Informatie over de gevolgen van een niet-aangeboren hersenletsel (NAH)

Transcriptie

1 Infrmatie ver de gevlgen van een niet-aangebren hersenletsel (NAH) x OVERZICHT

2 1. SPECIFIEKE PROBLEEMGEBIEDEN pagina Lichamelijk Mtrische prblemen Sensrische prblemen Neurlgische prblemen Cgnitief Vertraging in denken en handelen mentale verbelasting Aandachts- en cncentratieprblemen Geheugenprblemen Cmmunicatieprblemen / Afasie Visuruimtelijke prblemen Apraxie Agnsie Executieve disfuncties Persnlijkheidsveranderingen Emtineel Gedragsveranderingen Onpvallend Epilepsie 2. WAAR KAN JE ALS BEGELEIDER OP LETTEN? 3. JOBCOACHING VANUIT HEADwerk 1

3 Deze infrmatiebrchure bestaat uit vier delen: Overzicht waarp de gevlgen van het NAH van Tessa Heetman aangeduid zijn. De prbleemgebieden van persnen met een niet aangebren hersenletsel. Waar kan je als begeleider p letten? De jbcaching vanuit HEADwerk. Wat is een Niet-aangebren hersenletsel? Niet-aangebren hersenletsel (NAH) wil zeggen: beschadiging van de hersenen dr welke rzaak dan k, die in de lp van iemands leven pltseling is ntstaan en die niet samenhangt met de zwangerschap f bevalling. Dr de gevlgen van die beschadiging ntstaat een nmkeerbare breuk in de levenslijn en is de betrkkene vaak aangewezen p begeleiding. Mgelijke rzaken van een NAH zijn: traumatisch hersenletsel drdat van buitenaf een kracht tegen het hfd wrdt uitgeefend (tgv verkeers- en andere ngevallen, geweldpleging) cerebr vasculair accident (CVA) f bererte (hersenbleding, herseninfarct), meningitis (hersenvliesntsteking) en encefalitis (ntsteking van het hersenweefsel) (verwijderen van) hersentumr zuurstftekrt na een hartstilstand intxicatie De gevlgen van een NAH zijn vr iedereen anders. De aard en de ernst van de tekrten verrzaakt dr een NAH verschillen per persn. In de tekst zijn de gevlgen die betrekking hebben p Tessa Heetman aangeduid. We vermelden telkens k een aantal cncrete vrbeelden en de meest geschikte aanpak. 2

4 1. Specifieke prbleemgebieden De beschadiging van de hersenen kan leiden tt veranderingen p verschillende gebieden: lichamelijk functineren, cgnitief functineren en persnlijkheidsveranderingen. Het zijn vral de uiterlijk niet waarneembare gevlgen van een hersenletsel die het dagelijks functineren bepalen en bemeilijken. Hiernder vindt u een psmming van de verschillende prblemen die na een NAH kunnen ptreden. Vr alle duidelijkheid, we hebben het hier ver de mgelijke tekrten ten gevlge van een NAH. Welke prblemen iemand ndervindt en he ernstig ze zijn, is zeer variabel. Lichamelijk Mtrische prblemen Als gevlg van NAH kunnen mtrische strnissen ntstaan in huding en beweging dr inadequate aansturing van(hudings) spieren f het ptreden van nwillekeurige spieractiveringen. Dit uit zich nder andere in krachtverlies f verlammingen, evenwichtsprblemen, een gestrde fijne mtriek, spraak- en slikprblemen, Tessa heeft een instabiel lppatrn. Hierdr is het sms lastig m met een kp thee.i.d. in de hand te lpen. Verder heeft het lppatrn geen gevlgen vr de mbiliteit van Tessa. Sensrische prblemen f waarnemingsstrnissen Prblemen in de zintuiglijke waarneming wrden vral veel gezien na traumatisch hersenletsel. Ze hebben betrekking p een gestrde verwerking van de inkmende infrmatie in de hersenen. De zintuigen zelf zijn intact. De vlgende prblemen kunnen zich vrden: Uitval f vernauwing van het gezichtsveld Uitval, vermindering f vergeveligheid van het gevelvermgen (tast) Uitval, vermindering f vergeveligheid van het gehr Uitval van het reukvermgen 3

5 Cgnitief Vertraging in denken en handelen mentale verbelasting Vertraging in denken en handelen is een frequent vrkmende verandering na een hersenletsel. Persnen met een NAH hebben vaak meer tijd ndig m de infrmatie die p hen afkmt te verwerken en er gepast p te reageren. Er treedt sneller een mentale verbelasting p drdat men meer meite heeft m alle prikkels die p zich afkmen te verwerken. Let wel: iemand met een NAH beschikt ver het algemeen ver dezelfde intellectuele capaciteiten als vóór de beschadiging van de hersenen. Tessa ervaart mentale verbelasting. Dit kan zijn in situaties waarbij zij in een drukke mgeving is met veel geluiden f persnen en wanneer er veel (cmplexe) infrmatie met wrden pgenmen. Tessa wrdt dan stil en nttrekt zich z mgelijk aan de situatie. Dit geeft haar de mgelijkheid m te herstellen. Aandacht- en cncentratieprblemen Mensen met een NAH ndervinden regelmatig prblemen p vlak van aandacht en cncentratie. Men kan zich bijvrbeeld meilijker lange tijd cncentreren p één taak en tegelijkertijd vldende snel en nauwkeurig werken. Het verdelen van aandacht ver twee f meer activiteiten die gelijktijdig meten gebeuren, kan vr prblemen zrgen. Veel van nze bewegingen meten bewust verdacht wrden m delmatig te zijn vr een bepaalde activiteit. Dr cncentratiemeilijkheden kan zich mtrische traagheid vrden. Anderzijds kan nrust (verbeweeglijkheid) een reactie zijn p het teveel aan prikkels die verwerkt meten wrden. 4

6 Tessa kan haar aandacht vr krte tijd richten maar is sneller dan vrheen afgeleid en heeft regelmatig krte pauzes ndig. Tessa kan sms minder efficiënt prikkels verwerken en haar aandacht selectief richten. Tessa heeft meite m een gesprek te vlgen en er aan deel te nemen wanneer er in dezelfde ruimte andere gesprekken geverd wrden. Dit kst haar veel energie en Tessa zal snel afhaken. Geheugenprblemen Een NAH verrzaakt vaak geheugen- en leerprblemen. Afhankelijk van de plaats van het letsel kan men meer prblemen ndervinden p vlak van het verbaal f het visueel geheugen. Er kunnen meilijkheden zijn bij het pnemen van nieuwe infrmatie, de spntane reprductie ervan en herkenning. De heveelheid infrmatie die iemand kan verwerken, is vaak verminderd en er is sprake van een vertraagd leerprces. In smmige gevallen is men niet in staat m de infrmatie van vóór het NAH p te repen. Dit kan bijgevlg weerslag hebben p verwrven kennis, waarnder de berepsvaardigheden. 5

7 Cmmunicatieprblemen / Afasie Een persn met een taalstrnis kan de taal niet altijd ged gebruiken. Smmige mensen begrijpen ged wat tegen hen gezegd wrdt, maar kunnen niet duidelijk maken wat ze zelf bedelen. Ze hebben bijvrbeeld meite m de juiste wrden te vinden f een zin te buwen. Anderen praten wel vlt en (te) veel, maar datgene wat ze zeggen is niet f meilijk te begrijpen vr de gesprekspartner. Vaak hebben deze mensen k prblemen met taalbegrip: ze begrijpen niet ged wat er tegen hen gezegd wrdt. Meilijkheden bij het uiten en begrijpen van intnatie, gelaatsuitdrukking f gebaren kunnen negatief p de cmmunicatie inwerken. 6

8 Visuruimtelijke prblemen Iemand met visuruimtelijke prblemen kan meilijk mgaan met ruimtelijke relaties. Z kan men bijvrbeeld prblemen ndervinden bij het inschatten/interpreteren van afstanden, richtingen f het perspectief. Dit kan leiden tt riëntatiemeilijkheden in tijd, ruimte en persn (a verwarren van links en rechts). Apraxie Apraxie is een verwrven strnis in het uitveren van cmplexe, delgerichte en willekeurige bewegingen van de ledematen (f de spraakrganen). Bij lichte vrmen van apraxie is er sprake van een pvallende nhandigheid. Bij een ernstige vrm kan de persn geen handelingen meer uitveren. Dit heeft echter niets te maken met mtrische prblemen. Iemand met apraxie is bijvrbeeld in staat m al zijn spieren afznderlijk te bewegen, maar kan meilijk (f niet) de lsstaande bewegingen tt één reeks integreren. Agnsie Agnsie betekent dat men prblemen heeft met betekenisverlening en herkenning van vrwerpen, kleuren, gezichten, geluiden, dit ndanks het feit dat het gezichtsvermgen en het gehr nrmaal functineren. Executieve disfuncties Executieve functies treden in werking tijdens andere cgnitieve prcessen en hebben een cördinerende en cntrlerende functie. Wanneer de executieve functies gestrd zijn, kunnen andere cgnitieve systemen in principe k aangetast zijn, ndanks het feit dat ze individueel intact zijn. Executieve functies hebben we ndig bij anticipatie, het nderscheiden van hfd- en bijzaken, planning 7

9 en rganisatie, flexibiliteit, abstract en prbleemplssend denken, structuur aanbrengen en denken en den, mnitring (eigen gedrag cntrleren), feedbackcntrle (waardr je uit futen kan leren), Smmige mensen met executieve disfuncties beginnen niet uit zichzelf aan een activiteit. Anderen beginnen dan weer ndrdacht en impulsief, waardr ze al snel het verzicht verliezen van de verschillende stappen die ndig zijn m een prbleem p te lssen, een beslissing te nemen, een keuze te maken, Rutinematige activiteiten vrmen meestal geen meilijkheden. Tessa heeft behefte aan structuur in taken. Ze heeft er meite mee wanneer er een afwijking is in de rutine en dus de structuur veranderd. Wanneer de verandering in rutine vraf bekend is kan Tessa daarp wel anticiperen. Persnlijkheidsveranderingen Een hersenletsel KAN k persnlijkheidsveranderingen teweegbrengen: zwel p emtineel als p gedragsmatig vlak. Emtineel: Depressiviteit Stemmingswisselingen Angst en spanningsgevelens Affectvervlakking Verwerkings- en aanvaardingsprblemen Verhgde prikkelbaarheid (licht, lawaai, drukte, ) Slecht bestand zijn tegen tijdsdruk Tessa weet dat zij sneller fel kan reageren p kritiek f nduidelijkheden dan vrheen, zij ervaart dit niet altijd zelf. Wanneer Tessa er dr haar mgeving p wrdt gewezen wrdt zij zich er pas sms van bewust en kan er ver nadenken. Tessa heeft meite met tijdsdruk mede mdat dit de structuur van het werk kan veranderen. Gedragsveranderingen: 8

10 Impulsief en gehaast gedrag Initiatief- en interesseverlies Verhgde prikkelbaarheid Ontremd gedrag (mtrisch, verbaal, seksueel) Rigiditeit Agressie Egcentrisch gedrag Eufrisch gedrag Kinderlijk en aandachtsvragend gedrag Kritiekverlies Gebrekkig ziekte-inzicht Sciaal naangepast gedrag Wantruwen en achterdcht Versterking van reeds aanwezige persnlijkheidskenmerken Onpvallende veranderingen Cgnitieve en gedrags- en emtinele prblemen vallen in eerste instantie niet p, ze zijn minder duidelijk f grijpbaar. Ze wrden vaak niet (h)erkend dr vrienden, kennissen en cllega s. Tch spelen ze een belangrijke rl in de herintegratie in de maatschappij, bijvrbeeld bij het uitefenen van een jb. Dat het vaak gaat m nzichtbare letsels heeft gevlgen p verschillende vlakken. Sms verschat de persn met NAH zichzelf en wil meteen terug het arbeidsniveau van vreger bereiken. Fysieke mgelijkheden wrden gewnlijk crrect ingeschat, dit is minder het geval bij cgnitieve capaciteiten en persnlijkheidsveranderingen. Dit staat hen in de weg hun beperkingen te cmpenseren dr hulpmiddelen f strategieën. Overschatting kan een pstapeling van negatieve ervaringen tt gevlg hebben (zals teleurstelling en demtivatie wanneer men tch meite heeft met de pdrachten). Het risic p een tegengestelde reactie bestaat waar de persn zich vlledig terugtrekt (durft geen nieuwe taken aan, hudt krampachtig vast aan wat men wel kan, ). Anderzijds denken vregere werkgevers en cllega s dat de persn weer de ude is, 9

11 geven ze hetzelfde takenpakket én leggen de gangbare eisen p. Om daaraan te vlden, met de persn met NAH vrtdurend p de tppen van zijn tenen lpen. Een persn met een NAH kan dit p lange termijn niet vlhuden. Om tch een langdurige tewerkstelling te kunnen garanderen, is het belangrijk dat deze risic s dr zwel de werkgever als de cllega s cntinu in het g wrden gehuden. Er zijn npvallende veranderingen bij Tessa die dr haarzelf en haar mgeving niet altijd zijn pgemerkt. Zij wrdt zich daar nu wel meer bewust van. Dit heeft er te geleid dat er wijzigingen ingezet zijn wat betreft het werk van Tessa. Epilepsie Het vrnaamste neurlgische gevlg dat kan ptreden ten gevlgen van een hersenletsel is epilepsie. Epilepsie is een strnis in de hersenfunctie, waardr men tijdelijk de cntrle ver verschillende lichaamsfuncties kan verliezen. De aanval kmt meestal nverwacht en kan zich uiten in veranderingen in de beweging, perceptie, gedrag en de graad van bewustzijn. Meestal is epilepsie ged nder cntrle te krijgen met medicatie. Men met er echter rekening mee huden dat mensen met epilepsie niet p hgten mgen werken en meestal geen machines mgen besturen. Stresssituaties dienen zveel mgelijk vermeden te wrden. 2. Waar kan je als begeleider p letten? Structuur Een taak f werk is ged gestructureerd als er een antwrd is p de vlgende vragen: Wat met ik den? Waar met ik het den? 10

12 Wanneer? He? Tt wanneer? Tt wie kan ik me richten als er een prbleem is? Wat met ik den als mijn taak gedaan is? Duidelijkheid Men met er vr zrgen dat de pdracht duidelijk is zdat ze zelfstandig kan uitgeverd wrden: Duidelijke taal gebruiken Afspraken p papier zetten (bv. werktijd, pauze, bij wie men terecht kan, ) Stapsgewijze instructies en taakanalyses Begin & einde bepalen De taak vraf bespreken + het waarm van de pdracht duidelijk maken Opdrachten eventueel herhalen. Een gekende activiteit is niet ndzakelijk gekend in andere situaties en met ander materiaal. Mgelijke veranderingen vraf bespreken Vaste begeleider als aanspreekpunt aanwijzen (+ bij wie men terecht kan als deze begeleider niet aanwezig is) Duidelijke en crrecte feedback geven (benem de futen) Niet teveel infrmatie tegelijkertijd aanbieden Rustige mgeving: beperkt aantal afleiders/prikkels (geluid, licht, bewegingen, ) Tijdsdruk en stress vermijden Regelmatige pauzes inlassen Visuele f verbale ndersteuning Schematisch dagverzicht met eventueel precieze tijdsduur (planbrd, agenda, pictgrammen, ) Leg eventueel de taken uit met een schema, tekening, stappenplan Nteer eventueel de verschillende stappen, ndig m een taak uit te veren 11

13 Herhaal de pdracht Stimuleer het zelfstandig werken (binnen een gestructureerde werksituatie) 12

14 3. De begeleiding vanuit HEADwerk Iedere cliënt heeft een individuele jbcach vanuit HEADwerk. De trajectbegeleider stelt samen met de cliënt en de jbcach een trajectplan en/f leerwerkplan p. De stage- f werkplaats kan de jbcach altijd telefnisch bereiken bij crisissituaties. De trajectbegeleider maakt regelmatige tussentijdse evaluaties, die pgenmen wrden in het trajectplan en een eindevaluatie samen met de stage- f werkplaats. Ondersteuning vanuit HEADwerk p het gebied van wet- en regelgeving inzake arbeids(re)integratie vr zwel cliënt als k de (tekmstige) werkgever. Specifiek leer/ training prgramma is mgelijk. Marike Mettau Cntactadres: HEADwerk Pstbus BJ Eindhven tel: Deze brchure werd ntwikkeld dr het Universitair Centrum vr Begeleiding en Opleiding, UCBO-Universiteit Gent (België), Dit gebeurde binnen de samenwerking IPO-NAH, met Eurpese en Vlaamse middelen. 13