Nederlandse norm. NEN 6603 (nl) Milieu en voedingsmiddelen Eerstelijnscontrole met controlekaarten voor chemische en microbiologische analyses

Transcriptie

1 Dit document mag slechts op een stand-alone PC worden geinstalleerd. Gebruik op een netwerk is alleen. toestaan als een aanvullende licentieovereenkomst voor netwerkgebruik met NEN is afgesloten. This document may only be used on a stand-alone PC. Use in a network is only permitted when a supplementary license agreement for us in a network with NEN has been concluded. Nederlandse norm NEN 6603 (nl) Milieu en voedingsmiddelen Eerstelijnscontrole met controlekaarten voor chemische en microbiologische analyses Environment and food Internal quality control by the use of control charts with chemical and microbiological analyses Vervangt NPR 6603:1988; NEN 6603:2009 Ontw. ICS ; ; ; ; december 2010

2 Normcommissie "Milieuanalyses" Apart from exceptions provided by the law, nothing from this publication may be duplicated and/or published by means of photocopy, microfilm, storage in computer files or otherwise, which also applies to full or partial processing, without the written consent of the Netherlands Standardization Institute. The Netherlands Standardization Institute shall, with the exclusion of any other beneficiary, collect payments owed by third parties for duplication and/or act in and out of law, where this authority is not transferred or falls by right to the Reproduction Rights Foundation. Auteursrecht voorbehouden. Behoudens uitzondering door de wet gesteld mag zonder schriftelijke toestemming van het Nederlands Normalisatie-instituut niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van fotokopie, microfilm, opslag in computerbestanden of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op gehele of gedeeltelijke bewerking. Het Nederlands Normalisatie-instituut is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen voor verveelvoudiging te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden, voor zover deze bevoegdheid niet is overgedragen c.q. rechtens toekomt aan de Stichting Reprorecht. Although the utmost care has been taken with this publication, errors and omissions cannot be entirely excluded. The Netherlands Standardization Institute and/or the members of the committees therefore accept no liability, not even for direct or indirect damage, occurring due to or in relation with the application of publications issued by the Netherlands Standardization Institute. Hoewel bij deze uitgave de uiterste zorg is nagestreefd, kunnen fouten en onvolledigheden niet geheel worden uitgesloten. Het Nederlands Normalisatie-instituut en/of de leden van de commissies aanvaarden derhalve geen enkele aansprakelijkheid, ook niet voor directe of indirecte schade, ontstaan door of verband houdend met toepassing van door het Nederlands Normalisatie-instituut gepubliceerde uitgaven Nederlands Normalisatie-instituut Postbus 5059, 2600 GB Delft Telefoon (015) , Fax (015)

3 Inhoud Voorwoord Onderwerp en toepassingsgebied Normatieve verwijzingen Termen en definities Doel van kwaliteitscontrole van analyses met controlekaarten Plaats van de norm in het geheel van kwaliteitscontrole Beginsel Controlematerialen Algemeen Controlemonster uit praktijkmonster(s) Monster ten behoeve van terugvinding uit additie aan praktijkmonster(s) Synthetisch bereid controlemonster Gecertificeerd referentiemateriaal en monsters uit ringonderzoek Gebruik van controlekaarten Typen controlekaarten en de uitvoeringsvorm van controlekaarten Maken van de startkaart Maken van een startkaart voor chemische analyses Maken van een startkaart voor microbiologische analyses Controleregels voor het controleresultaat in een meetreeks Onbeheerste kwaliteit van chemische analyses Onbeheerste kwaliteit van microbiologische analyses Handelwijze bij onbeheerste kwaliteit Algemeen Handelwijze bij onbeheerste kwaliteit van chemische analyses Handelwijze bij onbeheerste kwaliteit van microbiologische analyses Periodiek evalueren voor chemische analyses Algemeen Toetsing van de spreiding Toetsing van de centrale waarde Toetsing van het percentage onbeheerste kwaliteit Periodiek evalueren voor microbiologische analyses Algemeen Toetsing van de spreiding Toetsing van de centrale waarde Maken van een vervolgkaart Werkwijze bij gebruik van nieuw controlemateriaal Gemiddelde-Z-controlekaart voor (chemische) multicomponentanalyse Algemeen Werkwijze Selectie van componenten...21 Bijlage A (informatief) Vaststellen van het type verdeling (normaal of log-normaal) van microbiologische tellingen...22 Bijlage B (informatief) Selectie van controleregels...30 Bijlage C (informatief) van een afstreeplijst bij afwijkende controle voor microbiologische analyses...32 Bijlage D (informatief) van de berekeningen en beoordelingen bij het afsluiten van een (microbiologische) controlekaart...33 Bijlage E (informatief) Toelichting bij de gemiddelde-z-controlekaart...35 Bijlage F (informatief) van een gemiddelde-z-controlekaart

4 Bijlage G (informatief) van een presentatie van de individuele controlekaarten van een multi-elementanalyse...39 Bibliografie

5 Voorwoord Deze norm beschrijft de kwaliteitscontrole van chemische en microbiologische analyses binnen laboratoria door het gebruik van controlekaarten. De norm is van toepassing bij de uitvoering van chemische en microbiologische analyses in alle soorten monsters uit de toepassingsgebieden milieu, voedingsmiddelen en diervoeders. De norm vervangt NPR 6603:1988 Water en slib Richtlijnen voor interne kwaliteitsbeheersing met controlekaarten bij chemische analyses. Wijzigingen ten opzichte van NPR 6603:1988: a) het document is omgezet van een praktijkrichtlijn (NPR) in een norm (NEN); b) het toepassingsgebied is naast chemische analyses uitgebreid met microbiologische analyses; c) de norm is geschikt gemaakt voor toepassing in alle milieugerelateerde matrices, voedingsmiddelen en diervoeders; d) werkwijze voor controlekaarten met vaste grenzen is toegevoegd; e) een werkwijze voor multicomponentanalyse op basis van de gemiddelde-z-score is toegevoegd; f) de toetsing van het gemiddelde van de volle kaart is toegevoegd; g) richtlijnen voor de omgang met onbeheerste kwaliteit zijn toegevoegd; h) de statistische beoordeling van het percentage toevallige overschrijdingen is toegevoegd; i) de tekst is grondig geactualiseerd. Deze norm is onder verantwoordelijkheid van normcommissie Milieuanalyses opgesteld door normsubcommissie Statistische toepassingen. Exemplaren van deze norm zijn tegen vergoeding verkrijgbaar bij het Nederlands Normalisatie-instituut, Postbus 5059, 2600 GB Delft. 3

6 Milieu en voedingsmiddelen Eerstelijnscontrole met controlekaarten voor chemische en microbiologische analyses 1 Onderwerp en toepassingsgebied Deze norm beschrijft de kwaliteitscontrole van chemische en microbiologische analyses binnen laboratoria door het gebruik van controlekaarten. De norm is van toepassing bij de uitvoering van chemische en microbiologische analyses in alle soorten monsters uit de toepassingsgebieden milieu, voedingsmiddelen en diervoeders. De methode kan worden gebruikt bij de eigen beoordeling van de geldigheid van de beproevingen van het laboratorium zoals beschreven in NEN-EN-ISO/IEC OPMERKING 1 De in deze norm beschreven werkwijze biedt niet noodzakelijk garanties voor de juistheid en/of onzekerheid van het meetresultaat van een willekeurig praktijkmonster. OPMERKING 2 De bruikbaarheid van de in deze norm beschreven werkwijze strekt zich waarschijnlijk uit tot andere toepassingsgebieden. Deze zijn echter niet onderzocht. 2 Normatieve verwijzingen Het volgende document waarnaar is verwezen is onmisbaar voor de toepassing van dit document. Bij ongedateerde verwijzingen is de laatste versie van het document (met inbegrip van wijzigingsbladen) waarnaar is verwezen van toepassing. NEN-EN-ISO/IEC Termen en definities Algemene eisen voor de bekwaamheid van beproevings- en kalibratielaboratoria Voor de toepassing van deze norm gelden de volgende termen en definities. 3.1 actiecriterium action criterion regel voor het signaleren van een onbeheerst proces 3.2 controlekaart control chart kaart waarop een statistische meetgrootheid van een reeks monsters in een bepaalde volgorde is ingetekend om het proces voor die meetgrootheid te sturen en om de variatie te beheersen en te verminderen [ISO ] OPMERKING De bepaalde volgorde is veelal gebaseerd op tijd of op volgorde van monsternummer. 3.3 controlestandaard onafhankelijk bereide standaard met dezelfde matrix als de kalibratiestandaard 4

7 3.4 gecertificeerd referentiemateriaal certified reference material (CRM) referentiemateriaal dat voor een of meer eigenschappen is gekarakteriseerd door een (metrologisch) valide procedure, met een begeleidend certificaat dat de waarde van de vermelde eigenschap verschaft, de corresponderende onzekerheid en, indien mogelijk, een verklaring over metrologische herleidbaarheid 3.5 gemiddelde reekslengte average run length (ARL) gemiddeld aantal maal dat een proces zal zijn bemonsterd en geëvalueerd voordat een verschuiving in het niveau wordt gesignaleerd OPMERKING 1 Voor een analytisch proces is dit het gemiddeld aantal controlemetingen dat nodig is vóórdat onbeheerste kwaliteit wordt gesignaleerd. De reciproque waarde geeft de kans op voorkomen aan. OPMERKING 2 Deze definitie is gebaseerd op ISO onbeheerste kwaliteit out of control kwaliteit waarbij de controleresultaten niet meer kunnen worden toegeschreven aan de veronderstelde kansverdeling 4 Doel van kwaliteitscontrole van analyses met controlekaarten De herhaalde uitvoering van een chemische en microbiologische bepaling in hetzelfde monstermateriaal levert een spreiding in de resultaten op. Deze kan worden veroorzaakt door toevallige, maar ook door systematische afwijkingen. Het doel van kwaliteitscontrole met controlekaarten (3.2) is: de spreiding in de resultaten binnen de daarvoor vastgestelde grenzen te houden; het overschrijden van deze grenzen en de aanwezigheid van trends zo snel mogelijk te signaleren; het vrijgeven van afwijkende analyseresultaten zoveel mogelijk te voorkomen; de oorzaak van afwijkingen te achterhalen en het optreden in toekomst te voorkomen. 5 Plaats van de norm in het geheel van kwaliteitscontrole De kwaliteitscontrole van chemische en microbiologische (kwantitatieve) analyses kan als volgt worden onderverdeeld: a) Interne kwaliteitscontrole: eerste lijn - controle door uitvoerenden van analyses zelf, met name door het analyseren van controlematerialen en het evalueren van de resultaten door middel van controlekaarten; tweede lijn - controle binnen de organisatie van het laboratorium, zo onafhankelijk mogelijk van uitvoerenden van analyses, bijv. door inbrengen van monsters met een bekend gehalte aan de te bepalen component. b) Externe kwaliteitscontrole: derde lijn - onafhankelijke externe controle, vooral door vergelijkend interlaboratoriumonderzoek. 5

8 Deze norm beperkt zich tot genoemde eerstelijnscontrole met controlekaarten, in het bijzonder tot: de keuze van controlematerialen en te controleren meetgrootheden; het opzetten van een controlekaart; de actiecriteria; de registratie van resultaten; de evaluatie van resultaten. 6 Beginsel De uitvoering van analyses wordt gecontroleerd door regelmatig onderzoek van controlematerialen. Beoogd wordt dat de resultaten van de controle zoveel mogelijk de kwaliteit van de monsteranalyse weerspiegelen. Dit heeft voor de controlemeting tot gevolg dat de monsters, de uitvoering en de uitvoeringsomstandigheden zoveel mogelijk gelijk moeten zijn aan die van de monsteranalyse. De controleresultaten worden weergegeven in een controlekaart (3.2) met op de verticale as de analyseresultaten en op de horizontale as de volgorde waarin de resultaten zijn verkregen. Op de controlekaart is voorts de centrale waarde aangegeven en de grenzen op een afstand van eenmaal, tweemaal en driemaal de standaardafwijking 1) van de centrale waarde (1s-, 2s- en 3s-grenzen). De centrale waarde is veelal het gemiddelde controleresultaat over een langere periode maar kan ook de conventionele waarde zijn van het controlemateriaal. In het laatste geval bestaat niet alleen de mogelijkheid om toevallige afwijkingen te bewaken maar ook de systematische afwijking (juistheid) van het controlemateriaal. De toegepaste standaardafwijking s is óf de experimenteel bepaalde standaardafwijking van controleresultaten uit het verleden óf een vaste opgelegde standaardafwijking. De actiecriteria (3.1) zijn gebaseerd op overschrijdingen van de 1s- en 3s-grenzen. Wordt een actiecriterium overschreden, dan is er sprake van onbeheerste kwaliteit (3.6); het vrijgeven van de analyseresultaten van monsters wordt geblokkeerd en er wordt een onderzoek ingesteld naar de oorzaak van de overschrijding en een besluit genomen over het al dan niet verwerpen van (een deel van) de analyseresultaten van de desbetreffende meetreeks ('run'). De resultaten van de controleonderzoeken worden periodiek geëvalueerd. 7 Controlematerialen 7.1 Algemeen De voorwaarden die worden gesteld aan het controlemateriaal zijn: homogeniteit: de bijdrage aan de spreiding van analyseresultaten als gevolg van inhomogeniteit is verwaarloosbaar klein; stabiliteit: de bijdrage aan de spreiding van analyseresultaten als gevolg van instabiliteit is ondergeschikt; representativiteit: de spreiding van analyseresultaten voor het controlemateriaal komt overeen met (of is hoger dan) de verwachte gemiddelde spreiding voor praktijkmonsters die, om te voldoen aan de criteria voor homogeniteit en stabiliteit, op gelijksoortige wijze zijn geprepareerd als het controlemateriaal. Kies indien mogelijk en nuttig een waarde van de meetgrootheid ruim boven de aantoonbaarheidsgrens. Veelal is de variatiecoëfficiënt (relatieve standaardafwijking) voor dit deelbereik dan nagenoeg constant en 1) Bedoeld is de standaardafwijking op basis van een steekproef (d.w.z. met n 1 vrijheidsgraden). 6

9 kan worden volstaan met één controlemateriaal voor het meetbereik. Voor sommige analysemethoden is de standaardafwijking nagenoeg constant. Ook dan volstaat één controlemateriaal voor het meetbereik. Overweeg voor meetmethoden waarvoor de waarde voor deelmeetbereiken beduidend verschilt de toepassing van meer dan één controlemateriaal. OPMERKING 1 Als uit het validatieonderzoek is gebleken dat de standaardafwijking of variatiecoëfficiënt voor verschillende deelmeetbereiken verschillend is, betekent dit niet automatisch dat een controle voor meer dan één deelmeetbereik is vereist. Als bijvoorbeeld de oorzaak van de variatie voor de deelmeetbereiken dezelfde is maar de grootte verschillend, dan beschermt de controle op één niveau mede andere niveaus. OPMERKING 2 Het is niet altijd mogelijk of praktisch om alle stappen van het analytische proces met één controlemateriaal af te dekken. Bij de analyse van inhomogene praktijkmonsters blijft de kwaliteit van het homogeniseringsproces bijvoorbeeld buiten beschouwing. Representativiteit heeft in dergelijke gevallen betrekking op het afgedekte deel van het analytische proces. De kwaliteitscontrole van ontbrekende delen, zoals de residuele inhomogeniteit van praktijkmonsters na voorbehandeling, behoort dan anderszins te worden afgedekt. 7.2 Controlemonster uit praktijkmonster(s) Een controlemonster is een controlemateriaal dat is gemaakt uit een of meer praktijkmonsters. De representativiteit voor de matrix is voor een stabiel mengsel van willekeurig gekozen praktijkmonsters veelal verzekerd. Is de analysekwaliteit kritisch voor een deel van de praktijkmonsters (submatrix) en wordt met de controle (ook) beoogd de analysekwaliteit van deze monsters te bewaken neem dan een controlemonster uit dit deel. Met een controlemonster is toetsing op juistheid veelal niet mogelijk omdat het controlemonster geen (onafhankelijk) toegekende waarde heeft. OPMERKING De toetsing van de juistheid is wel mogelijk als aan het controlemonster een referentiewaarde is toegekend op basis de analyseresultaten van andere laboratoria waarbij deze resultaten zijn verkregen volgens de regels van een deugdelijk georganiseerd ringonderzoek. Wordt aan die regels niet voldaan dan is de toetsing indicatief. 7.3 Monster ten behoeve van terugvinding uit additie aan praktijkmonster(s) Bij deze vorm van controlemeting worden monsters geanalyseerd tezamen met dezelfde monsters waaraan een bekende hoeveelheid meetcomponent is geaddeerd. Uit het verschil in meetresultaat wordt de terugvinding berekend, meestal als relatieve waarde (fractie of percentage). De terugvinding wordt opgenomen in de controlekaart. De toepassing van terugvinding maakt toetsing op juistheid mogelijk, althans de toetsing op matrixeffecten; de effecten van interferentie blijven buiten beschouwing. Deze werkwijze wordt (vooralsnog) niet in de microbiologie gehanteerd. De additie moet worden uitgevoerd aan steeds hetzelfde (stabiele en representatieve) praktijkmonster of aan een willekeurig praktijkmonster uit de monsterreeks. De laatste variant is zeer effectief als sprake is van matrixeffecten die van monster tot monster sterk verschillen. Representativiteit op de middellange termijn is dan per definitie verzekerd, zelfs als er zich in de tijd verschuivingen voordoen in de samenstelling van de matrix. Een nadeel is dat overschrijding van het actiecriterium (3.1) niet alleen het gevolg hoeft te zijn van een onbeheerst meetproces maar ook het gevolg kan zijn van de (toevallige) samenstelling van de monstermatrix. Addeer aan het praktijkmonster zo mogelijk een hoeveelheid die ten minste een viervoudige verhoging van de waarde van de meetgrootheid bewerkstelligt. Voorkom een verdunning van het analysemonster met meer dan 10 %. OPMERKING 1 Bij een minimaal viervoudige verhoging door additie is de gemeten verschilspreiding voor een monster vrijwel gelijk aan de reproduceerbaarheidsspreiding voor een enkelvoudige analyse van het geaddeerde monster. Is deze additie niet mogelijk, bijvoorbeeld door (het risico op) overschrijding van het meetbereik, dan zal de spreiding van analyseresultaten groter zijn dan de reproduceerbaarheidsspreiding. OPMERKING 2 Controle door terugvinding is vooral geschikt bij de analyse van vloeibare monsters waarbij de meetcomponent in de kwantitatieve additie zich analytisch op dezelfde wijze gedraagt als de meetcomponent in het monster. 7

10 Bestelformulier Stuur naar: NEN Standards Products & Services t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer WB Delft NEN Standards Products & Services Postbus GB Delft Vlinderweg AX Delft Ja, ik bestel ex. NEN 6603:2010 nl Milieu en voedingsmiddelen - Eerstelijnscontrole met controlekaarten voor chemische en microbiologische analyses T (015) F (015) Wilt u deze norm in PDF-formaat? Deze bestelt u eenvoudig via Gratis nieuwsbrieven Wilt u op de hoogte blijven van de laatste ontwikkelingen op het gebied van normen, normalisatie en regelgeving? Neem dan een gratis abonnement op een van onze nieuwsbrieven. Gegevens Bedrijf / Instelling T.a.v. O M O V Klantnummer NEN Uw ordernummer BTW nummer Postbus / Adres Postcode Plaats Telefoon Fax Factuuradres (indien dit afwijkt van bovenstaand adres) Postbus / Adres Postcode Plaats Datum Handtekening Retourneren Fax: klantenservice@nen.nl Post: NEN Standards Products & Services, t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer 10214, 2600 WB Delft (geen postzegel nodig). Voorwaarden De prijzen zijn geldig tot 31 december 2018, tenzij anders aangegeven. Alle prijzen zijn excl. btw, verzend- en handelingskosten en onder voorbehoud bij o.m. ISO- en IEC-normen. Bestelt u via de normshop een pdf, dan betaalt u geen handeling en verzendkosten. Meer informatie: telefoon , dagelijks van 8.30 tot uur. Wijzigingen en typefouten in teksten en prijsinformatie voorbehouden. U kunt onze algemene voorwaarden terugvinden op: LEREN, WERKEN EN GROEIEN MET NEN preview