang opvolgt aan. Heel wat indicatoren, zoals de emissies naar lucht en water, vertonen een gunstige maar afzwakkende evolutie. Bovendien blijft de impact op mens, natuur en economie groot. De huidige inspanningen blijken ontoereikend om de milieu-impact van onze grote maatschappelijke systemen energie, mobiliteit en voeding terug te dringen. Tegelijk wordt wereldwijd meer en meer een beroep gedaan op schaarser wordende grondstoffen en hulpbronnen. De klimaatverandering manifesteert zich steeds nadrukkelijker. Maar ook andere globale trends, zoals demografische veranderingen, toenemende polarisatie en versnelde technologische ontwikkelingen, plaatsen ons voor grote uitdagingen. Al die ontwikkelingen zetten het energie-, mobiliteits- en voedingssysteem nog meer onder druk. Verder doen zoals we bezig zijn is geen optie. Om de welvaart en het welzijn van de komende generaties veilig te stellen zonder de planeet te overbelasten, dringt een fundamentele verandering van onze maatschappelijke systemen zich op. Die duurzaamheidstransities lijken stilaan op gang te komen, maar ze verkeren nog in de beginfase. Het komt er dan ook op aan om op korte termijn de juiste voorwaarden te scheppen voor een resolute versnelling naar een duurzame samenleving. De Milieuverkenning 2018 wil daar inzichten voor aanleveren. Een nieuwe stap in de reeks Toekomstverkenningen Uit de Milieuverkenning 2030 (2009) bleek al dat op korte termijn structurele systeemveranderingen nodig zijn om het leefmilieu in Vlaanderen te beschermen. Maar de transitie in Vlaanderen kan enkel worden begrepen als we ook de ingrijpende ontwikkelingen op wereldschaal mee in rekening brengen. Het rapport Megatrends: ingrijpend maar ook ongrijpbaar? (2014) beschreef zes globale trends en hun impact op het Vlaamse energie-, mobiliteits- en productie- en consumptiesysteem en op de ruimtelijke ordening. Ook de strategische consequenties voor het Vlaamse milieubeleid op korte en langere termijn werden in kaart gebracht. In het indicatorrapport Systeembalans 2017 hebben we de systeembenadering verder geconcretiseerd. We onderzochten hoe de drie belangrijke maatschappelijke systemen presteren op milieuvlak en welke oplossingsrichtingen mogelijk zijn om hun milieu-impact te verminderen. Het werd ook duidelijk dat ruimte daarbij een belangrijke faciliterende rol kan spelen.

2 5 In de Milieuverkenning 2018 werken we die oplossingsrichtingen verder uit. Daarbij onderbouwen we de dringende nood aan een systeembenadering en staan we stil bij het (transitie) gedrag van systemen. Vervolgens gaan we uitgebreid na hoe de maatschappelijke systemen energie, mobiliteit en voeding zich gedragen tijdens een transitie. Een waaier van mogelijke oplossingen wordt in detail beschreven, met een inschatting van hun potentieel op het vlak van (ecologische) duurzaamheid. We bekijken hoe de diverse oplossingen elkaar kunnen versterken of soms net in de weg staan. Ruimtelijke strategieën worden geselecteerd die de duurzaamheidstransitie van de maatschappelijke systemen ondersteunen. Horizonscanning helpt daarbij om trends en onzekerheden die een rol spelen bij de transitie te begrijpen en ermee rekening te houden. Dat alles mondt uit in een aantal belangrijke overkoepelende inzichten en algemene hefbomen die de duurzame transities in de diverse maatschappelijke systemen kunnen faciliteren. 2050: minder veraf dan gedacht Bijna tien jaar na de Milieuverkenning 2030 kijken we in dit rapport verder, tot Europa wil immers tegen 2050 getransformeerd zijn naar een koolstofarme economie. België en Vlaanderen moeten daartoe hun broeikasgasemissies met 80 tot 95 procent reduceren in vergelijking met 1990: een ambitieuze doelstelling met ingrijpende gevolgen voor de manier waarop we wonen, werken, ons verplaatsen en ons ontspannen. Onze maatschappij zal de komende decennia grondige veranderingen ondergaan. De systeembenadering die we in dit rapport hanteren, biedt een kader voor de noodzakelijke duurzame herconfiguratie van elk van onze maatschappelijke systemen is een stuk minder veraf dan we denken. Aanzetten in de gewenste, duurzame richting moeten nu verder gelanceerd en versneld worden. De Milieuverkenning 2018 biedt een brede en veelzijdige analyse van oplossingen, eventuele drempels en geschikte hefbomen om de transitie naar een (ecologisch) duurzame samenleving in Vlaanderen tijdig te realiseren. We hopen dat u er kansen en inspiratie in vindt om zelf mee vorm te geven aan de maatschappelijke systemen van morgen. Want één ding is intussen duidelijk: betrokken zijn we allemaal.

3 6

4 7 WAT U BIJ HET LEZEN VAN DE MILIEUVERKENNING 2018 MOET WETEN De Milieuverkenning 2018 beschrijft en analyseert oplossingen die kunnen bijdragen aan een (ecologisch) duurzamer energie-, mobiliteits- en voedingssysteem. Het milieupotentieel en mogelijke trade-offs en co-benefits werden onderzocht, en de eventuele drempels en beschikbare hefbomen om ze te realiseren werden uitgebreid in kaart gebracht. Drie bouwstenen en twee aanvullende studies Aan de basis van dit syntheserapport liggen diverse achtergrondstudies. Een ruime groep van experten was betrokken bij de uitwerking ervan. Drie bouwstenen vormen de basis voor dit rapport: 1. een analyse van de evolutie van milieu-indicatoren die de toestand van het leefmilieu in Vlaanderen weergeeft en toont welke tendensen zich aftekenen; 2. een horizonscanning waarin megatrends worden geactualiseerd en maatschappelijke ontwikkelingen worden geschetst die de transitie naar duurzaamheid kunnen beïnvloeden; 3. duurzame oplossingen voor drie belangrijke maatschappelijke systemen: energie, mobiliteit en voeding. Twee aanvullende studies bieden daarbij essentiële inzichten: Naar een diagnostiek van systeemverandering gaat na hoe de maatschappelijke systemen in Vlaanderen zich gedragen wanneer ze een impuls tot transitie ondervinden. Ruimte als integrerend platform voor milieuoplossingen biedt een selectie en analyse van ruimtelijke strategieën die op een integrerende manier duurzame oplossingen voor de diverse systemen mogelijk maken en/of ondersteunen. De analyse van de evolutie van milieu-indicatoren, als eerste bouwsteen van de Milieuverkenning 2018, is gebaseerd op de uitgebreide set indicatoren intussen ruim tweehonderd die MIRA opvolgt op Die indicatoren maken duidelijk welke trends zich aftekenen en wat dat ons leert over het huidige milieubeleid in Vlaanderen. Voor de beide andere bouwstenen en voor de aanvullende studies werd een beroep gedaan op externe expert-auteurs. Zij werkten op hun beurt samen met een brede groep van (praktijk)experten uit diverse disciplines. Voor een overzicht van de verschillende studies waarop dit rapport is gebaseerd en hun respectievelijke auteurs, verwijzen we graag naar het overzicht achteraan in dit rapport. De studies kunnen ook worden geraadpleegd via

5 8 STRUCTUUR VAN HET ONDERZOEK VOOR DE MILIEUVERKENNING 2018 Gedragskenmerken van systemen BOUWSTEEN 1 Indicatoren BOUWSTEEN 3 Oplossingen BOUWSTEEN 2 Horizonscanning voor een duurzamer energie-, mobiliteits- en voedingssysteem Ruimte als platform voor milieuoplossingen MIRA - VMM Focus op oplossingen Het hart van de Milieuverkenning 2018 is de bouwsteen oplossingen. Voor elk maatschappelijk systeem afzonderlijk werd de analyse van mogelijke duurzame oplossingen uitgevoerd door een combinatie van literatuurstudie en een gerichte bevraging van specialisten, samengebracht in focusgroepen en panels. In een eerste stap werden de verschillende mogelijke oplossingen en innovaties geïnventariseerd. Die situeren zich binnen de eerder bepaalde oplossingsrichtingen in de MIRA Systeembalans 2017 en bevatten doelbewust een divers palet aan oplossingen: van bestaande tot relatief nieuwe, en in bepaalde gevallen zelfs nog experimentele methodes en technologieën. In een tweede stap werd zo goed mogelijk het milieupotentieel van de verschillende oplossingen en innovaties in kaart gebracht. Binnen het bredere raamwerk van duurzaamheid werden ook mogelijke trade-offs en co-benefits bepaald. Die kunnen ook voor andere maatschappelijke systemen relevant zijn, en situeren zich soms niet alleen op ecologisch maar ook op sociaal of economisch vlak. Ten slotte werden de belangrijkste drempels en hefbomen voor elk van de oplossingsrichtingen geanalyseerd. Daarvoor werden per systeem een of meerdere workshops georganiseerd met een diverse groep (praktijk)experten. Die gingen na welke rol innoverende actoren zelf kunnen spelen, en welke rol weggelegd is voor de andere actoren, waaronder de overheid.

6 9 Hoe is de Milieuverkenning 2018 opgebouwd? De resultaten van het uitgebreide studiewerk worden in dit syntheserapport kernachtig in hun samenhang voorgesteld. In een eerste hoofdstuk duiden we welke trends zich aftekenen in het Vlaamse leefmilieu en wat dat zegt over de beperkingen van het huidige milieubeleid. We beschrijven ook de uitdagingen en de onzekerheden waarvoor globale megatrends ons plaatsen. Op basis daarvan argumenteren we waarom systeemoplossingen een must zijn bij het nadenken over duurzame transities. Vervolgens gaan we in drie afzonderlijke hoofdstukken uitgebreid in op de maatschappelijke systemen energie, mobiliteit en voeding. Eerst schetsen we het kader en de staat van de transities. Binnen de diverse oplossingsrichtingen beschrijven we de concrete mogelijke oplossingen met een inschatting van hun potentieel op het vlak van milieu-impact en duurzaamheid. We staan ook telkens stil bij eventuele drempels en mogelijke hefbomen die de realisatie van de oplossingen kunnen faciliteren. Integrerende ruimtelijke benaderingen komen aan bod in een volwaardig afzonderlijk hoofdstuk. Dat leidt tot het formuleren van prioritaire ruimtelijke strategieën die, over de verschillende maatschappelijke systemen heen, milieuoplossingen kunnen mogelijk maken en ondersteunen. Intermezzo s tussen de hoofdstukken geven een inkijk in de manier waarop we bepaalde methodieken hebben toegepast en in de inzichten die dat opleverde. Zo gaan we dieper in op het (transitie)gedrag van systemen en het belang van horizonscanning. In een afsluitend hoofdstuk formuleren we inzichten en vaststellingen waarop beleidsmakers, maar ook alle andere stakeholders, zich kunnen baseren om de komende jaren de transitie naar een ecologisch duurzaam Vlaanderen mee vorm te geven.

7 ACHTERGRONDDOCUMENTEN De Milieuverkenning 2018 compileert belangrijke lijnen uit de zeven achtergronddocumenten die aan de basis ervan liggen. VMM-MIRA wenst de onderzoekers en alle leden van de expertpanels uitdrukkelijk te danken voor hun waardevolle inbreng en hun enthousiaste medewerking aan deze omvangrijke studieopdracht. Wat milieu-indicatoren ons (niet) vertellen: een meta-analyse Bob Peeters, Hugo Van Hooste, Johan Brouwers, Sander Devriendt, Igor Struyf, Erika Vander Putten, Floor Vandevenne, Marleen Van Steertegem (MIRA, VMM) Naar een diagnostiek van systeemverandering Pieter Valkering, Erik Laes (VITO/EnergyVille) Yves De Weerdt (VITO Transition Platform) Philippe Vandenbroeck (shiftn) Frank Nevens (UGent) Horizonscanning Annick Gommers, Katelijne Verhaegen (KENTER) Merel Claes, Jo Goossens (shiftn) Oplossingsrichtingen voor het energiesysteem Erik Laes, Pieter Lodewijks, Nele Renders, Marlies Vanhulsel, Pieter Vingerhoets (Sustainable Energy and Built environment (SEB), VITO/ EnergyVille) Jo Goossens, Kris Ooms (shiftn) Oplossingsrichtingen voor het mobiliteitssysteem Inge Mayeres, Bruno Van Zeebroeck, Sebastian Vanderlinden (Transport & Mobility Leuven) Kris Bachus, Luc Van Ootegem (HIVA, KU Leuven) Oplossingsrichtingen voor het voedingssysteem Jonas Van Lancker, Marianne Hubeau, Fleur Marchand (Landbouw en Maatschappij, ILVO) Ruimte als integrerend platform voor milieuoplossingen Miechel De Paep, Kristine Verachtert (BUUR cvba) Jo Goossens, Philippe Vandenbroeck (shiftn) U kunt de achtergronddocumenten raadplegen en downloaden via