Van de Wet Bopz naar Wet Zorg en Dwang Veranderingen voor Avoord Zorg en Wonen met betrekking tot dwangbehandeling bij psychogeriatrische cliënten

Transcriptie

1 Van de Wet Bopz naar Wet Zorg en Dwang Veranderingen voor Avoord Zorg en Wonen met betrekking tot dwangbehandeling bij psychogeriatrische cliënten Etten-Leur, 11 januari 2015 Auteur: Manon Leppens (student) Naam stageorganisatie: Avoord Zorg en Wonen Naam Opleiding: Juridische Hogeschool Avans-Fontys Stageperiode: 8 september januari 2015

2 Van de Wet Bopz naar Wet Zorg en Dwang Veranderingen voor Avoord Zorg en Wonen met betrekking tot dwangbehandeling bij psychogeriatrische cliënten Etten-Leur, 11 januari 2015 Auteur: Manon Leppens (student) Naam stageorganisatie: Avoord Zorg en Wonen Naam Opleiding: Juridische Hogeschool Avans-Fontys Stageperiode: 8 september december 2014 Afstudeermentor: Mevrouw J. van Laare-Pauw Eerste afstudeerdocent: Mevrouw L. Nuchelmans Tweede afstudeerdocent: Mevrouw L. van Berkel

3 VOORWOORD Voor u ligt het resultaat van bijna drie maanden onderzoek bij Avoord Zorg en Wonen. Na vier leerzame jaren op de Juridische Hogeschool is deze scriptie wellicht het sluitstuk van mijn opleiding HBO-Rechten. Avoord Zorg en Wonen heeft mij de opdracht gegeven om onderzoek te doen naar de impact die het wetsvoorstel, Wet Zorg en Dwang, voor de instelling zal hebben indien het in werking treedt. Het wetsvoorstel zal dan de huidige Wet Bopz gaan vervangen. De afgelopen maanden heb ik hard gewerkt om deze scriptie te schrijven en om Avoord Zorg en Wonen een antwoord te kunnen geven op hun vragen. Iedere dag ben ik met veel plezier naar mijn stageadres gegaan. Mijn collega s hebben daar zeker aan bijgedragen. Bij dezen wil ik graag iedereen bedanken die mij, in welke vorm dan ook, heeft geholpen bij de totstandkoming van deze scriptie. In het bijzonder wil ik mijn stagebegeleidster, mevrouw J. van Laare-Pauw, en mijn stagedocent, mevrouw L. Nuchelmans bedanken voor hun goede aanbevelingen, feedback en antwoorden op mijn vragen. De ondersteuning van deze personen heeft bijgedragen aan de uiteindelijke versie van deze scriptie. Rest mij niets anders dan u veel leesplezier toe te wensen! Etten-Leur, januari 2015 Manon Leppens

4 INHOUD Lijst van Afkortingen..... Samenvatting..... Hoofdstuk 1: Inleiding De organisatie Taken Probleembeschrijving Praktijkprobleem Wetsvoorstel Wet Zorg en Dwang Doelstelling Centrale vraag Werkwijze Leeswijzer... 6 Hoofdstuk 2: Huidige Wet- en regelgeving met betrekking tot dwangbehandeling bij psychogeriatrische cliënten Wet op de geneeskundige behandelovereenkomst Zelfbeschikkingsrecht en toestemmingsvereiste Wilsonbekwaamheid en vertegenwoordiging Wet Bopz De externe rechtspositie De interne rechtspositie Hoofdstuk 3: Toekomstige wet- en regelgeving inzake dwangopname en dwangbehandeling bij psychogeriatrische cliënten Wet Zorg en Dwang Reikwijdte van het wetsvoorstel De externe rechtspositie De interne rechtspositie De rechtsbescherming van de cliënt Hoofdstuk 4: Dwangbehandeling binnen Avoord Zorg en Wonen Begrippen De externe rechtspositie De interne rechtspositie Hoofdstuk 5: Conclusies en aanbevelingen Conclusies Reikwijdte Begrippen Externe rechtspositie... 36

5 5.1.4 Interne rechtspositie Aanbevelingen Reikwijdte Begrippen Externe rechtspositie Interne rechtspositie Bronnenlijst Elektronische Bronnen Literatuur Bijlage I: Wet Bopz en Wet Zorg en Dwang naast elkaar..... Bijlage II: Handboek Avoord Zorg en Wonen.....

6 LIJST VAN AFKORTINGEN AMvB AWBZ Bmm Bopz Brp Bopz BW CIZ CVA GGZ Gw IGZ KZ Minister van VWS MvT PG TvGR Wet B.I.G. Wet Bopz WGBO : Algemene Maatregel van Bestuur : Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten : Besluit middelen en maatregelen Bopz : Besluit rechtspositieregelen Bopz : Burgerlijk Wetboek : Centrum indicatiestelling zorg : Cerebro Vasculair Accident : Geestelijke Gezondheidszorg : Grondwet : Inspectie voor de Gezondheidszorg : Kwaliteitswet zorginstellingen : Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport : Memorie van toelichting : Psychogeriatrie : Tijdschrift van Gezondheidsrecht : Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg : Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen : Wet op de geneeskundige behandelovereenkomst Wet Zorg en Dwang : Wet zorg en dwang psychogeriatrische en verstandelijk gehandicapte cliënten Zvw : Zorgverzekeringswet

7 SAMENVATTING Avoord Zorg en Wonen is een ouderenzorgorganisatie die gericht is op het verlenen van zorg in intra- en extramurale situaties. Binnen een aantal instellingen van Avoord Zorg en Wonen verblijven cliënten met psychogeriatrische klachten die soms tegen hun wil in behandeld worden. Op deze cliënten is de Wet Bopz van toepassing. Deze wet zal op termijn vervangen worden door de Wet Zorg en Dwang. Een grondrecht dat in de Nederlandse Grondwet is verankerd, is de onaantastbaarheid van het lichaam. Iedereen mag zelf bepalen wat er met zijn of haar lichaam gebeurt, welke medische handelingen mogen worden verricht en welke medicijnen worden ingenomen. Indien er echter een gevaar voor de cliënt ontstaat, dat veroorzaakt wordt door een stoornis aan zijn of haar geestvermogens en dit gevaar niet door personen of een instelling buiten een psychiatrisch ziekenhuis kan worden afgewend kan een dwangopname noodzakelijk worden geacht. Dwangopname kan verkregen worden door middel van een rechterlijke machtiging, een inbewaringstelling of door middel van de artikel 60 Bopz-toets. De artikel 60 Bopz-toets wordt toegepast indien het cliënten betreft die geen blijk van bereidheid maar ook geen verzet tonen. Indien een cliënt verzet toont zal een dwangopname altijd door middel van een rechterlijke machtiging verkregen moeten worden. Bij noodsituaties kan een opname door een inbewaringstelling geschieden. Dwangbehandeling kan alleen plaatsvinden indien het aannemelijk is dat zonder die behandeling het gevaar dat de stoornis van de geestesvermogens van betrokkene doet veroorzaken niet binnen een redelijke termijn kan worden weggenomen of voor zover dit volstrekt noodzakelijk is om het gevaar binnen de inrichting, af te wenden. Naast deze eisen moet voldaan worden aan de eisen van proportionaliteit, subsidiariteit en doelmatigheid. Naast de dwangbehandeling bestaan er ook nog de middelen en maatregelen van artikel 39 Wet Bopz. Deze middelen en maatregelen betreffen afzondering, separatie, fixatie, medicatie en toediening van vocht of voeding en mogen, indien zij niet in het zorgplan van de cliënt zijn opgenomen, enkel in noodsituaties toegepast worden. Omdat de Wet Bopz niet goed toepasbaar is voor cliënten met een verstandelijke beperking en cliënten met een psychogeriatrische aandoening ligt er een wetsvoorstel ter behandeling bij de Eerste Kamer, namelijk het wetsvoorstel Wet Zorg en Dwang. In dit wetsvoorstel zijn een aantal belangrijke wijzigingen ten opzichte van de Wet Bopz opgenomen. Het grootste verschil met het wetsvoorstel en de huidige wet is de grondslag die het wetsvoorstel biedt voor het verlenen van intra- en extramurale zorg. Zo is het mogelijk om, indien aan alle vereisten is voldaan, onvrijwillige zorg in de vertrouwde thuisomgeving van de cliënt toe te passen zonder dat daarvoor opneming in een geregistreerde accommodatie noodzakelijk is. Onvrijwillige zorg moet de allerlaatste maatregel zijn. De zorgaanbieder moet dan ook genoeg alternatieven bieden voor vrijwillige zorg. Onvrijwillige zorg kan pas in het zorgplan worden opgenomen indien het gedrag van een cliënt als gevolg van zijn psychogeriatrische aandoening of verstandelijke handicap, danwel als gevolg van een psychische stoornis of een combinatie daarvan, leidt tot ernstig nadeel en voldaan is aan de eisen van proportionaliteit, subsidiariteit, doelmatigheid. Meermaals zal moeten worden nagegaan of aan de eisen is voldaan en of op verantwoorde wijze toezicht kan worden gehouden tijdens de toepassing daarvan. Indien het in de thuissituatie van de cliënt organisatorisch niet haalbaar is om aan de vereisten van het wetsvoorstel te voldoen zal een cliënt alsnog opgenomen moeten worden. Indien het wetsvoorstel in werking treedt zal Avoord Zorg en Wonen haar handboek, wat nu gebaseerd is op de regelingen van de Wet Bopz, moeten wijzigen. Het wetsvoorstel vereist dat er meerdere malen een multidisciplinair overleg moet zijn geweest voordat onvrijwillige zorg wordt toegepast. De instelling zal moeten kijken hoe hier invulling aan wordt gegeven. Bij het toepassen van onvrijwillige zorg zal er verantwoord toezicht moeten zijn. Door de vele woonvormen die Avoord Zorg en Wonen aan haar cliënten biedt zal nagedacht moeten worden hoe de instelling aan dit vereiste kan voldoen.

8 HOOFDSTUK 1: INLEIDING 1.1 DE ORGANISATIE Deze scriptie is tot stand gekomen naar aanleiding van een opdracht van Avoord Zorg en Wonen. Deze instelling heeft diverse vestigingen in Etten-Leur en omstreken met een breed scala aan faciliteiten op het gebied van ouderenzorg. In Etten-Leur heeft Avoord Zorg en Wonen de vestigingen: Contrefort, De ontmoeting, De baai, Dagopvang de Passage, De Schaapskooi, Het Anbarg, Hospice Marianahof, Kloostergaard en Kloosterhof. Tevens is het Centraal Kantoor in Etten-Leur gevestigd. In Zundert heeft de organisatie twee vestigingen: De Ontmoeting de Willaert en de Willaert. In Rijsbergen is één vestiging, dat is Rijserf TAKEN De organisatie is gericht op de ouderenzorg en biedt hulp bij verblijfszorg, thuiszorg, geriatrische revalidatie, medische specialistische thuiszorg, palliatieve thuiszorg en zorg in het highcare hospice. In de vestigingen van Avoord Zorg en Wonen bevinden zich appartementen waar zowel personen met als zonder zorgindicatie zelfstandig kunnen wonen. Deze appartementen beschikken over alle faciliteiten die nuttig zijn bij het ouder worden en waarop men, eventueel in de toekomst, een beroep kan doen op benodigde zorg. Naast zelfstandig wonen is het voor personen met een indicatie ook mogelijk om kleinschalig beschermd te wonen. Deze woonvormen zijn bestemd voor mensen met lichamelijke beperkingen en met geheugenbeperkingen of een combinatie daarvan. 2 Bovenbeschreven vormen zijn voorzieningen voor langdurige opnames. Voor personen die graag nog zelfstandig willen en kunnen wonen maar toch hulp nodig hebben is er een keuze voor dagopvang en dagbehandeling. Daarnaast kan gekozen worden voor zorg aan huis. De dagbehandeling is op te delen in twee soorten. 3 De dagbehandeling somatiek en psychogeriatrie. De dagbehandeling somatiek is bestemd voor cliënten met lichamelijke problemen, zoals Cerebro Vasculair Accident (CVA) en parkinson. De dagbehandeling psychogeriatrie (PG) is bestemd voor thuiswonende ouderen met een psychogeriatrische stoornis. Een psychogeriatrische stoornis betreft een ziekte, aandoening of stoornis in of van de hersenen als gevolg van ouderdom. Deze aandoening gaat vaak gepaard met aantasting van het denkvermogen, gevoelsleven, intellect en het geheugen. Soms is er ook sprake van een afname van motorische functies en een vermindering van de sociale redzaamheid. 4 Door het afnemen van geestelijke en lichamelijke functies vermindert het zelfstandig functioneren. Indien het voor deze cliënten niet meer veilig is om zelfstandig te wonen, is er de mogelijkheid om op een van de kleinschalig beschermd wonen- afdeling opgenomen te worden. Tot slot biedt Avoord Zorg en Wonen zorg aan voor personen met een korte levensverwachting. Deze zorg kan aan huis gegeven worden maar indien de persoon dat niet wil of indien thuis niet de geschikte zorg aangeboden kan worden is er de mogelijkheid om de laatste levensfase door te brengen in het high care hospice Marianahof in Etten-Leur. 5 1 Avoord Zorg en Wonen (online publiek), (zoek onder locaties); geraadpleegd op 28 augustus Avoord Zorg en Wonen (online publiek), (zoek onder wonen, kleinschalig beschermd wonen); geraadpleegd op 28 augustus Avoord Zorg en Wonen (online publiek), (zoek onder zorg, dagopvang en dagbehandeling); geraadpleegd op 28 augustus Monitor Langdurige Zorg (online publiek), (zoek onder over MLZ, begrippen, psychogeriatrische aandoening); geraadpleegd op 29 september Avoord Zorg en Wonen (online publiek), (zoek onder laatste levensfase thuis, Welkom in hospice Marianahof); geraadpleegd op 28 augustus

9 1.2 PROBLEEMBESCHRIJVING Iedere Nederlander heeft op grond van artikel 11 van de Grondwet recht op onaantastbaarheid van zijn lichaam. Hiermee wordt bedoeld dat iedereen zelf mag bepalen wat er met zijn of haar lichaam gebeurt, welke medische handelingen worden verricht en welke medicijnen worden ingenomen. Bij of krachtens de wet kunnen hier wel beperkingen aan worden gesteld. 6 De Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO) beschrijft de rechten en plichten van cliënten in de zorg. De WGBO is van belang voor iedereen die met medische zorg te maken krijgt. 7 De wet beschrijft de zorgplicht en verplicht de hulpverlener om te handelen zoals van een goed hulpverlener wordt verwacht. Tevens staat in deze wet ook dat alle cliënten goed geïnformeerd moeten worden en toestemming moeten geven voor de behandeling. Indien cliënten niet zelf deze beslissing kunnen nemen, bijvoorbeeld door een psychogeriatrische stoornis, kan naast de WGBO ook de Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (Wet Bopz) van toepassing zijn. De Wet Bopz is een voorbeeld van een wet waarin beperkingen aan het recht van onaantastbaarheid van het lichaam bij wet zijn vastgesteld. 8 Deze wet is de opvolger van de Krankzinnigenwet en regelt onvrijwillige, dus gedwongen, opname van minderjarigen vanaf twaalf jaar en meerderjarigen in een psychiatrisch ziekenhuis, een instelling voor verpleging en verzorging van mensen met een verstandelijke handicap en in een psychogeriatrisch verpleeg- en verzorgingshuis. 9 In deze scriptie zal de focus gelegd worden op cliënten met een psychogeriatrische stoornis die opgenomen zijn op een aangewezen Bopz-afdeling in een verpleeg-/verzorgingshuis. Onvrijwillige opnames mogen alleen plaatsvinden op afdelingen en/of op locaties van instellingen die zijn aangemerkt als psychiatrisch ziekenhuis, als verpleeginrichting of als zwakzinnigeninrichting door Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (Minister van VWS). 10 In bijlage 2 van de Regeling aanmerking psychiatrisch ziekenhuis Bopz is Avoord Zorg en Wonen met diverse locaties en afdelingen aangewezen als verpleeginrichting. 11 Slechts bij uitzondering mag onder het regime van de Wet Bopz tegen de wil van de patiënt of vertegenwoordiger worden behandeld of mogen er vrijheidsbeperkende maatregelen toegepast worden PRAKTIJKPROBLEEM De Wet Bopz is van origine gemaakt voor behandeling van cliënten die opgenomen zijn in een psychiatrisch ziekenhuis. De wet geeft uitsluitend een kader voor het toepassen van vrijheidsbeperkende maatregelen binnen Bopz-aangemerkte instellingen en alleen voor cliënten die via een Bopz-titel zijn opgenomen. In het steeds rijkere palet aan woonvormen levert deze koppeling echter problemen op voor de kleinschalige woonvormen, zeker in die gevallen waar de bewoner zelf huur betaalt. Zij kunnen niet worden aangemerkt op grond van de Wet Bopz. 13 Een verzorgingshuis is een instelling waar cliënten gaan en staan waar ze willen. Hierdoor is het voor Avoord Zorg en Wonen niet mogelijk om tegen een cliënt te zeggen dat hij of zij ergens niet naar toe mag. Dit mag alleen indien hier een persoonlijke indicatie voor is 6 Artikel 11 Gw. 7 Dwang in de zorg (online publiek), ( zoek op Wet op de geneeskundige behandelovereenkomst); geraadpleegd op 6 oktober Artikel 11 Gw. 9 Agressie in de Zorg (online publiek), (zoek onder informatie, Wet Bopz): geraadpleegd op 6 oktober Gedwongen opname en dwang in de zorg, Rijksoverheid geraadpleegd op 4 september 2014, rijksoverheid.nl. 11 Stcrt. 2012, BTSG (online publiek), ( zoek onder infobulletin, Wet Bopz); geraadpleegd op 6 oktober Kamerstukken II 2008/09, , nr. 3. 2

10 afgegeven. De inrichting van het verzorgingshuis is bij Avoord Zorg en Wonen momenteel ook zo dat vrijheidsbeperking lastig te realiseren is. Cliënten wonen in veel gevallen in een zelfstandig appartement. Veel cliënten van Avoord Zorg en Wonen kunnen nog zelfstandig wonen, maar hebben daarbij wel hulp nodig. Om deze zelfstandig wonende groep te helpen, biedt de organisatie zowel extramurale als intramurale zorg aan. Binnen Avoord Zorg en Wonen mogen vrijheidsbeperkende maatregelen alleen toegepast worden op locaties of afdelingen die zijn aangemerkt als verpleeginrichting als bedoeld in artikel 1, onder h, van de Wet Bopz. Buiten deze afdelingen en locaties is het niet toegestaan vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen aangezien hiervoor in de Wet Bopz een wettelijke grondslag ontbreekt. 14 Stel dat een cliënt nog prima thuis kan wonen maar in de nachten weleens kan gaan dwalen, dan mag een medewerker niet de deur van het huis van de cliënt op slot draaien. Maar indien de medewerker de deur niet op slot doet, kan hij daarmee de cliënt in een nog slechtere positie brengen dan wanneer hij wel ingrijpt en een vrijheidsbeperking toepast. Wil een zorgverlener voldoen aan zijn plicht tot goed hulpverlenerschap, dan moet hij soms handelen. Zorginhoudelijk gezien kan het toepassen van een vrijheidsbeperking in de extramurale zorg dus soms een juiste zorgkeuze zijn. Zorgverleners worden daarmee keer op keer in de situatie geplaatst waarin zij een beslissing over ingrijpende maatregelen moeten nemen zonder duidelijke, wettelijke criteria. 15 Het gevolg van het ontbreken van een wettelijke grondslag is dat zorgverleners zich genoodzaakt kunnen voelen om de cliënt over te plaatsen naar een Bopz-instelling waar de vrijheidsbeperkende maatregelen wel onder bepaalde voorwaarden mogen worden toegepast. De Wet Bopz biedt formeel geen voorziening voor dwangbehandeling buiten de instelling terwijl veel cliënten van Avoord Zorg en Wonen nog thuis kunnen en mogen wonen en daar hun behandeling zouden kunnen krijgen. 16 Het ontbreken van een wettelijke grondslag vanuit het perspectief van de cliënt is onwenselijk, omdat de daarmee gepaard gaande rechtsbescherming eveneens ontbreekt. Het feit dat er geen duidelijke criteria zijn waarop de zorgverlener zijn beslissing kan baseren, maakt dat de beslissing ook voor de cliënt of zijn vertegenwoordiger niet toetsbaar is. De cliënt kan wel opkomen tegen zo n beslissing, maar alleen met een civielrechtelijke actie uit onrechtmatige daad. Voor veel cliënten is die drempel te hoog. 17 Een ander probleem waar voornamelijk de doelgroepen psychogeriatrische cliënten en cliënten met een verstandelijke beperking tegenaan lopen, heeft betrekking op het doel van het zorgplan. Wanneer een cliënt binnen Avoord Zorg en Wonen wordt opgenomen eist de Wet Bopz dat er zo spoedig mogelijk een zorgplan wordt opgesteld. Volgens de Wet Bopz dient het plan erop gericht te zijn de stoornis dermate te verbeteren, dat het gevaar op grond waarvan de bewoner onvrijwillig in de instelling moet verblijven, wordt weggenomen. Er mogen dus geen vrijheidsbeperkende maatregelen in het zorgplan worden opgenomen als zij de geestelijke stoornis niet verbeteren. 18 Voor de doelgroep van Avoord Zorg en Wonen is het nastreven van dit doel niet haalbaar. Bij een cliënt met psychogeriatrische klachten kan de geestelijke stoornis niet meer verbeterd worden. Dit zou dus betekenen dat er geen middelen of maatregelen in het zorgplan van psychogeriatrische cliënten opgenomen kunnen worden, aangezien de geestelijke stoornis van deze cliënten niet te verbeteren is. Een volgend struikelpunt van de Wet Bopz is terug te vinden in het verzetscriterium. Dit criterium komt terug bij toepassing van de artikel 60 Bopz-toets. Deze toets komt later in 14 Kamerstukken II 2008/09, , nr Kamerstukken II 2008/09, , nr Dwangbehandeling (online publiek), (zoek op dwangbehandeling geraadpleegd op 30 september 2014). 17 Kamerstukken II 2008/09, , nr Arends e.a. 2003, paragraaf

11 de scriptie nog aan bod. Dwangbehandeling ontstaat als de (wilsonbekwame) bewoner of bij diens wilsonbekwaamheid zijn vertegenwoordiger, zich verzet tegen de uitvoering van het zorgplan. Als er dwangbehandeling of toepassing van middelen en maatregelen bij onvrijwillige opgenomen cliënten plaatsvindt, dient de Bopz-arts dit te melden aan de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ). 19 Vrijheidsbeperkende maatregelen die in het zorgplan zijn opgenomen en vervolgens worden toegepast zonder dat de cliënt zich verzet, hoeven niet te worden geregistreerd en gemeld aan de IGZ. In de praktijk wordt de bewoner doorgaans niet bekwaam bevonden om een redelijke belangenafweging te maken inzake de vaststelling van het zorgplan. Meestal wordt hiervoor toestemming van de vertegenwoordiger verkregen. Daarnaast constateren hulpverleners, door het ruime verzetscriterium, zelden verzet. Het enkel vertonen van onrust na toepassing van een vrijheidsbeperking wordt niet als verzet gezien. Door deze gang van zaken is een belangrijk deel van de toepassingen van vrijheidsbeperkende maatregelen aan het toezicht van de IGZ onttrokken. 20 Dit heeft als gevolg dat vrijheidsbeperkingen weinig als 21 dwangbehandeling worden gekwalificeerd. Een overzicht van het aantal vrijheidsbeperkingen dat wordt toegepast geeft geen realistisch beeld. In 2002 heeft de IGZ al onderzoek verricht naar vrijheidsbeperkende maatregelen binnen zorginstellingen die toegepast werden op grond van de Wet Bopz. Zij kwam tot de conclusie dat de Wet Bopz niet aansluit bij de dagelijkse praktijk bij de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking of dementie omdat de terminologie die binnen de Wet Bopz wordt gebruikt te afwijkend is voor toepassing in de zorg. Om minder dwangmaatregelen in de zorg toe te passen is er op 31 januari 2011 een intentieverklaring ondertekend door partijen uit de Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ) en het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Het doel van deze intentieverklaring is om het aantal dwang- en drangtoepassingen in de zorg zoveel mogelijk te voorkomen WETSVOORSTEL WET ZORG EN DWANG Omdat is gebleken dat de Wet Bopz voor bepaalde doelgroepen niet goed aansluit bij de dagelijkse praktijk is er een wetsvoorstel ontworpen: het wetsvoorstel Wet Zorg en Dwang. Het wetsvoorstel ligt ter beoordeling bij de Eerste Kamer. Het wetsvoorstel is ingediend om de tekortkomingen van de Wet Bopz op het gebied van dwangbehandeling bij cliënten met psychogeriatrische stoornissen in verpleeg- en verzorgingshuizen op te lossen. Daarnaast beoogt het voor mensen met dementie of een verstandelijke beperking te regelen welke bevoegdheden een zorgaanbieder heeft, welke rechten de cliënt heeft en hoe deze bevoegdheden en rechten op een transparante wijze kunnen worden gebruikt in geval van dwang en opname. 23 Het voorstel is op 19 september 2013 aangenomen door de Tweede Kamer. De Eerste Kamercommissie voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport heeft op 8 oktober 2013 besloten de procedure aan te houden in afwachting van wetsvoorstel Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg en daarna de wetsvoorstellen in samenhang te behandelen. 24 Deze twee wetten zullen gezamenlijk de Wet Bopz, voor psychiatrische en psychogeriatrische cliënten, gaan vervangen. De Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg zal voor psychiatrische patiënten gaan gelden en de Wet Zorg en Dwang voor psychogeriatrische patiënten en voor personen met een verstandelijke beperking. 19 Artt. 38 lid 6 en 39 lid 3 van de Wet Bopz. 20 Arends e.a. 2003, paragraaf Arends e.a. 2003, paragraaf Intentieverklaring van GGZ-instellingen: minder dwang (2011) (online publiek), (zoek op intentieverklaring minder dwang laatst bijgewerkt op 3 februari 2013). 23 Kamerstukken II 2008/09, , nr Wet zorg en dwang psychogeriatrische en verstandelijk gehandicapte cliënten (online publiek), www. eerstekamer.nl (zoek op laatst bijgewerkt op 11 maart 2014). 4

12 Indien de regelgeving omtrent dwangbehandeling bij psychogeriatrische patiënten zal veranderen, brengt dit de nodige wijzigingen voor zorginstellingen met zich mee. De vraag is dan wat Avoord Zorg en Wonen moet gaan veranderen in haar beleid en procedures om psychogeriatrische cliënten rechtmatig op te nemen en op een juiste wijze dwangbehandeling toe te passen. In deze scriptie wordt de focus gelegd op de veranderingen die het wetsvoorstel met zich mee zal brengen op het gebied van dwangbehandeling, dwangopname en toepassing van middelen en maatregelen bij cliënten met psychogeriatrische klachten. Hierdoor wordt inzichtelijk gemaakt welke mogelijkheden er zijn binnen de nieuwe Wet Zorg en Dwang om psychogeriatrische cliënten die zorg en behandeling weigeren, toch de zorg en behandeling te kunnen geven die zij nodig hebben. 1.3 DOELSTELLING Op 12 januari 2015 wordt een onderzoeksrapport opgeleverd aan Avoord Zorg en Wonen inzake dwang bij psychogeriatrische patiënten, zodat de organisatie haar interne procedures met betrekking tot onvrijwillige zorg kan aanpassen. 1.4 CENTRALE VRAAG Tijdens het ontwikkelen van het onderzoeksplan is de volgende centrale vraag tot stand gekomen: Welke veranderingen zijn noodzakelijk in de procedures van Avoord Zorg en Wonen met betrekking tot dwangopname, dwangbehandeling en middelen en maatregelen in de zorgverlening aan psychogeriatrische patiënten, gelet op de nieuwe regelgeving in de Wet Zorg en Dwang? 1.5 WERKWIJZE Om tot beantwoording van de centrale vraag te komen is een aantal deelvragen tot stand gekomen. Als eerste is het huidige juridische kader van de doelgroep psychogeriatrische cliënten in beeld gebracht. Hierbij zijn de Wet Bopz en haar memorie van toelichting goed geanalyseerd. Door de huidige wet- en regelgeving goed in kaart te brengen, is een duidelijke juridische basis gelegd waar de rest van het onderzoek op voortgebouwd is. Onder bepaalde voorwaarden mag men inbreuk maken op de persoonlijke levenssfeer van mensen. Deze voorwaarden zijn opgenomen in de Wet Bopz. Bij uitleg van deze voorwaarden is gebruik gemaakt van diverse literatuur, zo is informatie verkregen uit het Handboek Gezondheidsrecht en het boek Recht en gezondheidszorg, welke zijn geschreven door meerdere deskundigen. Deze boeken hebben handvatten geboden met betrekking tot het algemene gezondheidsrecht. Daarnaast wordt in de boeken ingegaan op de Wet Bopz en alle aspecten die bij toepassing van deze wet komt kijken. Naast deze handboeken zijn er ook vele artikelen, kamerstukken en rapporten over de Wet Bopz verschenen. In het Tijdschrift voor Gezondheidsrecht staan verschillende interessante artikelen. In het artikel Hersenschimmen, geschreven door L.A.P. Arends en B.J.M. Frederiks, wordt besproken of de Wet Bopz wel toereikend is voor behandeling van psychogeriatrische patiënten. Nadat de huidige wet- en regelgeving in beeld is gebracht, wordt de focus gelegd op de toekomstige wetgeving. Want juist met inwerkingtreding van het Wetsvoorstel Zorg en Dwang zal de organisatie de nodige aanpassingen moeten gaan maken. Ook hier is het wetsvoorstel en haar memorie van toelichting geanalyseerd. Voornamelijk de memorie van toelichting en de wijzigingen van het wetsvoorstel zijn uitvoerig gebruikt. In het Handboek Gezondheidsrecht wordt kort in gegaan op het wetsvoorstel. Het wetsvoorstel is in 2009 al ingediend en dat heeft inmiddels voor de nodige stof tot nadenken gezorgd. Hierdoor zijn er interessante artikelen geschreven over het wetsvoorstel. Naast het Tweede Kamerdossier (31 996) zijn er voornamelijk veel artikelen over het wetsvoorstel verschenen waarin het wetsvoorstel onder de loep is genomen. Ook bij het schrijven van 5

13 dit hoofdstuk heeft het Tijdschrift voor Gezondheidsrecht als goede informatiebron gediend. In 2010 is er in het blad over het wetsvoorstel een uitgebreid artikel verschenen, geschreven door Mr. dr. B.J.M. Frederiks, prof. mr. J. Legemaate, dr. mr. K. Blankman en dr. C.M.P.M. Hertogh genaamd Het Wetsvoorstel zorg en dwang: een verantwoorde verbetering voor de rechtspositie van mensen met een verstandelijke beperking en dementie?. Het artikel Wetsvoorstel Zorg en Dwang: impact van de recente wijzigingen voor het veld en de cliënt geschreven door B.J.M. Frederiks en dr. mr. K. Blankman gaat in op de mogelijke impact die het wetsvoorstel voor veld en cliënt zal kunnen hebben. Beide artikelen gaan uitgebreid in op het wetsvoorstel waarbij de belangrijkste onderdelen van het wetsvoorstel worden toegelicht. Nadat het juridische kader van beide wetten is beschreven, heeft een vergelijking tussen beide wetten plaatsgevonden. In bijlage I Wet Bopz en Wet Zorg en Dwang naast elkaar is een schematisch overzicht opgenomen waarin, in hoofdlijnen, de verschillen op het gebied van dwangopname, dwangbehandeling en de middelen en maatregelen zijn beschreven. Er is voor een schematisch overzicht gekozen zodat het een gestructureerd stuk blijft. In één oogopslag wordt het nu voor de organisatie duidelijk waar de verschillen zitten. Dit maakt het gemakkelijker en minder tijdrovend om de interne richtlijnen, documenten en procedures aan te passen aan de nieuwe wetgeving. Naast de wetgeving is er gekeken naar de interne richtlijnen en procedures van Avoord Zorg en Wonen. Avoord Zorg en Wonen heeft een handboek opgesteld waarin richtlijnen en procedures zijn opgenomen over behandeling bij psychogeriatrische cliënten. Om een goed beeld te krijgen van de praktijk is er regelmatig overleg gepleegd met de Bopz-arts. Het handboek is vergeleken met de huidige Wet Bopz en het toekomstige wetsvoorstel. De conclusies die daaruit voortvloeien zijn opgenomen in het laatste hoofdstuk. Door het analyseren van de huidige wetgeving, de toekomstige wetgeving en alle interne richtlijnen, procedures en documenten die betrekking hebben op behandeling van psychogeriatrische cliënten is er een uitgebreid juridisch kader ontwikkeld. In het laatste hoofdstuk zijn de conclusies en aanbevelingen opgenomen. Mocht het wetsvoorstel aangenomen worden, kan deze scriptie de organisatie helpen haar huidige handboek aan te passen zodat het voldoet aan de nieuwe wet. 1.6 LEESWIJZER De scriptie is ingedeeld in vijf hoofdstukken. Na de inleiding wordt in het tweede hoofdstuk de huidige wet- en regelgeving besproken. Eerst wordt de WGBO kort uitgelegd, vervolgens komt de Wet Bopz aan bod. De paragraaf over de Wet Bopz is opgesplitst in twee subparagrafen: de externe rechtspositie en de interne rechtspositie. Bij de externe rechtspositie worden de procedures beschreven waarmee een dwangopname verwezenlijkt kan worden. Bij de interne rechtpositie wordt onder andere beschreven wanneer een dwangbehandeling bij een cliënt mag worden toegepast en welke middelen en maatregelen de Wet Bopz geeft. Na de Wet Bopz komt in het derde hoofdstuk het wetsvoorstel Wet Zorg en Dwang ter sprake. Dit hoofdstuk heeft dezelfde opbouw als het tweede hoofdstuk. Als eerste wordt de reikwijdte beschreven en vervolgens de externe en interne rechtspositie. Daarna wordt nog kort ingegaan op de rechtsbescherming van de cliënt binnen de Wet Zorg en Dwang. In het vierde hoofdstuk komt dwangbehandeling binnen Avoord Zorg en Wonen aan bod. Omdat de instelling andere begrippen dan de wet gebruikt is ervoor gekozen eerst deze begrippen uit te leggen. Vervolgens wordt ook hier ingegaan op de externe en interne rechtspositie. In het laatste hoofdstuk zijn de conclusies en aanbevelingen opgenomen. 6

14 HOOFDSTUK 2: HUIDIGE WET- EN REGELGEVING MET BETREKKING TOT DWANGBEHANDELING BIJ PSYCHOGERIATRISCHE CLIËNTEN In dit hoofdstuk komt de huidige wet- en regelgeving met betrekking tot behandeling van psychogeriatrische patiënten ter sprake. Na een korte inleiding over de lex generalis, de WGBO, komt de wilsonbekwaamheid aan bod. Veel cliënten die op een psychogeriatrische afdeling in één van de instellingen van Avoord Zorg en Wonen zijn opgenomen zijn wilsonbekwaam. Voor vele cliënten die op een dergelijke afdeling zijn opgenomen is de Wet Bopz van toepassing. De Wet Bopz geldt als lex specialis ten opzichte van de WGBO. Onderstaand wordt uitgelegd wanneer een cliënt onder de reikwijdte van de Wet Bopz valt. Tevens wordt ingezoomd op de interne en de externe rechtspositie van de cliënt WET OP DE GENEESKUNDIGE BEHANDELOVEREENKOMST In het eerste hoofdstuk is de WGBO al kort beschreven. Omdat de WGBO de rechten en plichten van cliënten in de zorg regelt, neemt de wet een belangrijke positie in binnen het gezondheidsrecht. De wet heeft werking ten aanzien van handelingen op het gebied van de geneeskunst die rechtstreeks betrekking hebben op de persoon van de opdrachtgever of van een derde. Blijkens de wetgeschiedenis is bij de invulling van het begrip geneeskunst in de WGBO aansluiting gezocht bij de Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg (Wet B.I.G). Dit brengt met zich mee dat de WGBO slechts betrekking heeft op handelingen op het gebied van de geneeskunst, dan wel handelingen die hiermee een samenhangend geheel vormen. 25 De wet heeft in artikel 446 lid 2 en 3 van boek 7 van het Burgerlijk Wetboek nader gespecificeerd wat onder handelingen op het gebied van de geneeskunst wordt verstaan. Bij toepassing van een handeling op het gebied van geneeskunst, zoals benoemd in eerder benoemd artikel, is de WGBO van toepassing op de cliënten die binnen Avoord Zorg en Wonen verblijven ZELFBESCHIKKINGSRECHT EN TOESTEMMINGSVEREISTE Het grondrecht onaantastbaarheid van het lichaam is in de WGBO, in het toestemmingsvereiste, terug te vinden. Een cliënt beslist in beginsel altijd zelf wat er met zijn of haar lichaam gebeurt, welke medische behandelingen worden verricht en welke medicatie wordt ingenomen. Daarom bepaalt de wet dat de hulpverlener toestemming van zijn patiënt nodig heeft voordat hij aan de behandeling begint. 27 De toestemming moet in vrijheid worden gegeven en dient gebaseerd te zijn op duidelijke informatie van de hulpverlener over de gezondheidstoestand van de patiënt en over alle aspecten van de behandeling, inclusief de mogelijke risico s. De hulpverlener moet zich er actief van overtuigen dat de door hem verstrekte informatie door de patiënt is begrepen. 28 Toestemming kan mondeling en schriftelijk gebeuren maar kan ook blijken uit de daden van de patiënt. In het laatste geval is er sprake van veronderstelde toestemming. In geval van noodsituaties kan van het toestemmingsvereiste afgeweken worden. 29 Binnen Avoord Zorg en Wonen komt het regelmatig voor dat een cliënt niet in staat is om zelf toestemming te geven voor een behandeling. Voor deze cliënten kan een andere persoon in plaats van de cliënt de beslissing nemen. Welke personen hiervoor in aanmerking komen, komt in de volgende paragraaf aan de orde. 25 Rb. Assen 25 september 2006, ECLI:NL:RBASS:2006:AY Artikel 7:446 lid 3 BW. 27 Artikel 7:450 lid 1 BW. 28 Janssen 2013, paragraaf Artikel 7:466 lid 1 BW. 7

15 2.2 WILSONBEKWAAMHEID EN VERTEGENWOORDIGING Een aantal cliënten die in een instelling van Avoord Zorg en Wonen verblijven is juridisch niet bevoegd om toestemming te geven en/of feitelijk niet in staat of niet volledig in staat om dat te doen. Dit zijn de zogeheten wilsonbekwame patiënten. Cliënten met een psychogeriatrische aandoening vallen vaak onder de wilsonbekwame patiënten. Een cliënt wordt als wilsonbekwaam aangemerkt als hij naar het oordeel van de hulpverlener niet in staat is tot een redelijke waardering van zijn belangen. 30 De hulpverlener beoordeelt of de cliënt in staat is om relevante informatie te verwerken en op grond daarvan een beslissing te nemen. Daarnaast moet de cliënt in staat zijn om de gevolgen van zijn beslissing te overzien en zijn patiëntenrechten uit te oefenen. 31 Indien een meerderjarige cliënt niet in staat is tot een redelijke waardering van zijn belangen, worden de verplichtingen die de hulpverlener krachtens de wet jegens de cliënt heeft, nagekomen door de persoon die daartoe door de cliënt is aangewezen. 32 In de vertegenwoordiging van onbekwame meerderjarigen kunnen drie categorieën worden onderscheiden: - een door de rechter benoemde vertegenwoordiger; - een door de meerderjarige patiënt gemachtigde vertegenwoordiger; - de niet-benoemde vertegenwoordiger De door de rechter benoemde vertegenwoordiger De vertegenwoordiger kan door de rechter aan de wilsonbekwame toegekend worden. Hieronder valt de curator, de mentor en het beschermingsbewind. Het beschermingsbewind is qua vertegenwoordiging beperkt tot vermogensrechtelijke zaken en kan één of meer goederen betreffen. 34 De curator kan naast vermogensrechtelijke beslissingen ook medische beslissingen voor zijn geheel wilsonbekwame cliënt nemen. 35 Omdat onder curatele stellen een verstrekkende maatregel is wordt er in de praktijk van de gezondheidszorg in vele gevallen met een lichtere wijze van ingrijpen in de menselijke zelfbeschikking volstaan, namelijk door middel van het mentorschap. 36 Het mentorschap richt zich vooral op de verzorging, verpleging, behandeling en begeleiding van de cliënt Gemachtigde vertegenwoordiger Een gemachtigde vertegenwoordiger is iemand die is aangewezen door de cliënt op het moment dat hij zelf nog beslissingsbevoegd was. De persoonlijk gemachtigde 38 heeft met name door de verbinding met het zelfbeschikkingsrecht, voorrang boven de nietbenoemde plaatsvervanger. 3. Niet-benoemde vertegenwoordiger Indien bij de wilsonbekwame geen curator, mentor of gemachtigde is aangewezen dan wendt de hulpverlener zich tot familie of levensgezel van de wilsonbekwame. De hulpverlener zal daarbij letten op de feitelijke relatie tussen de patiënt en het familielid. Het familielid zal de wil van de patiënt zo goed mogelijk naar voren moeten kunnen brengen. Indien geen van familieleden hiertoe bekwaam lijkt, zal de hulpverlener zelf beslissen wat hij als goed hulpverlener ten opzichte van de patiënt behoort te doen. 2.3 WET BOPZ De Wet Bopz is de lex specialis ten opzichte van de WGBO. Dit houdt in dat indien de Wet Bopz bepaalde regelingen heeft met betrekking tot een onderwerp dat tevens in de WGBO is geregeld, de Wet Bopz voorrang heeft op de WGBO. 30 Dute 2012 e.a., p Janssen 2013, p Art. 7:465 lid 2 en 3 BW, art. 38 lid 2 en art. 38a lid 4 Wet Bopz. 33 Leenen e.a., p Art. 1: 431 e.v. BW. 35 Art. 1:378 e.v. BW. 36 Art. 1:450 e.v. BW en Leenen e.a. 2014, p Art. 1:453 lid 1 BW. 38 Art. 7:465 lid 3 BW. 8

16 Een grote groep cliënten binnen Avoord Zorg en Wonen heeft een psychogeriatrische stoornis. In paragraaf 1.1. van hoofdstuk 1 is al uitgelegd wat deze stoornis inhoudt. In de vorige paragraaf kwam het zelfbeschikkingsrecht al naar voren. Omdat de mens het zelfbeschikkingsrecht als mens heeft, is het niet relevant in welke mate hij het feitelijk kan uitoefenen. Ook cliënten met psychogeriatrische klachten hebben een zelfbeschikkingsrecht, al kunnen zij in de feitelijke uitoefening ervan beperkt zijn. Het zelfbeschikkingsrecht staat nauw in verband met vrijheid. 39 Artikel 15 van de Grondwet waarborgt deze vrijheid: Buiten de gevallen bij of krachtens de wet bepaald mag niemand zijn vrijheid worden ontnomen. Soms zal inbreuk gemaakt moeten worden op grondrechten van een cliënt, ter bescherming van de cliënt zelf. Indien een cliënt een gevaar vormt voor zichzelf of voor zijn omgeving kan het nodig zijn om een cliënt gedwongen op te nemen in een instelling of indien het gevaar zich binnen de instelling voordoet daar maatregelen te nemen om het gevaar weg te nemen. Voor deze cliënten geldt, voor bepaalde onderwerpen, de Wet Bopz in plaats van de WGBO DE EXTERNE RECHTSPOSITIE Voor een dergelijke dwangopname moet gekeken worden naar de externe rechtspositie. De externe rechtspositie bevat het geheel aan procedures en criteria voor de mogelijkheden tot gedwongen opname. 40 Een cliënt tegen zijn of haar wil opnemen en/of behandelen staat haaks op de grondrechten, onaantastbaarheid van het menselijk lichaam en het recht op vrijheid. 41 Om een cliënt tegen zijn of haar wil op te nemen moet er een wettelijke grondslag aanwezig zijn. Deze wettelijke grondslag is terug te vinden in de Wet Bopz. Pas indien aan de vereisten van de Wet Bopz is voldaan mag dwangopname of dwangbehandeling plaatsvinden. Een dwangopname mag alleen plaatsvinden op een daartoe door de Minister van VWS aangewezen Bopz-afdeling. Daarnaast moet het gaan om een situatie waarin de cliënt een gevaar voor zichzelf of omgeving vormt, welke wordt veroorzaakt door een stoornis aan zijn geestesvermogens en het gevaar niet door personen of een instelling buiten een psychiatrisch ziekenhuis kan worden afgewend, waardoor opname noodzakelijk is. 42 In deze opsomming komen begrippen naar voren welke nadere uitleg verdienen. Naast deze opsomming dient de rechter ook rekening te houden met een aantal beginselen. Stoornis van de geestvermogens Om een cliënt tegen zijn of haar wil in op te nemen op een aangewezen Bopz-afdeling, dient hij of zij gestoord te zijn in de geestvermogens. In artikel 1 lid 1 sub d van de Wet Bopz is dit criterium terug te vinden. Onder geestvermogens verstaat de wetgever: de vermogens tot denken, voelen, willen, oordelen en doelgericht handelen. 43 Als deze vermogens een gebrekkige ontwikkeling of een ziekelijke stoornis hebben, heeft de betreffende persoon een stoornis van de geestvermogens. Aangezien een psychogeriatrische stoornis vaak gepaard gaat met aantasting van het denkvermogen, gevoelsleven, intellect en het geheugen, is een stoornis van de geestvermogens vaak bij cliënten met psychogeriatrische klachten aan te tonen. Gevaarscriterium Naast een stoornis van de geestvermogens is een tweede criterium dat de persoon vanwege die stoornis een gevaar veroorzaakt voor zichzelf of voor zijn omgeving en dit gevaar niet door tussenkomst van personen of instellingen buiten een psychiatrisch ziekenhuis kan worden afgewend. Voor de sectoren psychogeriatrie en verstandelijk gehandicaptenzorg geldt, indien zij worden opgenomen door middel van een artikel H.J.J. Leenen e.a., 2014, p Ministerie van VWS 2002, p Artt. 11 en 15 Gw. 42 Art. 2 lid 2 en 3 Wet Bopz. 43 Hermans en Buijsen 2009, p

17 Bopz-toets (welke later in dit hoofdstuk nog aan de orde komt), een toegespitst gevaarscriterium. Gevaar wordt dan aanwezig geacht als betrokkene zich ten gevolge van zijn stoornis niet buiten de instelling kan handhaven. 44 In 1982 heeft de Hoge Raad geoordeeld dat een gedwongen opname slechts is toegestaan indien de betrokkene ten gevolge van een geestesstoornis een gevaar voor zichzelf, voor anderen of voor de algemene veiligheid van personen of goederen veroorzaakt. 45 De Wet Bopz heeft deze drie categorieën als volgt nader ingevuld 46 : 1. Gevaar voor degene, die het veroorzaakt, hetgeen onder meer bestaat uit: a. het gevaar dat betrokkene zich van het leven zal beroven of zichzelf ernstig lichamelijk letsel zal toebrengen; b. het gevaar dat betrokkene maatschappelijk te gronde gaat; c. het gevaar dat betrokkene zichzelf in ernstige mate zal verwaarlozen; d. het gevaar dat betrokkene met hinderlijk gedrag agressie van anderen zal oproepen. 2. Gevaar voor een of meer anderen, hetgeen onder meer bestaat uit: a. het gevaar dat betrokkene een ander van het leven zal beroven of hem ernstig lichamelijk letsel zal toebrengen; b. het gevaar voor de psychische gezondheid van een ander; c. het gevaar dat betrokkene een ander, die aan zijn zorg is toevertrouwd, zal verwaarlozen. 3. En de laatste categorie: gevaar voor de algemene veiligheid van personen of goederen. Indien één van de vormen van gevaar zich voordoet is aan het gevaarscriterium voldaan. Bereidheidscriterium Voor cliënten die worden opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis geldt dat moet worden voldaan aan het bereidheidscriterium. Aangezien dit niet voor de cliënten van Avoord Zorg en Wonen van toepassing is zal hier niet te diep op ingegaan worden. Het bereidheidscriterium 47 houdt in dat indien de betrokkene geen blijk geeft van de nodige bereidheid, dwangopname door middel van een rechterlijke machtiging verkregen moet worden. Indien de cliënt bereid is tot opname, zal opname op vrijwillige basis gebeuren en is niet de Wet Bopz, maar de WGBO van toepassing. Voor personen die worden opgenomen of verblijven in een zwakzinnigeninrichting of verpleeginrichting wordt het bereidheidscriterium vervangen door verzetscriterium. 48 Deze cliënten zijn vaak niet in staat tot het uiten van hun bereidheid tot opname. De wetgever is van mening dat het voor cliënten met een verstandelijke beperking of psychogeriatrische aandoening gemakkelijker zou zijn om verzet tegen opname, dan bereidheid tot opname te tonen. Indien zij geen bereidheid tot of verzet tegen opname tonen, kunnen zij worden opgenomen door middel van een art. 60 Bopz-procedure. Indien er sprake is van verzet is een rechtelijke machtiging vereist. De procedures worden nog verderop in het hoofdstuk nader besproken. Mocht de cliënt bereidheid tot opname tonen, volgt een vrijwillige opname en is de Wet Bopz niet van toepassing maar geldt de lex generalis, de WGBO. Ultimum-remediumcriterium Inbreuk op de persoonlijke levenssfeer moet een allerlaatste middel zijn om gevaar af te wenden, het ultimum-remediumcriterium. Voordat een betrokkene gedwongen opgenomen kan worden, moeten alle andere minder ingrijpende mogelijkheden tot hulpverlening uitgesloten worden of niet bruikbaar blijken te zijn. Pas wanneer het gehele 44 Kamerstukken II 1997/98, 25763, nr HR 16 april 1982, ECLI:NL:HR:1982:AG4375, NJ 1983, Art. 1 lid 1 sub f van de Wet Bopz 47 Art. 2 lid 3 van de Wet Bopz 48 Art. 3 van de Wet Bopz. 10

18 sociale netwerk rond betrokkene het niet meer aankan, mag geopteerd worden voor een gedwongen opname. 49 Voldoet een cliënt aan de criteria zoals beschreven in de Wet Bopz, dan zijn er verschillende procedures voor opname van een cliënt. Welke procedure van toepassing is, verschilt per situatie PROCEDURE VOOR DWANGOPNAME De Wet Bopz maakt een onderscheid tussen opnemingen naar soort en instelling. Indien de betrokkene zich tegen opname in een verpleeghuis of zwakzinnigeninrichting verzet, is voor dwangopname een rechterlijke machtiging of een inbewaringstelling vereist. Daarnaast kan opname in een verpleeghuis of zwakzinnigeninrichting door middel van de artikel 60 Bopz-toets plaatsvinden. Deze procedure moet gevolgd worden indien er bij opname geen sprake is van bezwaar, maar evenmin van instemming tot opneming. 50 In deze paragraaf worden enkel de procedures besproken waarmee dwangopname van cliënten met psychogeriatrische klachten kan worden verkregen. Als eerste zal de procedure voor het verkrijgen van een dwangopname door middel van een artikel 60 Bopz-toets behandeld worden. Vervolgens wordt de rechterlijke machtiging en inbewaringstelling besproken. Artikel 60 Bopz-toets In hoofdstuk 8 van de Wet Bopz is een speciale regeling over de opnemingsprocedures en de interne rechtspositie van psychogeriatrische cliënten opgenomen. Deze regeling geldt voor cliënten die opgenomen worden in een zwakzinnigeninrichting of verpleeginrichting en geen blijk geven van bereidheid tot opname maar evenmin verzet tegen opname vertonen. In de artikel 60 Bopz-toets zijn de criteria voor opname enigszins aangepast ten opzichte van de rechterlijke machtiging voor psychiatrische cliënten. Opname kan verkregen worden indien een onafhankelijke indicatiecommissie opname van de cliënt noodzakelijk acht. 51 Het Centrum indicatiestelling zorg (CIZ) is op grond van het Besluit indicatiebeoordeling verpleging en verzorging (Bivv) de aangewezen instantie om te oordelen over de noodzaak van de opname en verblijf van een cliënt in een verpleeginrichting. 52 Het CIZ beslist of de stoornis van de geestvermogens met zich meebrengt dat de cliënt zich niet buiten een verpleeginrichting kan handhaven. 53 Een aanvraag kan worden ingediend door de persoon op wie die aanvraag betrekking heeft of door een derde die daartoe door de zorgvrager gemachtigd is dan wel diens wettelijk vertegenwoordiger is. 54 Het CIZ beslist in beginsel binnen zes weken over de aanvraag. Indien een spoedige verlening van het indicatiebesluit noodzakelijk wordt geacht kan een beslissing binnen twee weken geschieden. 55 Voordat het CIZ een beslissing neemt, moet aan de cliënt schriftelijk en mondeling worden medegedeeld dat hij of zij bedenkingen in kan brengen tegen de opneming en verder verblijf. 56 De geldigheidsduur van het besluit wordt in het indicatiebesluit vermeld. De wet stelt hier geen concrete eisen aan, het indicatiebesluit kan voor onbepaalde duur worden afgegeven. 57 Niet alle bepalingen in de Wet Bopz zijn van toepassing voor cliënten die op basis van de artikel 60 Bopz-toets zijn opgenomen. De wet heeft in artikel 61 opgenomen welke 49 Duijst 2009, p H.E.G.M. Hermans en M.A.J.M. Buijsen 2009, p Art. 60 lid 1 Wet Bopz. 52 Art. 4 lid 2 en 3 Bivv en art. 60 lid 3 Wet Bopz. 53 Art. 4 lid 2 Bivv. 54 CRvB 2 maart 2011, ECLI:NL:CRVB:2011:BQ Art. 8 lid 1 Bivv. 56 Art. 3 lid 3 Bivv. 57 Art. 12 Bivv. 11

19 bepalingen wel van toepassing zijn voor deze doelgroep. Zo wordt er ook een behandelingsplan opgesteld en kan er dwangbehandeling en toepassing van middelen en maatregelen plaatsvinden. Daarnaast is het klachtrecht van de Wet Bopz van toepassing en worden de gegevens van de cliënt op eenzelfde wijze vastgelegd als bij Bopzpatiënten. 58 Indien een cliënt met psychogeriatrische klachten zich verzet tegen een opname op een aangewezen Bopz-afdeling, zal opname door middel van een rechterlijke machtiging moeten geschieden. De Wet Bopz heeft verschillende soorten rechterlijke machtigingen: de voorlopige machtiging, de voorwaardelijke machtiging, de machtiging tot voortgezet verblijf en een rechterlijke machtiging op eigen verzoek. Onderstaand worden alleen de machtigingen beschreven die binnen Avoord Zorg en Wonen voorkomen. Voorlopige machtiging De officier van justitie kan de rechter verzoeken een voorlopige machtiging te verlenen om iemand die gestoord is in zijn geestvermogens, in een psychiatrisch ziekenhuis te doen opnemen en te doen verblijven. Artikel 4 van de Wet Bopz regelt welke personen bevoegd zijn een dergelijk verzoek voor een voorlopige machtiging aan te vragen. Het verzoek moet schriftelijk, met diverse bescheiden, bij de officier van justitie ingediend worden. 59 Indien de betrokkene reeds vrijwillig in een dergelijk ziekenhuis verblijft, strekt de machtiging ertoe het verblijf te laten voortduren. Voor opneming en verblijf van iemand in een zwakzinnigeninrichting of verpleeginrichting is een rechterlijke machtiging vereist indien de betrokkene gestoord is in de geestvermogens, hierdoor gevaar veroorzaakt, het gevaar niet door tussenkomst van personen of instellingen buiten een psychiatrisch ziekenhuis kan afwenden en betrokkene blijk geeft van verzet tegen opneming of verblijf. 60 Alvorens over te gaan tot beslissing dient de rechter de betrokkene te horen. De rechter kan zich door diverse personen 61 laten voorlichten, onderzoek door deskundigen bevelen en deze deskundigen tevens als getuigen op te roepen. De betrokkene of zijn raadsman wordt in de gelegenheid gesteld zijn zienswijze kenbaar te maken naar aanleiding van de mededelingen en verklaringen van de hiervoor genoemde personen. 62 De rechter zal vervolgens zo spoedig mogelijk over het verzoek beslissen. 63 Een voorlopige machtiging wordt verleend indien naar het oordeel van de rechter geen alternatief aanwezig is, en wanneer, met andere woorden, het gevaar niet kan worden afgewend door tussenkomst van personen of instellingen buiten een psychiatrisch ziekenhuis. Binnen twee weken na de beslissing van de rechter dient de cliënt in een instelling of op een afdeling te zijn opgenomen. Indien dit niet het geval is kan de rechter bevelen tot opneming. De voorlopige machtiging geldt voor een periode van ten hoogste zes maanden na haar dagtekening. 64 Machtiging tot voortgezet verblijf Gedurende de duur van de voorlopige machtiging kan duidelijk worden dat een cliënt langer in een Bopz-instelling moet blijven. Het verzoek voor een rechterlijke machtiging tot voortgezet verblijf moet in de vijfde of zesde week voor het verstrijken van de termijn van de voorlopige machtiging bij de rechtbank worden ingediend. De rechter toetst bij het nemen van zijn beslissing of de stoornis van de geestvermogens van de betrokkene ook na verloop van de geldigheidsduur van de lopende machtiging aanwezig zal zijn en deze 58 Art. 61 Wet Bopz. 59 Artt. 5 en 6 Wet Bopz. 60 Art. 3 Wet Bopz. 61 Art. 8 lid 4 Wet Bopz. 62 Art. 8 lid 5 tot 9 Wet Bopz. 63 Art. 9 lid 1 Wet Bopz. 64 Art. 10 lid 1 en lid 4 Wet Bopz. 12

20 stoornis gevaar zal doen veroorzaken. Tevens moet blijken dat het gevaar niet door tussenkomst van personen of instellingen buiten het ziekenhuis kan worden afgewend. 65 De machtiging tot voortgezet verblijf heeft een geldigheidsduur van ten hoogste een jaar. Op vordering van de officier van justitie kan de rechter telkens een nieuwe machtiging verlenen. 66 Indien de vordering van de officier van justitie betrekking heeft op voortgezet verblijf in een verpleeginrichting als Avoord Zorg en Wonen, kan, indien te verwachten valt dat de omstandigheden waaronder de voorlopige machtiging is verleend zich zullen blijven voordoen, een machtiging worden verleend die een geldigheidsduur heeft van ten hoogste vijf jaren. 67 Inbewaringstelling Naast de art. 60 Bopz- procedure en de rechterlijke machtiging is er in de Wet Bopz ook een spoedprocedure opgenomen. De burgemeester is bevoegd tot het gelasten van een inbewaringstelling. 68 De burgemeester kan slechts lastgeven tot inbewaringstelling als, de betrokkene gevaar veroorzaakt, het ernstige vermoeden bestaat dat een stoornis van de geestvermogens de betrokkene gevaar doet veroorzaken, het gevaar zo onmiddellijk dreigend is dat een rechterlijke machtiging niet kan worden afgewacht en het gevaar niet door tussenkomst van personen of instellingen buiten een psychiatrisch ziekenhuis kan worden afgewend. 69 Voordat de burgemeester een inbewaringstelling verleent, wordt aan hem een verklaring van een niet-behandelend psychiater of arts afgegeven waaruit blijkt dat aan de vereisten van een inbewaringstelling is voldaan. 70 De inbewaringstelling geldt voor de duur die de officier van justitie nodig heeft om bij de rechter een verzoek te doen tot het verlenen van een machtiging tot voortzetting van de inbewaringstelling van de cliënt. 71 De rechter beslist binnen drie dagen na het indienen van het verzoekschrift of voortzetting van de inbewaringstelling noodzakelijk is. 72 Indien de rechter een voortzetting noodzakelijk acht heeft deze een geldigheidsduur van drie weken na dagtekening. Tegen de beschikking staat geen hoger beroep open. Mocht blijken dat binnen de termijn van drie weken niet meer aan de voorwaarden van inbewaringstelling wordt voldaan, dient betrokkene uit het ziekenhuis ontslagen te worden DE INTERNE RECHTSPOSITIE De interne rechtspositie is het geheel aan regels met betrekking tot de rechten en plichten tijdens het gedwongen verblijf. 74 Net als bij dwangopname dient een dwangbehandeling een ultimum remedium te zijn. Gedwongen behandeling kan gerechtvaardigd worden als daardoor ernstige schade die de patiënt kan oplopen of veroorzaakt wordt voorkomen. Om het zelfbeschikkingsrecht zoveel mogelijk te waarborgen, wordt in eerste instantie altijd geprobeerd om in overeenstemming met de wil van de cliënt een zorgplan op te stellen. Zorgplan Na opneming van de cliënt wordt zo spoedig mogelijk een behandelingsplan opgesteld. 75 In de zorg wordt vaker de term zorgplan in plaats van behandelingsplan gehanteerd. Gezien de doelgroep waar Avoord Zorg en Wonen zorg aan verleent, zal de term zorgplan gebruikt worden daar waar in de wet over een behandelingsplan gesproken wordt. De persoon die verantwoordelijk is voor behandeling van de patiënt dient het zorgplan op te stellen. De Bopz-arts dient te bewaken dat het zorgplan daadwerkelijk 65 Art. 15 lid 2 Wet Bopz. 66 Art. 18 lid 1 Wet Bopz. 67 Art. 17 lid 4 Wet Bopz en Hermans en Buijsen 2009, p Art. 20 lid 1 Wet Bopz. 69 Art. 20 lid 2 Wet Bopz. 70 Art. 21 lid 2 Wet Bopz. 71 Art. 20 lid 1 jo art. 27 lid 1 Wet Bopz. 72 Art. 29 lid 3 Wet Bopz. 73 Hermans en Buijsen 2009, p Ministerie van VWS 2002, p Art. 38 lid 1 en art. 61 lid 1 Wet Bopz. 13