Richtlijnen, wet- en regelgeving. voor warmtepompen in de praktijk

Transcriptie

1 Richtijnen, wet- en regegeving voor warmtepompen in de praktijk

2

3 Richtijnen, wet- en regegeving voor warmtepompen in de praktijk Januari 2014

4 Ineiding Reges, certificaten en richtijnen De agemene opinie is dat er hee vee wet- en regegeving rond warmtepompen bestaat. Er zijn inderdaad vee reges, maar de ijst is overzichteijker dan men denkt. Hier heeft de invoering van het Wijzigingsbesuit Bodemenergiesystemen per 1 jui 2013 zeker aan bijgedragen. Deze brochure is bestemd voor (potentiëe) eigenaren van warmtepompen. Aan de hand van een aanta voorbeedprojecten kunnen zij sne een gobaa inzicht in de mogeijkheden van warmtepompen krijgen. Ook is deze brochure interessant voor gemeenten, omdat handvatten worden geboden om in korte tijd de (on)mogeijkheden van warmtepompen te scannen. Ten sotte biedt deze gids een eidraad met betrekking tot regegeving voor instaateurs en instaatieadviseurs. Zij kunnen voor zichzef en voor (potentiëe) kanten een inventarisatie maken van wat er juridisch verwacht en geëist wordt. Centraa in deze brochure staat de medingspicht. Voor bodemenergiesystemen gedt die sinds 1 jui Een tweede eement vormen de erkenningen; waaraan moet een instaateur vodoen om een warmtepompinstaatie te mogen paatsen? Daarnaast zijn er vergunningen: wat mag en wat mag niet? Ten sotte is er een stapetje met overige regeingen. Daarin zit bijvoorbeed de RES (Renewabe Energy Systems)-directive. Dat is de Europese norm. Deze Europese wetgeving is overgenomen in de Nederandse

5 wetgeving (zie Wijzigingsbesuit Activiteitenbesuit, Besuit Bodemkwaiteit, Regeing Bodemkwaiteit). Erg beangrijk is het F-gas-protoco en de nakende ministeriëe regeing over het sturen op energierendement dat op 1 oktober 2013 in werking treedt. In het Wijzigingsbesuit Bodemenergiesystemen is nu a opgenomen dat bij een meding van de instaatie van een bodemenergiesysteem het ontwerprendement moet worden opgegeven. Ook moet tijdens het gebruik het feiteijke rendement worden gemeten. Hoe dit document te ezen? Op pagina 3 staat een matrix met een aanta fictieve voorbeedgebouwen met warmtepompsystemen. Achter deze gebouwen staat aangegeven aan weke wetten, richtijnen en reges het betreffende pand moet vodoen. In de digitae versie kunt u op de foto van het gebouw kikken en komt u bij de casus. In de gedrukte versie staan de voorbeeden in dezefde vogorde as in de matrix. Na de voorbeeden wordt ae wet- en regegeving in een ijst op een rij gezet. De ijst is niet uitputtend en ook niet statisch. Voor meer informatie wordt verwezen naar www. warmtepompreges.n. Dat is een webpagina waarop de diverse reevante inks naar meer informatie zijn verzamed. Deze ijst bijft up-to-date. Op het moment dat wetten, reges en richtijnen veranderen, kan daar actuee informatie over worden ingewonnen via de inks op deze site.

6 TYPE WONING MELDING/ VERGUNNING F-GASSEN- VERORDENING BRL BRL Renovatie Twee-onder-een-kap WP: bivaent Bron: ventiatieucht Renovatie kantoorpand WP: ucht/ucht Bron: buitenucht Geschakede woningen WP: ucht/water Bron: buitenucht Renovatie hafvrijstaand WP: hybride Bron: ucht Nieuwbouw kantoor WP: gaswarmtepomp Bron: buitenucht Vrijstaand nieuwbouw WP: water/water Bron: gesoten bodem Nieuwbouw gestaped WP: coectief water/ water Bron: open bodem Nieuwbouw woningbouw WP: water/water Bron: open bodem Nieuwbouw kantoorpand WP: bivaent Bron: gesoten bodem Nieuwbouw schoogebouw WP: water/water Bron: open bodem

7 BRL BRL SIKB BRL PROTOCOL EPBD SIKB PROTOCOL

8 Renovatie twee-onder-een-kapwoning Instaatie: bivaent; hr-kete met ventiatieuchtwarmtep GEBOUW Deze twee-onder-een-kapwoning is gerenoveerd omdat de bewoners een agere energierekening widen. Bovendien was de oude kimaatinstaatie aan vervanging toe. Er zijn isoatieverbeterende maatregeen getroffen, de oude gaskete is vervangen door een efficiënter mode en er is een ventiatie-warmtepomp bijgepaatst. Uit kostenoverwegingen is besoten het afgiftesysteem (radiatoren) niet te vervangen door een aagtemperatuursysteem.

9 warmtepomp INSTALLATIE De kimaatinstaatie bestaat uit een combinatie van een nieuwe hr-kete en een ventiatieuchtwarmtepomp met een vermogen van 1,2 kw. De ventiatieuchtwarmtepomp gebruikt ventiatieucht om water op te warmen tot circa 50 graden, waarna de hr-kete het naar 60 graden doorverwarmt zodat het as warmtapwater kan worden ingezet. Ook springt de hr-kete bij as het in de warmtepomp ingebouwde boiervat van 50 iter eeg is. De hr-kete en ventiatieuchtwarmtepomp zijn aangesoten op een regeunit, zodat de apparaten ekaar aanvuen voor het everen van warmte in de woning. De warmtepomp is voorzien van koudemidde R134A. TOEPASSELIJKE REGELGEVING RES (Renewabe Energy Systems)-directive F-gassenverordening

10 Renovatie kantoorpand Instaatie: monovaent; ucht/ucht-warmtepomp GEBOUW Dit compex bestaat uit twee kantoortorens met een totaaoppervakte van circa 2400 vierkante meter. In iedere toren is ruimte gecreëerd voor de reaisatie van ongeveer 65 werkpekken, verdeed over werkunits die met behup van tussenwanden vrij kunnen worden ingedeed.

11 p INSTALLATIE Voor verwarming en koeing zijn op het dak van iedere toren twee buiten-units gepaatst met een gezamenijk koevermogen per toren van 44 kiowatt en een verwarmingsvermogen van 50 kiowatt. Op deze units zijn twintig binnendeen aangesoten in de vorm van pafondcassettes. Met dit systeem kan geijktijdig worden gekoed en verwarmd, waarbij de warmte die aan de ene ruimte wordt onttrokken kan worden ingezet voor de verwarming van een andere ruimte. De ucht/uchtwarmtepompen zijn gevud met het koudemidde R410-A. TOEPASSELIJKE REGELGEVING RES (Renewabe Energy Systems)-directive Artike 9 van de Energy Performance of Buidings Directive (EPBD) F-gassenverordening

12 Nieuwbouw Geschakede woningen Instaatie: monovaent; ucht/water-warmtepomp GEBOUW Bij dit keinschaige nieuwbouwproject zijn twaaf woningen in zes bokken van vier aaneengeschaked. Het gaat om zogenaamde evensoopbestendige 50+ woningen, bestaande uit twee drempeoze woonagen met een totae woonoppervakte van om en nabij de 100 vierkante meter. De ontwikkeaar (een okae woningcorporatie) heeft dit project bestemped as een schoovoorbeed van duurzaam bouwen. In dat kader is een aanta extra isoerende maatregeen getroffen, zijn er pv-paneen aangeegd op de daken en zijn de woningen voorzien van een ucht/water-warmtepomp.

13 p INSTALLATIE Dit bouwproject is a-eectric opgeeverd; de woningen zijn dus niet aangesoten op het gasnetwerk. Verwarming (en koeing) vindt paats via een ucht/water-warmtepomp met een vermogen van 6 kw, die is aangesoten op voerverwarming as afgiftesysteem. De warmtepomp zorgt daarnaast ook voor warmtapwater, waarvoor een 200 iter groot buffervat in de instaatieruimte is gepaatst. Om de eektriciteitsconsumptie van de warmtepomp dees te ondervangen, zijn pv-paneen op het dak gepaatst. De warmtepomp is gevud met het koudemidde R410a. TOEPASSELIJKE REGELGEVING F-gassenverordening RES (Renewabe Energy Systems)-directive Artike 9 van de Energy Performance of Buidings Directive (EPBD)

14 Renovatie hafvrijstaande woning Instaatie: hybride; hr-kete met ucht/water-warmtepo GEBOUW Deze hafvrijstaande woning, gebouwd in de jaren tachtig van de vorige eeuw, is door de huidige eigenaar verbouwd en van een voedig nieuw kimaatsysteem voorzien. Er zijn isoerende maatregeen getroffen, de oude radiatoren zijn vervangen door aagtemperatuurwandverwarming en er is een nieuw ventiatiesysteem geïnstaeerd.

15 armtepomp INSTALLATIE Om energie te besparen is gekozen voor een hybride systeem, waarin een ucht/water-warmtepomp en hr-kete samenwerken om voor verwarming en warmtapwater te zorgen. Hierbij zorgt de warmtepomp - een zogenaamd spit-systeem met een buiten- en binnenunit - voor de baseoad en springt de hr-kete bij as er zich een piek voordoet in de warmte- of warmtapwatervraag, of as de buitentemperatuur dusdanig aag wordt dat het rendement van de warmtepomp te vee afneemt. Een inteigente regeing zorgt ervoor dat bij het aansturen van de samenwerking tussen beide systemen automatisch wordt gekozen voor de configuratie die het beste rendement opevert. De bewoner kiest daarbij wat de bepaende factor is: agere energiekosten of minder miieubeasting. De warmtepomp is voorzien van het koudemidde R410a. TOEPASSELIJKE REGELGEVING RES (Renewabe Energy Systems)-directive F-gassenverordening

16 Nieuwbouw Middegroot kantoorgebouw Instaatie: monovaent; gaswarmtepomp GEBOUW Dit kantoorpand heeft een oppervakte van 1250 vierkante meter, waarvan 250 vierkante meter in gebruik is as horecageegenheid. De overige 1000 vierkante meter bestaat uit kantoorunits. Het kantoorgedeete is bemeten op 60 werkpekken, verdeed over vier verdiepingen. Kantoorruimtes zijn middes schuifwanden vrij in te deen door de huurder/gebruiker.

17 w INSTALLATIE Omdat dit kantoorpand een hoge bezettingsgraad - en dus dito warmte/koeingvraag - heeft en er reatief vee warmtapwater wordt gebruikt in het horecagedeete dat op hetzefde kimaatsysteem is aangesoten, is voor een gasabsorptiewarmtepomp gekozen, die in cascadeopsteing op het dak is gepaatst. De warmtepompinstaatie gebruikt buitenucht, is voorzien van het koudemidde ammoniak en heeft een warmtevermogen van 70 kw (2 x 35). Het afgiftesysteem voor ruimteverwarming en -koeing bestaat uit een batterij pafondcassettes. TOEPASSELIJKE REGELGEVING RES (Renewabe Energy Systems)-directive Artike 9 van de Energy Performance of Buidings Directive (EPBD)

18 Nieuwbouw Vrijstaande woning Instaatie: monovaent; water/water-warmtepomp GEBOUW De bewoners van dit pand stonden enkee jaren geeden voor de keuze: hun woning, die in meerdere opzichten niet meer met de tijd meekon, moest worden gesoopt of grondig worden gerenoveerd. De bewoners besoten tot nieuwbouw over te gaan en van de geegenheid gebruik te maken om onder de vrijgekomen bouwgrond een gesoten bodem-energiesysteem aan te eggen. Het huis dat vervogens werd opgetrokken, werd onder andere voorzien van driedubbe gas, speciae isoatiepaten en een nieuwe, isoerende voer met een voerverwarmingssysteem erboven.

19 mp INSTALLATIE De woning is afgekopped van het gasnet en wordt dus a-eectric verwarmd en gekoed. Naast de woning zijn drie coectorputten van 50 meter diep aangeegd, en op dit gesoten systeem is een water/water-warmtepomp aangesoten met een vermogen van 7 kiowatt. De zuidzijde van het dak is voorzien van pv-paneen die voor de eektriciteitsvoorziening van de warmtepomp zorgen. Deze pomp is gevud met het koudemidde R410a. TOEPASSELIJKE REGELGEVING RES (Renewabe Energy Systems)-directive BRL BRL SIKB en protoco BRL Vergunnings- of medingspicht voor gesoten systemen bodemenergie <70kW BRL SIKB 2100 en protoco 2101, Mechanisch Boren F-gassenverordening

20 Nieuwbouw Gestapede woningen Instaatie: bivaent; coectieve water/waterwarmtepomp + hr-kete GEBOUW Dit nieuwbouwcompex tet 72 appartementen, verdeed over vijf woonagen. De woningen hebben twee of drie kamers en variëren in oppervakte tussen 70 en 110 vierkante meter. Ieder appartementenbok het compex is in twee custers opgedeed heeft een eigen coectieve technische ruimte naast de parkeerkeder. Op de begane grond zijn winke- en bedrijfsruimten gereaiseerd die instaatietechnisch os staan van de woningen erboven.

21 INSTALLATIE Onder het compex is een open bronsysteem aangeegd dat een berekend vermogen van 1900 GJ per jaar evert. Daarmee is het systeem enigszins overgedimensioneerd voor de huidige woningvoorraad in het compex, maar de ontwikkeaar heeft pannen om een nog te reaiseren gebouw op hetzefde systeem aan te suiten. In de technische ruimte van ieder woningcuster is een water/water-warmtepomp geïnstaeerd met een verwarmingsvermogen van 50 kw; het hee compex beschikt dus over een warmtepompvermogen van 100 kw. Vier gasketes twee per custer met een vermogen van 100 kw per stuk zorgen voor warmtapwater en fungeren as back-up voor verwarming in geva van een technische storing. Via een aparte broneiding en coectieve wisseaars kunnen de woningen worden gekoed, zonder dat de warmtepompen hierbij een ro speen. De warmtepompen zijn gevud met koudemidde R410a. TOEPASSELIJKE REGELGEVING RES (Renewabe Energy Systems)-directive BRL BRL SIKB en protoco BRL Vergunningpicht open systemen bodemenergie BRL SIKB 2100 en protoco 2101, Mechanisch Boren F-gassenverordening

22 Nieuwbouw Woningbouwcompex Instaatie: monovaent; water/waterwarmtepomp GEBOUW Dit nieuwbouwcompex is gebouwd door een corporatie en bestaat uit een mix van vrije sectorhuur-, sociae huur- en koopwoningen. Het gebouw kent verschiende hoogten met een maximum van vijf woonagen - en tet 85 appartementen. Deze woningen hebben twee of drie kamers en variëren in oppervakte van 70 tot 130 vierkante meter.

23 INSTALLATIE De woningen in dit compex zijn ieder voorzien van een individuee water/water-warmtepomp. Voor het afgeven van de warmte in de woning is de instaatie aangesoten op voerverwarming. In de warmtepompen is een buffervat opgenomen om voor vodoende warmtapwater te zorgen. In dit project zijn warmtepompen gepaatst met vermogens van 6 tot 11 kiowatt (afhankeijk van de appartementsgrootte), die zijn voorzien van een ingebouwd boiervat met een inhoud van 180 iter. As koudemidde wordt R407c gebruikt. TOEPASSELIJKE REGELGEVING RES (Renewabe Energy Systems)-directive BRL KBI BRL SIKB KBI BRL SIKB protoco BRL Artike 9 van de Energy Performance of Buidings Directive (EPBD) Vergunningpicht open systemen bodemenergie SIKB protoco Mechanisch Boren (Protoco 2100) F-gassenverordening

24 Nieuwbouw Kantoorgebouw Instaatie: bivaent; water/water-warmtepomp + hr-kete GEBOUW Dit kantoorgebouw meet ruim vierkante meter, verdeed over twee veuges met respectieveijk zes en zeven bouwagen. Het grootste dee van de oppervakte is ingericht voor werkpekken, een kein dee (circa 400 vierkante meter in totaa) betreft archiefruimte. Het kantoorgedeete bestaat voora uit open kantoortuinen, maar de huidige gebruiker heeft een dee van de binnenruimte middes mobiee wanden omgebouwd tot keinere kamers.

25 INSTALLATIE Uitgaand van verwarming en verkoeing middes een water/waterwarmtepomp, ijkt een pand van deze omvang zich voora te enen voor een monovaent open bronsysteem. Aangezien de bodemstructuur zich daar op deze ocatie niet voor eent, heeft de ontwikkeaar gekozen voor een gesoten bodembron met een bivaent bovengronds systeem. Het bronsysteem bestaat uit 24 coectoren, geboord tot 100 meter diepte. De bovengrondse instaatie wordt gevormd door een warmtepomp met een vermogen van 70 kiowatt, aangevud door een gaskete. De warmtepomp gevud met koudemidde R410a verzorgt 80 procent van de warmte- en 100 procent van de koeingvraag. Bij het afgiftesysteem is gekozen voor betonkernactivering; hiertoe is 19 kiometer aan kunststof eidingwerk in de voeren en pafonds aangebracht. TOEPASSELIJKE REGELGEVING RES (Renewabe Energy Systems)-directive BRL BRL SIKB en protoco BRL Vergunningspicht gesoten systemen bodemenergie >70kW BRL SIKB 2100 en protoco 2101, Mechanisch Boren F-gassenverordening

26 Nieuwbouw Schoogebouw Instaatie: monovaent; water/water-warmtepomp GEBOUW Dit voorbeedproject betreft een schoo met een voeroppervak van 2200 vierkante meter. Het gebouw tet 17 kasokaen, enkee mutifunctionee ruimtes en een gymzaa. Het pand is gebouwd ter vervanging van een schoogebouw dat niet meer aan de eisen van de tijd vodeed en mede daardoor een zeer hoog energiegebruik kende. De stichting die de schoo beheert stede energiezuinigheid en een gezond binnenkimaat as beangrijkste eisen ten aanzien van het nieuwe pand.

27 mp INSTALLATIE Voor verwarming en koeing van de okaen in het gebouw is een warmtepompinstaatie gepaatst met een vermogen van 150 kiowatt. De water/water-warmtepomp is aangesoten op een open bodemsysteem dat direct na de soop van het oude schoogebouw is aangeegd. Op het dak van de schoo zijn pv-paneen aangeegd die dees voorzien in de eektriciteitsvraag van de warmtepomp. As afgiftesysteem is gezoneerde voerverwarming aangeegd die warmte kan bufferen. Zo kan een warmteoverschot in een ongebruikte zone van de schoo worden ingezet voor de verwarming van een ander dee, zonder dat daarbij een direct beroep op de warmtepomp wordt gedaan. De warmtepomp maakt gebruik van koudemidde R407c. TOEPASSELIJKE REGELGEVING RES (Renewabe Energy Systems)-directive BRL BRL SIKB en protoco BRL Vergunningspicht open systemen bodemenergie >70kW BRL SIKB 2100 en protoco 2101, Mechanisch Boren F-gassenverordening

28 Reges, certificaten en richtijnen De invoering van het Wijzigingsbesuit bodemenergiesystemen op 1 jui 2013 heeft de wet- en regegeving rondom warmtepompen overzichteijker gemaakt. In de onderstaande ijst met wet- en regegeving staat aes op een rijtje. De ijst is niet uitputtend. Voor meer informatie wordt verwezen naar Dat is een site waarop de diverse reevante inks naar meer informatie zijn verzamed. Deze ijst wordt bijvend geactuaiseerd.

29 DE LIJST MELDINGEN Sinds 1 jui 2013 gedt er een medingspicht voor gesoten bodemenergiesystemen. Voor grote gesoten systemen met een vermogen van meer dan 70 kw gedt tevens een OBM (Omgevingsvergunning beperkte miieutoets ). Medingen van systemen binnen inrichtingen open via de Activiteiten Internet Modue (AIM) en buiten inrichtingen via het Omgevingsoket onine (OLO). Met Omgevingsoket onine kan men één aanvraag opsteen voor een omgevingsvergunning, watervergunning en/of meding. Na indiening wordt de aanvraag indien nodig gespitst. De Activiteitenbesuit Internet Modue (AIM) is een ICT-systeem dat tot doe heeft het Activiteitenbesuit te ontsuiten voor bedrijven en het bevoegd gezag. Met de AIM kunnen gebruikers drie dingen doen: 1. Achterhaen om wek type bedrijf het gaat (A, B of C) en of een Omgevingsvergunning beperkte miieutoets nodig is. 2. Bepaen weke artikeen uit het Activiteitenbesuit en de Activiteitenregeing voor een specifiek bedrijf van toepassing zijn. 3. Bedrijven kunnen de meding eektronisch (of op papier) bij de gemeente, provincie of minister indienen. Naam? Wat? Voor wie? Waar info? Zie Omgevingsvergunning beperkte miieutoets (OBM) Voor het instaeren en in werking hebben van een gesoten bodemenergiesysteem wordt in bepaade gevaen een OBM nodig. Deze toestemming vooraf wordt genoemd: Omgevingsvergunning beperkte miieutoets (OBM). Het doe van de OBM is dat het bevoegd gezag vooraf instemt met het van start gaan van een specifieke activiteit op een specifieke ocatie. De OBM bestaat uit een toestemming of een weigering. Er zijn twee situaties waarin een OBM verpicht is: bij de instaatie van een groot gesoten systeem en bij de instaatie van een kein gesoten systeem binnen een interferentiegebied. Eigenaren InfoMi, betreffende gemeente

30 ERKENNINGEN Naam? Wat? Voor wie? Waar info? Zie BRL Deze BRL reget de certificering voor het ontwerpen, instaeren en beheren van het bovengrondse dee WKO-energiecentraes. Met het ontwikkeen van deze BRL wordt een beangrijk dee van de beoordeingssystematiek ingevud die nodig is om te kunnen vodoen aan de waarschijnijk per 1 oktober 2014 voor bodemenergiesystemen (via de erkenningsverpichting) verpichte certificatie-eis. BRL verwijst voor de technische eisen naar ISSOpubicaties 39, 72 en 73. ISSO-pubicatie 39: ontwerp, reaisatie en beheer van een Energiecentrae met warmte- en koudeopsag (WKO). ISSOpubicatie 72: ontwerpen van individuee en keine eektrische warmtepompsystemen voor woningen. ISSO-pubicatie 73: ontwerp en uitvoering van verticae bodemwarmtewisseaars. Instaateurs, instaatieadviseurs Stichting Kwaiteitsborging Instaatiesector (KBI) Naam? BRL SIKB en protoco Wat? Voor wie? Waar info? Zie De criteria waaraan een bedrijf moet vodoen voor een certificaat voor (een dee van) de activiteiten aan het ondergrondse dee van de instaatie. De technische uitvoeringseisen komen daarbij in protoco Het bij dit certificatieschema horende beedmerk is het stichtingsogo van SIKB, op termijn wordt dit het beedmerk SIKB Bodembeheer. Instaateur, instaatieadviseurs SIKB

31 Naam? Wat? Voor wie? Waar info? Zie BRL Richtijn voor individuee combi-warmtepompen met de bodem as bron. Instaateur, instaatieadviseurs KBI en Isso Naam? Wat? Voor wie? Waar info? Zie BRL Richtijn voor coectieve warmtepompen met bodem as bron. Instaateurs, instaatieadviseurs KBI, Isso Naam? Wat? SEI-erkenning van warmtepompinstaateurs SEI-erkenning die vanuit UNETO-VNI wordt gevoerd, met as basis de opeidingen gebaseerd op ISSO-richtijnen, en de certificatie van NVKL-instaateurs. Een instaatiebedrijf dat in aanmerking wi komen voor een SEI-erkenning moet ten minste één vakbekwaam persoon futime in dienst hebben. Deze man of vrouw de eigenaar of een medewerker moet minimaa één reevant vakdipoma in bezit hebben voor een van de vakdiscipines. Tevens geeft de SEI de Vewin werkbaden uit waarmee de erkende watertechnische instaateur zijn kennis up-to-date moet houden. De a bestaande erkenningsregeing voor instaateurs, of kortweg EVI 2004, za worden uitgebreid met de vakdiscipine warmtepompen. Om voor een erkenning in aanmerking te komen, dient de technisch beheerder te beschikken over aantoonbare vakbekwaamheid. Deze vakbekwaamheid kan worden aangetoond door: één of meerdere dipoma s die opgenomen zijn in de ijst van vakbekwaamheid behorende bij de vakdiscipine warmtepompen van de EVI-2004; u

32 Naam? Voor wie? Waar info? Zie SEI-erkenning van warmtepompinstaateurs (vervog) vaststeing van geijkwaardige vakbekwaamheid waarover wordt beschikt via een zogenaamde EVC-toetsing (Eders Verworven Competenties). De EVC-toetsing en ook de dipomaijst zijn verankerd in het competentieprofie warmtepompen. In dit profie is exact aangegeven wat de technisch beheerder moet kennen en kunnen. Instaateurs, instaatieadviseurs SEI, Uneto-VNI, NVKL Naam? Wat? Voor wie? Waar info? BRL SIKB 2100 en protoco 2101, Mechanisch Boren Certificering voor bedrijven die mechanische boringen uitvoeren voor onder meer bodemenergiesystemen. Het instaeren van een bodemenergiesysteem vereist in vrijwe ae gevaen het mechanisch boren van een of meer bronnen tot maximaa enkee honderden meters diepte. Om te borgen dat mechanisch boren tot bronnen van vodoende kwaiteit eidt en de scheidende agen in de bodem niet onomkeerbaar aantast, is het sinds januari 2011 verpicht om hiervoor te zijn gecertificeerd op grond van BRL SIKB 2100 en protoco 2101, Mechanisch Boren. Aeen erkende gecertificeerde bedrijven mogen sinds dat moment nog bepaade mechanische boringen uitvoeren. Weke boringen dit betreft is uiteen gezet in hoofdstuk 1 van protoco De ontwikkeing van het protoco vond paats in samenspraak met de beanghebbende partijen vanuit de markt en de overheid in opdracht van het Ministerie van IenM. Het bij dit certificatieschema horende beedmerk is nu nog het stichtingsogo van SIKB, op vrij korte termijn wordt dit het beedmerk SIKB Bodembeheer. Grondboorders SIKB

33 VERGUNNINGEN Naam? Wat? Voor wie? Waar info? Zie Vergunningpicht open systemen bodemenergie Voor open systemen is er een vergunningpicht. De watervergunning voor de onttrekking op basis van de Waterwet wordt vereend door de provincie. Voor het verkrijgen van een vergunning worden de potentiëe miieuhygiënische en hydrauische gevogen van het open systeem onderzocht en waar mogeijk beperkt of voorkomen. Eigenaren Omgevingsoket onine waar u ook terecht kunt voor het aanvragen van een omgevingsvergunning op grond van de Wet agemene bepaingen omgevingsrecht (Wabo). Via het omgevingsoket gaat uw aanvraag en/of meding rechtstreeks naar het bevoegde gezag. As u niet meteen weet weke verpichtingen voor u geden, kunt u via het digitae oket eerst een vergunningcheck doen. Via het Omgevingsoket onine kunt u ook - a dan niet met hup van de overheid - een schrifteijk formuier uitprinten en dit vervogens invuen en ondertekenen. De dan nog steeds papieren aanvraag kan worden ingediend bij de gemeente waar de activiteiten zuen paatsvinden of rechtstreeks bij het bevoegde gezag. Naam? Wat? Voor wie? Waar info? Vergunningpicht gesoten systemen bodemenergie >70kW Voor gesoten systemen bodemenergie > 70kW is er een vergunningpicht. Dit is een OBM (Omgevingsvergunning beperkte miieutoets ), zie boven. Voor het verkrijgen van een vergunning worden de potentiëe miieuhygiënische en hydrauische gevogen van het open systeem onderzocht en waar mogeijk beperkt of voorkomen. Eigenaren Omgevingsoket onine waar u ook terecht kunt voor het aanvragen van een omgevingsvergunning op grond van de Wet agemene bepaingen omgevingsrecht (Wabo). Via het u

34 Naam? Zie Vergunningpicht gesoten systemen bodemenergie >70kW (vervog) omgevingsoket gaat uw aanvraag en/of meding rechtstreeks naar het bevoegde gezag. As u niet meteen weet weke verpichtingen voor u geden, kunt u via het digitae oket eerst een vergunningcheck doen. Via het Omgevingsoket onine kunt u ook - a dan niet met hup van de overheid - een schrifteijk formuier uitprinten en dit vervogens invuen en ondertekenen. De dan nog steeds papieren aanvraag kan worden ingediend bij de gemeente waar de activiteiten zuen paatsvinden of rechtstreeks bij het bevoegde gezag. Naam? Wat? Voor wie? Waar info? Hoe? Vergunning- of medingspicht voor gesoten systemen bodemenergie <70kW Keine systemen zijn atijd medingspichtig. Soms is er ook een OBM (Omgevingsvergunning beperkte miieutoets) nodig. Dit is het geva wanneer ze iggen in een interferentiegebied. Dit zijn vaak drukke stedeijke gebieden of kassengebieden, waar de kans bestaat dat deze systemen ekaar ondering thermisch kunnen beïnvoeden waardoor het rendement kan afnemen. Eigenaren Bij de betreffende gemeente Website okae gemeente

35 OVERIG Naam? Wat? Voor wie? Waar info? Zie F-gassenverordening Europese regegeving met betrekking tot instaatie, onderhoud en reparatie van systemen die gefuoriseerde broeikasgassen as koudemidde gebruiken. Instaateurs die werkzaamheden aan warmtepompen en stationaire of mobiee koesystemen verrichten die zijn gevud met F-gassen, moeten in het bezit zijn van een F-gassendipoma. Van dit dipoma bestaan vier verschiende varianten die van toepassing zijn op verschiende typen werkzaamheden, zoas het uitvoeren van ekcontroe, het instaeren en onderhouden van systemen, en het terugwinnen van het gebruikte F-gas. F-gassendipoma s worden verkregen door het afeggen van een examen bij Stichting Emissiepreventie Koudetechniek (STEK). STEK Naam? Wat? Voor wie? Waar info? Zie RES (Renewabe Energy Systems)-directive Europese richtijn op het gebied van de toepassing van duurzame energiesystemen. Instaateurs van biomassa-instaaties, warmtepompen, ondiepe geothermische instaaties en instaaties voor fotovo taïsche en thermische zonne-energie moeten worden gecertificeerd op basis van een geaccrediteerd opeidings - programma of een geaccrediteerde opeidingsverstrekker. AgentschapNL

36 Naam? Wat? Voor wie? Waar info? Hoe? KOMO INSTAL KOMO Insta is een KOMO-keurmerk, specifiek voor de instaatiesector. Met een KOMO Insta-certificaat toont een instaateur de professionaiteit van zijn onderneming en de vakbekwaamheid van zijn medewerkers aan. Zakeijke opdrachtgevers en consumenten krijgen met het certificaat de zekerheid dat instaaties duurzaam zijn en veiig zijn ontworpen. Instaateurs, instaatieadviseurs KOMO Website okae gemeente Naam? Wat? Voor wie? Waar info? Hoe? Artike 9 van de Energy Performance of Buidings Directive (EPBD) Er is een herziene EPBD (Europese richtijn Energieprestatie van Gebouwen). Deze richtijn eist vanaf jui 2013 een regematige keuring van airconditioningsystemen met een opgested totaa koevermogen per gebouw van meer dan 12 kw. De inspectie wijst uit of de eigenaren de energieprestatie kunnen verbeteren. Ook warmtepompen met een aircofunctie vaen onder deze inspectiepicht; Artike 9 van de Energy Performance of Buidings Directive (EPBD) verpicht de periodieke inspectie van eke koeinstaatie met een nominaa koevermogen van meer dan 12 kw. Deze inspectie is breder dan uitsuitend de beoordeing van de koudeopwekking middes een compressiekoesysteem; zij omvat ook de distributie en afgifte. Wit u deze inspecties uitvoeren, dan heeft u een dipoma nodig. Instaateurs, instaatieadviseurs AgentschapNL Website okae gemeente

37 Naam? Wat? Voor wie? Waar info? Zie Wijzigingsbesuit bodemenergiesystemen Het wijzigingsbesuit trad op 1 jui 2013 in werking. Met dit besuit wordt ruimte gegeven aan bodemenergie en het beoogt de toepassing van bodemenergiesystemen te stimueren. Het Wijzigingsbesuit bodemenergiesystemen kent de vogende specifieke doesteingen: het creëren van een geijk speeved voor open en gesoten bodemenergiesystemen; verkorten van de vergunningverening voor open bodemenergiesystemen van 6 naar 2 maanden, conform Agemene Wet Bestuursrecht (AWB). uniformeren van de nu nog uiteenopende provinciae voorschriften voor open bodemenergiesystemen; invoeren van gebiedsgericht beeid in drukke gebieden of gebieden met een grote energiebehoefte; voorkomen van interferentie tussen bodemenergiesystemen buiten interferentiegebieden; invoeren van een erkenningsregeing voor (het ontwerpen en instaeren van) bodemenergiesystemen in het kader van het Besuit bodemkwaiteit. Instaateurs, instaatieadviseurs Rijkswaterstaat Leefomgeving

38

39 Woordenijst Absorptiewarmtepomp In tegensteing tot compressiewarmtepompen worden absorptiewarmtepompen niet aangedreven met eektrische energie maar met warmte. Daarmee wordt onder hoge druk koudemiddedamp uit een opossing gekookt, die vervogens door een condensor, expansieventie en verdamper oopt awaar de damp bij een veraagde druk wordt geabsorbeerd door het oposmidde. Bij die aatste reactie komt warmte vrij die kan worden benut. Absorptiewarmtepompen hebben een ager rendement dan compressiewarmtepompen. Daar staat tegenover dat ze geen bewegende onderdeen hebben, zodat ze minder sijtagegevoeig zijn en weinig geuid maken. Afgiftesysteem Het afgiftesysteem zorgt ervoor dat de door een warmtepomp geproduceerde warmte (of koeing) wordt overgedragen aan de ruimte waarvoor het is bestemd, zoas woon- en saapkamers, een kantoor of werkpaats. Omdat warmtepompen zogenaamde aagtemperatuursystemen zijn (zie: Laagtemperatuursystemen ), wordt in de meeste situaties het beste rendement bereikt door as afgiftesysteem voor voerverwarming te kiezen. Behave voerverwarming kunnen ook bepaade typen radiatoren, wandverwarming en convectoren as afgiftesysteem voor een warmtepomp fungeren. Met name in kantoorgebouwen wordt vaak gekozen voor ventiatieconvectors; zogenaamde fancoi-units die in het pafond worden geïnstaeerd. Bivaent systeem As een warmtepomp binnen hetzefde kimaatsysteem wordt vergezed door een ander apparaat (een gaskete of eektrische verwarming) die bijspringt om de piekast te dekken, wordt van een bivaent ook we hybride systeem gesproken. Fijnproevers onderscheiden daarbij twee verschiende bivaente systeemtypen. Bij de bivaent-paraee variant wordt de warmtepompinstaatie voortdurend bijgestaan door bijvoorbeed een gaskete. Bij de bivaent-aternatieve variant neemt de warmtepomp de verwarming voedig voor zijn rekening zoang de buitentemperatuur boven een bepaad niveau bijft. Daat de buitentemperatuur

40 onder deze ondergrens, waardoor het rendement van de warmtepomp te aag wordt, dan wordt de warmtepomp uit- en de andere verwarmingsinstaatie ingeschaked. Brine Met de term Brine wordt een mengse van water en koevoeistof (zoas gyco) bedoed dat in een horizontae of verticae grond- of watercoector zit. Er is dus sprake van een gesoten bodemsysteem (zie: Gesoten bodembron en Open bodembron ) waarbij warmte wordt onttrokken aan de aarde of het oppervaktewater om vervogens te worden opgewaardeerd door de brinewarmtepomp. Buffervat As een warmtepomp niet aeen voor verwarming maar ook voor sanitair warmwater zorgt, moet dit water worden opgesagen en warm gehouden in een buffervat. Zo n vat kan echter ook worden gebruikt as buffer voor het (voer)verwarmingssysteem; het voorkomt dat de warmtepomp gaat pendeen (voortdurend aan- en uitschaket) as hij zijn opgewekte vermogen niet voedig aan het afgiftesysteem kwijt kan. Door een buffervat aan te suiten waarin het warmteoverschot dat door de warmtepomp is geproduceerd wordt opgesagen, wordt het rendement van de instaatie hoger en onnodige sijtage aan de pomp wordt voorkomen. Coectieve warmtepomp As bij een appartementencompex niet is gekozen voor een individuee warmtepomp per woning, maar voor één - of meerdere - gezamenijke warmtepomp(en) met een groot vermogen, wordt over een coectief systeem gesproken. De warmtepomp of warmtepompen staan daarbij in de technische ruimte van het compex en zijn aangesoten op een bodembron onder het compex. De warmte die ermee wordt gegenereerd wordt via een warmtenet gedistribueerd naar de afzonderijke woningen, die er vervogens mee kunnen worden verwarmd. F-gassen Vee van de koudemiddeen (zie: Koudemidde ) die in warmtepompen worden toegepast zijn zogenaamde F-gassen. Deze gefuoriseerde koudemiddeen zijn veiig in gebruik en kunnen voor een goed rendement van de warmtepomp zorgen, maar het zijn ook broeikasgassen die kunnen bijdragen aan de opwarming van de

41 aarde. Om die reden is sinds 1 januari 2010 de Europese F-gassenverordening van kracht, waarin verschiende wetteijke eisen aan het gebruik van F-gassen worden gested. Gaswarmtepomp Gaswarmtepompen worden met gas in paats van eektrische energie aangedreven. Voordee van dit type warmtepomp is dat hij bij gebruik van de buitenucht as bron ook bij een age buitentemperatuur rendabe bijft en beter dan een eektrische warmtepomp in staat is een hoge afgiftetemperatuur te reaiseren. Bij gebruik van de bodem as bron is voor een gaswarmtepomp bovendien een keiner bronsysteem nodig. Nadeen zijn de hoge aanschafprijs en het feit dat gaswarmtepompen minder rendabe zijn as ze worden ingezet voor koeing. Gaswarmtepompen zijn met name interessant as aternatief in situaties waarin vee gas wordt verstookt. Gesoten bodembron Nederand tet naar schatting meer dan gesoten bronsystemen. Een gesoten bodembron bestaat uit een verticae of horizontae warmtewisseaar die in de grond is aangebracht. Door deze buizen wordt een voeistof geeid die warmte onttrekt aan de grond en het grondwater. In paats van warmtewisseaar (zie ook Warmtewisseaar ) wordt bij dit systeem ook we gesproken over bodemcoectoren of aardsondes. Een reatief nieuwe ontwikkeing is de inzet van heipaen waar warmtewisseaars in zijn aangebracht, zodat op extra boorkosten kan worden bespaard. Koudemidde Een warmtepomp maakt gebruik van het feit dat bepaade chemische stoffen a bij een age temperatuur verdampen en daarbij warmte opnemen uit hun omgeving. Die warmte kan vervogens worden aangewend om een woning te verwarmen of om sanitair warmwater te maken. As koudemidde voor een warmtepomp kan bijvoorbeed ammoniak worden ingezet, of één van de zogenaamde F-gassen (zie ook: F-gassen ). Laagtemperatuursysteem Warmtepompen behaen hun hoogste rendement as ze gebruikmaken van een reatief warme bron en reatief age afvoertemperatuur verzorgen. Daarom worden warmtepompen doorgaans gekopped aan een aag-temperatuur-afgiftesysteem

42 zoas voer- of wandverwarming (zie ook: Afgiftesysteem ). Laag-temperatuurafgiftesystemen hebben een reatief age aanvoertemperatuur (tot maximaa 55 graden) nodig om een ruimte te kunnen verwarmen, terwij voor kassieke radiatoren een aanvoertemperatuur van ongeveer 80 graden nodig is. Lucht/ucht-warmtepomp Een ucht/ucht-warmtepomp maakt gebruik van buitenucht as bron, waardoor de instaatie ervan vee goedkoper is dan die van een bodemgebonden systeem (zie ook Open bodembron en Gesoten bodembron ). Met de warmte die een ucht/ucht-warmtepomp uit de buitenucht haat, kan een woning worden verwarmd via een uchtbazer. Door het systeem met behup van een kep om te draaien, functioneert een ucht/ucht-warmtepomp as airco. Een variant is de ventiatiewarmtepomp, die de warmte uit afgevoerde binnenucht as bron gebruikt. Lucht/water-warmtepomp De energie die door een ucht/water-warmtepomp uit de ucht wordt gehaad, wordt afgegeven aan water dat kan worden gebruikt voor verwarming en - met behup van een tweede compressortrap of via eektrische naverwarming - voor warmtapwater. Bepaade ucht/water-warmtepompen kunnen ook worden ingezet voor het koeen van een ruimte. Mono-energetisch Mono-energetische warmtepompinstaaties zijn bivaente systemen (zie ook: Bivaent systeem ), waarbij het bijstook-apparaat met dezefde energie wordt aangedreven as de warmtepomp. Voorbeeden hiervan zijn een combinatie van een eektrische warmtepomp met bijstook via eektrische verwarming, of een gaswarmtepomp die wordt bijgestaan door een gaskete. Monovaent systeem Bij een monovaent systeem wordt de verwarmings- en koeingsbehoefte voedig door één systeem gedekt. Een monovaent warmtepompsysteem moet in de rege worden gecombineerd met de inzet van een buffervat (zie ook: Buffervat ) voor de opsag van warm (tap)water, dit om te voorkomen dat de instaatie continu wordt aan- en uitgeschaked. Open bodembron Bij een open bronsysteem is er sprake van twee afzonderijk van ekaar geegen

43 grondbronnen. In de ene bron wordt warmte onttrokken aan het grondwater. Het grondwater dat daardoor is afgekoed wordt vervogens opgesagen in de andere bron. In de zomer kan het grondwater uit die aatste bron worden gebruikt voor passieve koeing van het gebouw dus zonder tussenkomst van de warmtepomp. Nadat dit grondwater een dee van de warmte in de woning heeft opgenomen, is de temperatuur ervan weer verhoogd en wordt het opgesagen in de eerste, warme bron, zodat de cycus opnieuw kan starten. Regeneratie In een open bronsysteem (zie ook: Open bodembron ) waar in de winter warmte aan wordt onttrokken voor verwarming, za de temperatuur na veroop van tijd daen, waardoor het rendement wordt aangetast. Door de bron doebewust op te warmen door in de zomer warmte aan het boveniggende gebouw te onttrekken wordt de bron geregenereerd. Warmtewisseaar Een warmtewisseaar transporteert warmte van een voeistof (of gas) naar een ander medium. In een warmtepompsysteem worden warmtewisseaars gebruikt om de warmte van bijvoorbeed grondwater over te brengen op de voeistof die door de warmtepomp kan worden gebruikt om de opgenomen warmte op te waarderen. Water/water-warmtepomp Een water/water-warmtepomp gebruikt grondwater of oppervaktewater as bron voor warmte of koeing. Hierbij zijn vier typen bronsystemen mogeijk: een variant met een horizontae of verticae warmtewisseaar (zie ook: Gesoten Bron ), een open bron (zie ook: Open Bron ) of een variant met een oppervaktewatercoector. In het aatste geva wordt bijvoorbeed rivierwater as bron gebruikt. Warmtapwater Een warmtepomp kan ook worden gebruikt voor het verwarmen van warmtapwater voor toepassing in de keuken of badkamer. Om ervoor te zorgen dat dit water een temperatuur van minimaa 55 graden Cesius krijgt - dit om besmetting met egionea te voorkomen hebben warmtepompen veea een extra compressietrap nodig of wordt gebruikgemaakt van een eektrisch verwarmingseement.

44 Nederands Patform Warmtepompen Johan van Odenbarnevetaan AD Woerden Postbus AJ Woerden Teefoon: E-mai: Website: