Van voorwaardelijk naar onvoorwaardelijk terbeschikkinggesteld

Transcriptie

1 Cahier Van voorwaardelijk naar onvoorwaardelijk terbeschikkinggesteld Over omzettingen en hervattingen M.H. Nagtegaal C. Boonmann J.J. Stuurman Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum Cahier

2 Cahier De reeks Cahier omvat de rapporten van onderzoek dat door en in opdracht van het WODC is verricht. Opname in de reeks betekent niet dat de inhoud van de rapporten het standpunt van de Minister van Veiligheid en Justitie weergeeft. Alle rapporten van het WODC zijn gratis te downloaden van 2 Cahier Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum

3 Inhoud Samenvatting 5 1 Inleiding De tbs-maatregel Aanleiding onderzoek Onderzoeksdoel en onderzoeksvragen Onderzoeksmethoden Inleiding Prevalentie-onderzoek Dossieronderzoek Statistische analyses en beperkingen aan het onderzoek Leeswijzer 29 2 Tbs met voorwaarden Wettelijke achtergrond Invoering in 1928: voorwaardelijke tbr Veranderingen in 1988: tbs met aanwijzingen Veranderingen in 1997: tbs met voorwaarden Veranderingen in 2010: ondermeer verhoging maximale duur tbs-vw Aangenomen wetsvoorstel Huidige wet- en regelgeving Tbs met voorwaarden in cijfers Aantal opleggingen tbs-vw Demografische factoren Combinatiestraf Recidive Kortom Prevalentie-onderzoek Dossieronderzoek Fase I: factoren in de voorgeschiedenis Fase II: factoren in de opleggingsfase Fase III: factoren in de tenuitvoerlegging van de tbs-vw 58 3 Voorwaardelijke beëindiging van de verpleging van overheidswege Wettelijke achtergrond Alleen ministeriële bevoegdheid tussen Uitbreiding ministeriële bevoegdheid in Rechterlijke toets vanaf Veranderingen in 2008: verlenging maximale duur VB Veranderingen in 2013: beëindiging na ten minste één jaar VB Aangenomen wetsvoorstel Huidige wet- en regelgeving Voorwaardelijke beëindiging van de dwangverpleging in cijfers Aantal en duur VB s Demografische factoren Recidive Kortom Prevalentie-onderzoek 72 Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum Cahier

4 3.4 Dossieronderzoek Fase I: factoren in de voorgeschiedenis Fase II: factoren in de opleggingsfase Fase III: factoren in de fase van tenuitvoerlegging van de VB 88 4 Conclusie en discussie Tbs met voorwaarden en omzettingen Wettelijke bepalingen en achtergrondkenmerken Prevalentie en moment van omzetting Factoren gerelateerd aan de omzetting Conclusies Voorwaardelijke beëindiging van de tbs-dwangverpleging Wettelijke bepalingen en achtergrondkenmerken Prevalentie en moment van hervatting Factoren gerelateerd aan de hervatting Conclusies Tot slot 104 Summary 107 Literatuur 113 Bijlagen 1 Samenstelling begeleidingscommissie Indeling (pogingen tot) delicten Cahier Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum

5 Samenvatting Aanleiding onderzoek In Nederland kan aan individuen met een psychische stoornis die een ernstig misdrijf hebben gepleegd, de maatregel terbeschikkingstelling (tbs) worden opgelegd. Indien de rechter deze maatregel oplegt, bestaan er twee mogelijkheden: ofwel hij legt tbs met voorwaarden op (tbs-vw), ofwel hij legt tbs met bevel tot verpleging van overheidswege op (ook wel tbs met dwangverpleging genoemd, of tbs-dwang). Bij tbs met voorwaarden worden de tbs-gestelde voorwaarden opgelegd waaraan hij zich moet houden, bijvoorbeeld het volgen van een behandeling bij een forensisch psychiatrische polikliniek. De eerste termijn van de tbs-vw is twee jaar, waarna het verlengd kan worden, telkens met één of twee jaar, tot een maximumduur van negen jaar. De dwangverpleging wordt bij de tbs-vw voorwaardelijk opgelegd: indien de tbs-gestelde zich niet houdt aan de gestelde voorwaarden of als de veiligheid van anderen dan wel de algemene veiligheid van personen of goederen in het geding is, kan alsnog dwangverpleging worden opgelegd. Dit wordt een omzetting genoemd. Bij tbs-dwang verblijft de tbs-gestelde eerst een periode gedwongen in een beveiligd forensisch psychiatrisch centrum (fpc), waar hij intramuraal wordt behandeld. De eerste termijn van de tbs-dwang is twee jaar, waarna het voor onbepaalde duur verlengd kan worden, telkens met één of twee jaar. Gedurende deze behandeling gaat de tbs-gestelde met verlof, dat met geleidelijke stappen wordt opgebouwd van verlof van korte duur en met een hoge mate van beveiliging naar verlof van langere duur en met minder beveiliging. Aan het einde van het intramurale verblijf, volgt voor de meeste tbs-gestelden met tbs-dwang voorwaardelijke beëindiging van de dwangverpleging (VB), als onderdeel van de geleidelijke invrijheidstelling. De tbsmaatregel blijft van kracht, alleen de dwangverpleging wordt voorwaardelijk beëindigd en er worden voorwaarden aan het gedrag van de tbs-gestelde verbonden. Als de voorwaarden van de VB worden overtreden of als de veiligheid van anderen dan wel de algemene veiligheid van personen of goederen in het geding is, heeft de rechter de mogelijkheid de tbs-gestelde opnieuw te laten opnemen in een fpc met een tbs met dwangverpleging. Dit wordt een hervatting genoemd. Beide perioden van tbs onder voorwaarden, tijdens tbs-vw en tijdens VB, vormen het onderwerp van het onderhavige onderzoek. De aanleiding hiervoor is de constatering van de DJI dat een aanzienlijk aantal tbs-gestelden te maken krijgt met een omzetting van tbs-vw naar tbs-dwang of met een hervatting van de dwangverpleging na voorwaardelijke beëindiging van de dwangverpleging. Omzettingen en hervattingen zouden bovendien samenhangen met verzet tegen de behandeling en wellicht daardoor met een (extra) lange behandelduur samen gaan. Het terugdringen van de behandelduur van tbs-gestelden is sinds een aantal jaar één van de speerpunten van de stakeholders in de forensische psychiatrie. Buiten deze constatering was weinig feitelijke en kwantitatieve informatie beschikbaar over omzettingen en hervattingen. Het onderhavige onderzoek heeft zich op deze lacune gericht. De prevalentie van omzettingen en hervattingen is bepaald, alsmede factoren die een rol kunnen spelen bij omzettingen en hervattingen. De verwachting was dat deze kennis zou kunnen bijdragen aan het beter afwegen van de twee modaliteiten van de tbs-maatregel, tbs met voorwaarden of tbs met dwangverpleging, bij de oplegging hiervan. Ook zou het mogelijk aanknopingspunten kunnen bieden voor de tenuitvoerlegging van de tbs-vw en de VB in de praktijk. De doelstelling van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum Cahier

6 onderzoek luidt: Het beschrijven en analyseren van (1) het aantal omzettingen en hervattingen, (2) de factoren die gerelateerd zijn aan omzettingen en hervattingen. Onderzoeksvragen en methode De onderzoeksvragen zijn: 1 Wat is de prevalentie van: a het aantal omzettingen? b het aantal hervattingen? Hierbij is gekeken naar tbs-gestelden die tussen 1 januari 2000 en 31 december 2012 tbs met voorwaarden opgelegd hebben gekregen of met VB zijn gegaan en zijn zowel absolute als relatieve aantallen onderzocht en beschreven. Op deze manier is de kans op een omzetting of hervatting bepaald. 2 Welke factoren hangen samen met een omzetting en/of hervatting? Het gaat hierbij vooral om demografische, diagnostische en delict-gerelateerde factoren en de vormgeving van het voorwaardelijk kader waaraan de tbs-gestelden zich moeten houden. Ook overwegingen van de officier van justitie (OvJ) om tbs-vw of VB en omzetting of hervatting te vorderen en overwegingen van de rechter om te beslissen tot tbs-vw, VB, omzetting of hervatting worden in kaart gebracht. De factoren hebben betrekking op drie fasen: de voorgeschiedenis (Fase I), de opleggingsfase (Fase II) en de fase van de tenuitvoerlegging van de tbs-vw of VB (Fase III). Om deze factoren te bepalen, zijn (mogelijke) verschillen onderzocht tussen: a tbs-gestelden met omzetting en tbs-gestelden zonder omzetting; en b tbs-gestelden met hervatting en tbs-gestelden zonder hervatting. Hierbij is gekeken naar tbs-gestelden die tussen 1 januari 2000 en 31 december 2014 tbs met voorwaarden opgelegd hebben gekregen of met VB zijn gegaan. Ten slotte is bepaald of en zo ja welke overlap bestaat tussen de factoren die met een omzetting samenhangen en de factoren die met een hervatting samenhangen. In het prevalentie-onderzoek (onderzoeksvraag 1) is rekening gehouden met een minimale eerste termijn van tbs-vw en VB van twee jaar, de aanleverdatum van de data (voorjaar 2015) en de betrouwbaarheid van de database waaruit de tbsgestelden zijn geselecteerd. Dit betekent dat voor het prevalentie-onderzoek tbsgestelden met een startdatum van tbs-vw of VB van 1 januari 2000 tot en met 31 december 2012 konden worden meegenomen. Dit zijn 674 tbs-gestelden met tbs-vw en 731 tbs-gestelden met VB. Verder zijn alleen die omzettingen en hervattingen meegenomen waarvan het vonnis onherroepelijk is. De prevalentiekansen zijn hiermee te generaliseren naar de gehele populatie van tbs-gestelden. Voor het dossieronderzoek (onderzoeksvraag 2) was het mogelijk meer recent gestarte tbs-gestelden te includeren, met een startdatum tussen 1 januari 2000 en 31 december Dit gezien het feit dat voor het dossieronderzoek alle tbs-gestelden konden worden meegenomen van wie het einde van de maatregel bekend was, dan wel vanwege omzetting of hervatting, dan wel vanwege het aflopen van de maatregel. Dit betrof 679 tbs-gestelden met tbs-vw en 841 tbs-gestelden met VB. Omdat deze groepen te groot waren om gedetailleerd te onderzoeken, zijn steekproeven getrokken. Het dossieronderzoek omvatte derhalve 120 tbs-gestelden met tbs-vw en 111 tbs-gestelden met VB. Het onderzoek is exploratief van aard, om die reden zijn er relatief veel variabelen onderzocht en veel analyses verricht. Hiermee is de mogelijkheid ontstaan dat een aantal bevindingen op toeval berust en is herhaling van het onderzoek wenselijk. 6 Cahier Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum

7 Resultaten Tbs-vw en omzettingen Een voorwaardelijke variant van de tbs-maatregel is sinds de invoering van de Psychopathenwetten in 1928 in de wet opgenomen. De maatregel kende sinds die tijd verschillende benamingen en ook inhoudelijk zijn verschillende veranderingen doorgevoerd, in 1988, 1997 en voor het laatst in Bij deze veranderingen is onder meer doorgevoerd dat de tbs-vw thans (sinds 2010) gecombineerd kan worden met vijf jaar gevangenisstraf in plaats van drie jaar (vanaf 1997) of één jaar (tot 1997). Ook is reeds bij oplegging van tbs-vw rekening gehouden met een eventuele omzetting doordat de criteria van oplegging van tbs-vw sinds 2010 gelijk zijn aan die van tbs-dwang. De meeste tbs-gestelden met tbs-vw zijn man (83%), hebben een As-I-stoornis (53%), een As-II-stoornis (75%) en misbruiken middelen (60%). De gemiddelde leeftijd ten tijde van de start van tbs-vw is 33,6 jaar (SD=10,9) en de meeste tbsgestelden met tbs-vw hebben een gemiddeld (29%) of laag-gemiddeld IQ (27%). De comorbiditeit van verschillende stoornissen varieert tussen 21-46%. Voor 80% van de tbs-gestelden met tbs-vw geldt dat zij voor oplegging van tbs-vw reeds meerdere delicten hebben gepleegd (M=7,5; SD=12,2). Het delict waar de tbs-vw voor is opgelegd bestaat eveneens uit meerdere delicten (M=3,0; SD=2,4) en betreft veelal (pogingen tot) geweldsdelicten (47%), brandstichting (24%), een zedendelict (25%) of een levensdelict (23%, in 3% met een dodelijk slachtoffer). Alle delicten zijn hierbij meegenomen en per tbs-gestelde zijn meerdere delicten gepleegd. Hierdoor zijn deze percentages niet bij elkaar op te tellen. Bij aanvang van tbs-vw zijn gemiddeld zeven voorwaarden opgelegd, zoals medewerking aan de reclassering (84%), of een voorwaarde die het gebruik van alcohol/drugs of gokken beperkt (56%). Van alle tbs-gestelden met tbs-vw start 69% met een klinische opname in een intramurale setting. Van de tbs-gestelden met een tbs-vw die is gestart tussen en die ten minste twee jaar zijn gevolgd, hebben 177 tbs-gestelden een omzetting van tbs-vw naar tbs-dwang gehad. Dit is een prevalentie van 26,3% van het totale aantal opleggingen tbs-vw in die periode die voldoen aan de in- en exclusiecriteria van het huidige onderzoek. De omzetting vindt gemiddeld genomen plaats na 636 dagen (ruim 1,7 jaar) na aanvang van de tbs-vw en de meeste omzettingen vinden plaats binnen drie jaar (84%). Verschillende factoren hangen significant samen met een omzetting, het betreft elf significante verschillen. Van één verschil is de effectgrootte groot: tbs-gestelden met omzetting zijn jonger ten tijde van oplegging van de tbs-vw dan tbs-gestelden zonder omzetting (met gemiddeld 29,5 jaar gemiddeld 8,1 jaar jonger dan de groep tbs-gestelden zonder omzetting). Eén verschil is gemiddeld tot groot: tbs-gestelden met omzetting hebben gemiddeld meer As-II-persoonlijkheidsstoornissen dan tbsgestelden zonder omzetting. Drie bevindingen hebben een gemiddelde effectgrootte: tbs-gestelden met omzetting misbruiken minder vaak alcohol en vaker poly-/ harddrugs, de OvJ vordert minder vaak tbs-vw en vaker tbs-dwang bij tbs-gestelden met omzetting en de rechter noemt bij de onderbouwing van zijn beslissing tot oplegging van de tbs-vw vaker dat de betrokkene eerder is veroordeeld of dat er sprake is van ad informandum gevoegde feiten. De meeste van de gevonden verschillen tussen tbs-gestelden met en zonder omzetting (zes van de elf) hebben een klein tot gemiddeld effect, waarbij geldt dat bij tbs-gestelden met omzetting vaker een (poging tot) vermogensdelict in de justitiële voorgeschiedenis hebben, vaker een Plaatsing in een Inrichting voor Jeugdigen (PIJ)-maatregel opgelegd hebben gekregen en het percentage tbs-gestelden met ten minste één As-II-persoonlijkheidsstoornis is hoger bij tbs-gestelden met omzetting in vergelijking met tbs-ge- Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum Cahier

8 stelden zonder omzetting. Ten slotte hebben tbs-gestelden met omzetting minder vaak een (poging tot) brandstichting als onderdeel van het indexdelict gepleegd, noemt de rechter minder vaak als overweging voor omzetting dat hij de gedragsdeskundige conclusies overneemt en wordt er vaker gestart met een intramurale opname in een klinische setting. VB en hervattingen De voorwaardelijke beëindiging van de dwangverpleging (VB) is sinds 1928 mogelijk. Destijds betrof het een ministeriële verantwoordelijkheid. Daar kwam in 1997 verandering in, toen de rechter de mogelijkheid kreeg de dwangverpleging voorwaardelijk te beëindigen. In 2008, 2013 en 2017 zijn veranderingen doorgevoerd. Deze veranderingen betroffen onder meer dat de VB thans oneindig kan duren (sinds 1 januari 2017), nadat deze eerder gemaximeerd was in duur: maximaal drie jaar tot 2008 en maximaal negen jaar tussen 2008 en Ook is het sinds de wetswijzing van 2013 voor veel tbs-gestelden noodzakelijk geworden minimaal één jaar met VB te gaan voordat de tbs-maatregel definitief kan worden beëindigd. Bijna alle tbs-gestelden met VB zijn man (96%), hebben een As-I-stoornis (42%), een As-II-stoornis (80%) en misbruiken middelen (65%). De comorbiditeit van verschillende stoornissen varieert van 14-55%. De gemiddelde leeftijd ten tijde van de start van VB is 40,0 jaar (SD=8,9) en het IQ is veelal laag-gemiddeld (29%) of gemiddeld (28%). Voor 79% geldt dat zij vóór oplegging van tbs-dwang reeds delicten hebben gepleegd (M=7,8; SD=11,9). Het indexdelict waar de tbs-dwang destijds voor is opgelegd, bestaat eveneens meestal uit meerdere delicten (M=2,6; SD=1,8). Het indexdelict betreft veelal een levensdelict (52%, waarvan 28% met dodelijk slachtoffer), een geweldsdelict (43%), of een zedendelict (21%). Aangezien elk delict apart is gecategoriseerd in type delict en er per tbs-gestelde meerdere delicten zijn gepleegd, kunnen deze percentages niet worden opgeteld. Bij aanvang van de VB zijn gemiddeld tien voorwaarden opgelegd, zoals medewerking aan de reclassering (90%), of een voorwaarde die het gebruik van alcohol/drugs of gokken beperkt (73%). Voor 90% van de tbs-gestelden met VB vindt de tenuitvoerlegging plaats in een ambulante setting. Van de tbs-gestelden met VB die is gestart in en die ten minste twee jaar zijn gevolgd, hebben 52 tbs-gestelden een hervatting van VB naar tbs-dwang gehad een prevalentie van 7,1% van het totale aantal VB s in die periode die voldoen aan de in- en exclusiecriteria van het huidige onderzoek. Gemiddeld duurt het 650 dagen (1,8 jaar) voordat een hervatting plaatsvindt en bijna alle hervattingen zijn binnen drie jaar (98%). Verschillende factoren hangen significant samen met een hervatting, het betreft vijftien significante verschillen. Twee verschillen zijn gemiddeld tot groot: er zijn meer tbs-gestelden die middelen misbruiken en voorafgaand aan de daadwerkelijke hervatting is er vaker een hervatting gevorderd die niet wordt toegekend. Een gemiddeld effect wordt gevonden voor zes van de significante bevindingen: meer vermogensdelicten in justitiële voorgeschiedenis, comorbiditeit van middelenmisbruik en As-II-stoornissen, vaker aanvulling van de voorwaarden, minder vaak transmuraal verlof, minder vaak proefverlof, en minder vaak de combinatie van transmuraal verlof met daarop volgend proefverlof. De overige verschillen (zeven van vijftien) hebben een klein tot gemiddeld effect: tbs-gestelden met een hervatting hebben vaker een justitiële voorgeschiedenis, hebben meer delicten gepleegd in de justitiële voorgeschiedenis, hebben meer geweldsdelicten in de justitiële voorgeschiedenis, zijn vaker dakloos geweest, krijgen gemiddeld een kortere voorwaardelijke gevangenisstraf opgelegd ten tijde van de oplegging van tbs- 8 Cahier Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum

9 dwang, krijgen vaker een voorwaarde die alcohol/drugs/gokken beperkt en starten de VB vaker met een intramurale opname in een klinische setting. Conclusies Tbs-vw en omzettingen 1 De prevalentie van het aantal omzettingen is 26,3%. 2 Vanaf de start van de tbs-vw zijn tbs-gestelden die later een omzetting krijgen al bekend met zwaardere (gedrags)problematiek dan tbs-gestelden zonder omzetting. Hiervoor zijn verschillende aanwijzingen te vinden. Zo hebben tbs-gestelden met omzetting vaker een PIJ-maatregel opgelegd gekregen in het verleden, worden er gemiddeld meer persoonlijkheidsstoornissen gediagnosticeerd, misbruiken ze vaker poly-/harddrugs en er zijn meer tbs-gestelden met omzetting met een persoonlijkheidsstoornis dan tbs-gestelden zonder omzetting met een persoonlijkheidsstoornis. Andere factoren die gerelateerd kunnen worden aan ernstigere problematiek zijn dat tbs-gestelden met omzetting jonger zijn bij oplegging van de tbs-vw en dat ze vaker eerst (minimaal) een jaar intramuraal worden opgenomen bij aanvang van de tbs-vw. Ook lijkt het erop dat er sprake is van ernstiger of meer delictgedrag bij tbs-gestelden met omzetting: de rechter stelt dat er bij deze groep vaker feiten zijn die ad informandum worden gevoegd en/of dat er sprake is van eerdere veroordelingen dan bij tbs-gestelden zonder omzetting. 3 De effectgrootte van de gevonden verschillen is groot bij de bevinding dat tbsgestelden met omzetting jonger zijn. Daarnaast hebben vier bevindingen een gemiddeld effect: tbs-gestelden met een omzetting hebben gemiddeld meer As-II-stoornissen, tbs-gestelden met omzetting misbruiken minder vaak alcohol en vaker poly-/harddrugs, de OvJ vordert minder vaak tbs-vw en vaker tbsdwang bij tbs-gestelden met omzetting en de rechter noemt bij de onderbouwing van zijn beslissing tot oplegging van de tbs-vw vaker dat de betrokkene eerder is veroordeeld of dat er sprake is van ad informandum gevoegde feiten. 4 De belangrijkste fase die aanknopingspunten biedt voor de verbetering van de tenuitvoerlegging van de tbs-vw in de praktijk is de opleggingsfase. Dit gezien het feit dat alle significante verschillen tussen tbs-gestelden met en zonder omzetting betrekking hebben op de voorgeschiedenis en de opleggingsfase (en niet de fase van de tenuitvoerlegging) en de voorgeschiedenis statische en onveranderbaar van aard is. 5 Bij 14 van de 60 (23%) van de tbs-gestelden met een omzetting speelt het plegen van een relatief licht nieuw delict (mede) een rol bij de omzetting. Het nieuwe delict wordt veelal niet apart bestraft. Bij alle tbs-gestelden die een nieuw delict plegen dat (mede) reden is voor de omzetting, is er daarnaast sprake van de overtreding van ook andere voorwaarden. VB en hervattingen 1 De prevalentie van het aantal hervattingen is 7,1%. 2 Vanaf de start van VB zijn tbs-gestelden die later een hervatting krijgen al bekend met zwaardere (gedrags)problematiek dan tbs-gestelden zonder hervatting. Hiervoor zijn verschillende aanwijzingen. Ze hebben in het verleden vaker een periode van dakloosheid gekend, moeten vaker intramuraal worden opgenomen bij de start van de VB, er zijn meer tbs-gestelden met een hervatting die middelen misbruiken en er is vaker sprake van comorbiditeit van middelenmisbruik en As-II-stoornissen. Ook lijkt het erop dat er sprake is van ernstiger of meer delictgedrag: tbs-gestelden met hervatting hebben vaker een justitiële voorgeschie- Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum Cahier

10 denis, hebben meer delicten gepleegd in de justitiële voorgeschiedenis, en hebben meer geweldsdelicten gepleegd in de justitiële voorgeschiedenis. 3 De effectgrootte is groot voor twee bevindingen: dat er meer tbs-gestelden met hervatting zijn die middelen misbruiken en dat er vaker voorafgaand aan de daadwerkelijke hervatting een hervatting is gevorderd die niet wordt toegekend door de rechter. Een gemiddeld effect wordt gevonden voor zes van de significante bevindingen: meer vermogensdelicten in de justitiële voorgeschiedenis, vaker comorbiditeit van middelenmisbruik en As-II-stoornissen, vaker aanvulling van de voorwaarden, minder vaak transmuraal verlof, minder vaak proefverlof, en minder vaak de combinatie van transmuraal verlof met daarop volgend proefverlof. 4 Voorafgaand aan de hervatting zijn er in aanloop naar de daadwerkelijke hervatting verschillende indicaties dat de tenuitvoerlegging van de VB met enige problemen gepaard gaat. Tbs-gestelden met hervatting krijgen vaker te maken met een aanvulling op de voorwaarden dan tbs-gestelden zonder hervatting. Ook is er vaker eerder een hervatting gevorderd, die door de rechter niet wordt toegekend. Tbs-gestelden met hervatting hebben daarnaast minder vaak de verloffasen voorafgaand aan VB doorlopen, terwijl het doorlopen van geleidelijke verloffasen gerelateerd is aan lagere recidive. Zo zijn ze minder vaak met transmuraal verlof gegaan, minder vaak met proefverlof gegaan en hebben tbs-gestelden met hervatting minder vaak de combinatie van transmuraal met daaropvolgend proefverlof gehad. 5 De significante verschillen tussen tbs-gestelden met hervatting en zonder hervatting bevinden zich in alle drie de onderzochte fasen. Gezien het statische karakter van de fase van de voorgeschiedenis is het dus mogelijk aanknopingspunten voor verbetering van de tenuitvoerlegging van de VB in de fase van oplegging en de fase van tenuitvoerlegging van de VB te vinden. 6 Een hervatting wordt niet lichtvoetig uitgesproken. Bij 19 van de 51 tbs-gestelden met een hervatting speelt het plegen van een relatief zwaar nieuw geweldsdelict (37%) dat in bijna de helft van die zaken (9 van 19, 47%) apart wordt bestraft (naast de hervatting). Bij alle tbs-gestelden die een nieuw delict plegen dat (mede) reden is voor de hervatting is er daarnaast sprake van de overtreding van ook andere voorwaarden. 7 De twee onderzochte perioden van tbs onder voorwaarden, tijdens tbs-vw en tijdens VB, vertonen meer verschillen dan overeenkomsten. Bij zowel tbs-vw als bij VB heeft de tbs-gestelde zich aan bepaalde voorwaarden te houden, maar de manier waarop schending van de voorwaarden en omzetting naar dan wel hervatting van de dwangverpleging veelal verloopt verschilt. 10 Cahier Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum

11 1 Inleiding 1.1 De tbs-maatregel In Nederland kan aan individuen met een psychische stoornis die een ernstig misdrijf hebben gepleegd, de maatregel terbeschikkingstelling (tbs) worden opgelegd (art. 37a Wetboek van Strafrecht [WvSr]). Tijdens het begaan van het delict moet sprake zijn van een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens (art. 37a lid 1 WvSr), het begane feit moet een misdrijf zijn met een strafdreiging van vier jaar of meer (of behoren tot een lijst van specifieke delicten, zie art. 37a lid 1.1 o WvSr) en de veiligheid van anderen dan wel de algemene veiligheid van personen of goederen moet in gevaar zijn (art. 37a lid 2 WvSr). Indien de rechter de tbs-maatregel oplegt, bestaan er twee mogelijkheden: ofwel hij legt tbs met voorwaarden op (tbs-vw; art. 37a jo 38 lid 1 WvSr), ofwel hij legt tbs met bevel tot verpleging van overheidswege op (ook wel tbs met dwangverpleging genoemd, of tbs-dwang; art. 37a jo 37b lid 2 WvSr). 1 Bij tbs-vw worden verschillende voorwaarden aan de tbs-gestelde opgelegd, bijvoorbeeld het verplicht gebruiken van medicatie of het volgen van behandeling bij een forensische polikliniek. De dwangverpleging wordt bij de tbs-vw voorwaardelijk opgelegd: indien de tbs-gestelde zich niet houdt aan de gestelde voorwaarden of indien de veiligheid van anderen dan wel de algemene veiligheid van personen of goederen in het geding is, kan alsnog dwangverpleging worden opgelegd. Dit wordt een omzetting genoemd (art. 38c WvSr; zie figuur 1). Bij de tbs-dwang verblijft de tbs-gestelde eerst een periode gedwongen in een beveiligd forensisch psychiatrisch centrum (fpc), waar hij intramuraal wordt behandeld. Deze intramurale behandelduur bedraagt gemiddeld 7,5 jaar, waarna de tbsgestelde geleidelijk aan terugkeert naar de maatschappij (DJI, 2016; zie ook Nagtegaal, Van der Horst, & Schönberger, 2011). Voor de meeste tbs-gestelden met tbsdwang is de voorwaardelijke beëindiging van de dwangverpleging (VB) onderdeel van de geleidelijke invrijheidstelling (art. 38g WvSr). De tbs-maatregel (art. 37a WvSr) blijft van kracht, alleen de dwangverpleging wordt voorwaardelijk beëindigd. Bij deze voorwaardelijke beëindiging van de dwangverpleging worden voorwaarden aan het gedrag van de tbs-gestelde verbonden, bijvoorbeeld een verplichting tot het volgen van een ambulante behandeling of een verbod op het drinken van alcohol. Tijdens VB verblijft de tbs-gestelde veelal in de maatschappij. Als de voorwaarden worden overtreden of als de veiligheid van anderen dan wel de algemene veiligheid van personen of goederen in het geding is, heeft de rechter de mogelijkheid de tbsgestelde opnieuw te laten opnemen in een fpc met een tbs met dwangverpleging. Dit wordt een hervatting genoemd (art. 38k WvSr; zie Figuur 2). In het onderhavige onderzoek staan deze twee voorwaardelijke perioden van de tbs-maatregel centraal: tijdens tbs-vw en tijdens VB. 1 In de wet staat: Indien de rechter niet een bevel als bedoeld in art. 37b geeft, stelt hij ter bescherming van de veiligheid van anderen dan wel de algemene veiligheid van personen of goederen voorwaarden aan het gedrag van de ter beschikking gestelde (art. 38 lid 1 WvSr).

12 Figuur 1 Traject omzetting (tbs met voorwaarden) Fase I: voorgeschiedenis tbs-voorwaarden tbs-dwang Fase II: oplegging tbs-vw Fase III: omzetting naar tbs-dwang Figuur 2 Traject hervatting (voorwaardelijke beëindiging van de dwangverpleging) Fase I: voorgeschiedenis tbs-dwang voorwaardelijke beëindiging tbs-dwang dwangverpleging Fase II: voorwaardelijke beëindiging dwangverpleging Fase III: hervatting dwangverpleging In box 1 worden kort de criteria voor en de duur van oplegging en verlenging van de tbs met dwangverpleging weergegeven (in hoofdstuk 2 wordt tbs met voorwaarden nader uitgewerkt, in hoofdstuk 3 de VB). Box 1 Overzicht tbs-dwang: criteria voor oplegging en verlenging Criteria voor oplegging, op vordering OM Gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis (art. 37a lid 1 WvSr). Misdrijf met strafdreiging vier jaar of meer (art. 37a lid 1.1 o WvSr). Veiligheid van anderen, dan wel algemene veiligheid van personen of goederen in het geding (art. 37a lid 1.2 o WvSr). De rapportages van twee gedragsdeskundigen van verschillende disciplines, waaronder een psychiater, zijn beschikbaar en niet ouder dan een jaar (art. 37 lid 1 WvSr). Oplegtermijn Twee jaar (art. 38d lid 1 WvSr). Duur gevangenisstraf i.c.m. tbs-maatregel Niet gemaximeerd in duur. Alleen bij verminderde toerekeningsvatbaarheid, bij volledige ontoerekeningsvatbaarheid geen gevangenisstraf mogelijk (Staatscourant, 2016). Criteria voor verlenging, op vordering OM Indien de veiligheid van anderen, dan wel de algemene veiligheid van personen of goederen die verlenging eist (art. 38d lid 2 WvSr). Verlengtermijn Eén of twee jaar (art. 38d lid 2 WvSr). Voorwaardelijke beëindiging dwangverpleging (VB) Behoort tot de mogelijkheden (zie box 5 voor nadere bepalingen bij VB). Duur totale tbs-maatregel Gemaximeerd door type indexdelict: maximaal vier jaar, tenzij indexdelict gericht is tegen of gevaar veroorzaakt voor onaantastbaarheid lichaam van één of meer personen, dan niet gemaximeerd in duur (art. 38e lid 1 WvSr). 12 Cahier Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum

13 1.2 Aanleiding onderzoek Door de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) van het ministerie van Veiligheid en Justitie (V&J) is geconstateerd dat er een aanzienlijk aantal omzettingen en hervattingen is. Omzettingen en hervattingen zouden bovendien samenhangen met verzet tegen de behandeling en wellicht daardoor met een (extra) lange behandelduur samen gaan (persoonlijke communicatie, najaar 2014). De lange behandelduur van tbs-gestelden is sinds een aantal jaar extra onder de aandacht van de stakeholders in de forensische psychiatrie (zie bijvoorbeeld Taskforce Behandelduur TBS, 2014). Buiten deze klinische indrukken is er weinig feitelijke informatie beschikbaar over hoe vaak omzettingen en hervattingen voorkomen en of er factoren zijn die samenhangen met omzettingen en/of hervattingen. Het huidige onderzoek richt zich om die reden op de prevalentie van omzettingen en hervattingen en probeert te achterhalen of bepaalde factoren aan omzettingen en hervattingen gerelateerd zijn. Kennis hierover kan bijdragen aan een betere afweging over de oplegging van de juiste modaliteit van de tbs-maatregel (tbs-vw, tbs-dwang, of VB). Ook kunnen de uitkomsten van het onderzoek aanknopingspunten bieden voor de tenuitvoerlegging van de tbs-vw en VB in de forensisch psychiatrische praktijk. 1.3 Onderzoeksdoel en onderzoeksvragen Uit de aanleiding van het onderzoek volgen de volgende onderzoeksdoelen: Het beschrijven en analyseren van (1) het aantal omzettingen en hervattingen, (2) de factoren die gerelateerd zijn aan omzettingen en hervattingen. Deze doelstelling valt uiteen in twee verschillende subdoelen: 1 Het in kaart brengen van: a het aantal tbs-gestelden met tbs-vw, met en zonder omzetting; b het aantal tbs-gestelden met VB, met en zonder hervatting. 2 Het vaststellen van factoren die samenhangen met omzettingen en hervattingen. Het gaat hierbij vooral om demografische, diagnostische en delict-gerelateerde factoren en de vormgeving van het voorwaardelijk kader. Ook overwegingen van de Officier van Justitie (OvJ) om tbs-vw of VB en omzetting of hervatting te vorderen en overwegingen van de rechter om te beslissen tot tbs-vw, VB, omzetting of hervatting worden in kaart gebracht. De onderzoeksvragen zijn: 1 Wat is de prevalentie van: a het aantal omzettingen? b het aantal hervattingen? Hierbij is gekeken naar tbs-gestelden die tussen 1 januari 2000 tot en met 31 december 2012 tbs met voorwaarden opgelegd hebben gekregen of met VB zijn gegaan en zijn zowel absolute als relatieve aantallen onderzocht en beschreven. 2 Welke factoren hangen samen met een omzetting en/of hervatting? Om deze factoren te bepalen, worden (mogelijke) verschillen onderzocht tussen: a tbs-gestelden met omzetting en tbs-gestelden zonder omzetting; en b tbs-gestelden met hervatting en tbs-gestelden zonder hervatting. Hierbij is gekeken naar tbs-gestelden die tussen 1 januari 2000 en 31 december 2014 tbs met voorwaarden opgelegd hebben gekregen of met VB zijn gegaan. Ook wordt bepaald of en zo ja welke overlap bestaat tussen de factoren die met een omzetting samenhangen en de factoren die met een hervatting samenhangen. Bij onderzoeksvraag 2 hebben de factoren betrekking op de ver- Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum Cahier

14 schillende behandelfasen in het traject dat de tbs-gestelde doorloopt: de voorgeschiedenis (Fase I in figuren 1 en 2), de opleggingsfase (Fase II in figuren 1 en 2) en factoren in de fase van de tenuitvoerlegging van de tbs-vw of VB (Fase III in figuren 1 en 2). 1.4 Onderzoeksmethoden Inleiding Het onderzoek is opgesplitst in twee deelonderzoeken: het deelonderzoek naar tbsgestelden met tbs-vw (hoofdstuk 2) en het deelonderzoek naar tbs-gestelden met VB (hoofdstuk 3). Bij beide deelonderzoeken zijn we zoveel mogelijk hetzelfde te werk gegaan. Allereerst is literatuuronderzoek uitgevoerd, waarbij vooral is gekeken naar de wettelijke achtergrond en ontwikkelingen daarin, eerdere cijfers van de DJI over tbs-vw en VB (onder meer het aantal opleggingen) en recidivecijfers van het WODC. Vervolgens is prevalentie-onderzoek (onderzoeksvraag 1) en dossieronderzoek (onderzoeksvraag 2) uitgevoerd Prevalentie-onderzoek Populatie Bij het bepalen van de populatie voor het prevalentie-onderzoek zijn we als volgt te werk gegaan. Bij de DJI zijn twee overzichten opgevraagd, een lijst met daarop alle tbs-gestelden met tbs-vw en een lijst met daarop alle tbs-gestelden met VB. Na aanlevering van de data door de DJI zijn de volgende tbs-gestelden uitgesloten van het prevalentie-onderzoek: 1 tbs-gestelden met tbs-vw of VB die is gestart vóór 2000 of na 31 december 2012; 2 tbs-gestelden van wie de tbs-vw of VB is geëindigd wegens overlijden; 3 tbs-gestelden van wie de tbs-vw of VB op 31 december 2014 nog niet is geëindigd. Ad 1. Tbs-gestelden die zijn begonnen aan hun tbs-vw vóór 2000 zijn niet meegenomen in het prevalentie-onderzoek, omdat de selectie van tbs-gestelden die in aanmerking komen voor het huidige onderzoek gebaseerd is op gegevens uit de Monitor Informatievoorziening Tbs-gestelden (MITS) van de DJI en deze is vanaf 2000 betrouwbaar en valide gevuld. Tbs-gestelden met een startdatum na 31 december 2012 zijn eveneens niet meegenomen in het prevalentie-onderzoek, omdat er rekening moet worden gehouden met de termijn van eerste oplegging van tbs-vw van twee jaar (voor alle tbs-gestelden) en met de datum van aanlevering van de data (voorjaar 2015). Voor beide groepen tbs-gestelden is rekening gehouden met een minimale observatieperiode van twee jaar. Tbs-vw wordt voor iedereen voor ten minste twee jaar opgelegd, VB kan één of twee jaar duren. Daarna is einde of verlenging in zicht en tussentijds kan de tbs-vw worden omgezet of de VB worden hervat. Vanuit de aangeleverde data van DJI was het niet mogelijk te bepalen welke tbs-gestelde één of twee jaar VB heeft gekregen, daarom zijn bij het bepalen van de prevalentie ook tbs-gestelden met VB ten minste twee jaar gevolgd. Op 31 december 2014 was van tbs-gestelden met een uiterste startdatum 31 december 2012 de afloop van de maatregel gedurende de minimale observatietermijn bekend. Ad 2 en 3. Het onderzoek richt zich op verschillen tussen tbs-gestelden met en zonder omzetting en met en zonder hervatting van de tbs-dwangverpleging. Hiervoor is het per tbs-gestelde noodzakelijk te weten of deze persoon al dan niet met een omzetting of hervatting te maken heeft gehad. Van de tbs-gestelden die zijn overleden of van wie de tbs-maatregel nog niet is geëindigd, is niet bekend of zij hun 14 Cahier Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum

15 tbs-vw of VB met of zonder omzetting of hervatting zullen doorlopen. Immers, de tbs-vw is ofwel voortijdig geëindigd wegens overlijden (2) ofwel is nog niet geëindigd (3) en kan dus uiteindelijk met of zonder omzetting of hervatting verlopen. Deze tbs-gestelden zijn om die reden uitgesloten van het onderzoek. Door deze in- en exclusiecriteria is de prevalentie van omzettingen en hervattingen te zien als de kans dat een tbs-gestelde een omzetting of hervatting krijgt. De toepassing van de in- en exclusiecriteria voor het prevalentie-onderzoek wordt hieronder nader uitgewerkt, eerst voor tbs met voorwaarden, dan voor VB. Tbs met voorwaarden De door de DJI aangeleverde lijst met tbs-gestelden met een tbs-vw omvatte zaken, met een begindatum tbs-vw tussen Na exclusie van de tbs-gestelden om bovengenoemde redenen, bleven 674 tbs-gestelden over voor het prevalentie-onderzoek (66,6% van alle tbs-gestelden met tbs-vw in de periode ; tabel 1). Tabel 1 Reden uitsluiting prevalentie-onderzoek (tbs-vw) Data-aanlevering DJI Uitgesloten van het onderzoek Overleden 24 Startdatum vóór Einddatum onbekend 186 Startdatum na Dubbelen 11 Totaal uitgesloten 338 Eindtotaal na in- en exclusiecriteria 674 De uitgesloten tbs-gestelden met tbs-vw zijn met de overgebleven tbs-gestelden met tbs-vw vergeleken op leeftijd, sekse en geboorteland (tabel 2; deze gegevens waren voor alle tbs-gestelden met tbs-vw voorhanden). Mochten op voorhand verschillen voorkomen tussen beide groepen, dan zijn deze ongewenst, want ze kunnen betekenen dat de onderzochte groep op belangrijke kenmerken afwijkt van de rest van de populatie, de groep die niet is onderzocht. Dit kan een vertekend beeld geven en de mogelijkheid tot generalisatie van de resultaten beperken. De resultaten laten zien dat er geen significante verschillen zijn tussen de tbs-gestelden met tbs-vw die zijn uitgesloten versus degenen die zijn overgebleven voor wat betreft leeftijd ten tijde van aanvang van tbs-vw, sekse en geboorteland. Hierdoor zijn de resultaten van het prevalentie-onderzoek te generaliseren naar de gehele populatie tbs-gestelden met tbs-vw. Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum Cahier

16 Tabel 2 Tbs-vw: verschillen uitgesloten tbs-gestelden (N=338) en tbsgestelden opgenomen in het prevalentie-onderzoek (N=674) Uitgesloten (N=338) Opgenomen (N=674) Totale groep (N=1.012) Toetswaarde p-waarde M SD M SD M SD Leeftijd aanvang tbs-vw 35,4 10,8 34,8 10,8 35,0 10,8 t=-0,76 p=0,45 n % n % n % Sekse χ 2 (1)=0,52 p=0,47 Man % % % Vrouw 35 10% 80 12% % Geboorteland χ 2 (1)=0,02 p=0,88 Nederland 47 14% 96 14% % Overig % % % Voorwaardelijke beëindiging van de tbs-dwangverpleging Op dezelfde manier als bij de tbs-gestelden met tbs-vw is de groep tbs-gestelden met VB die in aanmerking kwam voor het onderhavige onderzoek bepaald (tabel 3). De lijst met tbs-gestelden met VB zoals aangeleverd door de DJI bevatte zaken, met een begindatum VB tussen 1996 en Na exclusie van tbs-gestelden om bovengenoemde redenen, bleven 731 tbs-gestelden over voor het prevalentieonderzoek (59,2% van alle tbs-gestelden met VB in de periode ). Tabel 3 Reden uitsluiting prevalentie-onderzoek (VB) Data-aanlevering DJI Uitgesloten van het onderzoek Dubbelen 0 Overleden 15 Startdatum vóór Einddatum onbekend 281 Startdatum na Totaal uitgesloten 504 Eindtotaal na in- en exclusiecriteria 731 De uitgesloten tbs-gestelden met VB zijn met de overgebleven tbs-gestelden met VB vergeleken op leeftijd, sekse en geboorteland (tabel 4; deze gegevens waren voor alle tbs-gestelden met VB voorhanden). De resultaten laten zien dat er één significant verschil was tussen uitgesloten en overgebleven tbs-gestelden: de gemiddelde leeftijd ten tijde van de aanvang van VB is iets hoger voor de uitgesloten tbs-gestelden met VB (42,5 jaar) in vergelijking met de gemiddelde leeftijd voor de groep tbs-gestelden die is opgenomen in het onderzoek (41,3 jaar; t=-2,10; p=0,04; d=0,1 [kleine effectgrootte]). Gezien het geringe verschil en de kleine effectgrootte wordt aangenomen dat generalisatie naar de gehele groep tbsgestelden met VB alsnog mogelijk is. 16 Cahier Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum

17 Tabel 4 VB: verschillen uitgesloten tbs-gestelden (N=504) en tbsgestelden opgenomen in het prevalentie-onderzoek (N=731) Uitgesloten (n=504) Opgenomen (n=731) Totale groep (n=1235) Toetswaarde p-waarde M SD M SD M SD Leeftijd aanvang 32,4 9,5 32,4 9,4 32,4 9,5 t=0,13 p=0,99 tbs-dwang Leeftijd aanvang VB 42,5 9,9 41,3 9,8 41,8 9,9 t=-2,10 p=0,04* n % n % n % Sekse χ 2 (1)=0,84 p=0,37 Man % % % Vrouw 23 5% 42 6% 65 5% Geboorteland χ 2 (1)=0,07 p=0,80 Nederland % % % Overig % % % * p<0, Dossieronderzoek Populatie Voor het dossieronderzoek is een iets andere periode aangehouden dan voor het prevalentie-onderzoek. Dit is gedaan om de meest recent gestarte tbs-gestelden mee te kunnen nemen in het dossieronderzoek. Omdat hier geen kansen berekend te hoeven worden en er dus geen rekening hoeft te worden gehouden met een minimale observatieperiode, is het alleen nodig te weten welke tbs-gestelde wel of geen omzetting of hervatting heeft gehad. Na aanlevering van de data door de DJI zijn de volgende tbs-gestelden uitgesloten van het dossieronderzoek: 1 tbs-gestelden met tbs-vw of VB die is gestart vóór 2000 of na 31 december 2014; 2 tbs-gestelden van wie de tbs-vw of VB is geëindigd wegens overlijden; 3 tbs-gestelden van wie de tbs-vw of VB op 31 december 2014 nog niet is geëindigd. Ad 1. Het startjaar 2000 is, net als bij het prevalentie-onderzoek, gekozen om rekening te houden met de betrouwbaarheid van de gegevens vanuit MITS. Vanwege de aanlevering van de data in het voorjaar van 2015, is ervoor gekozen tbs-gestelden met een uiterste startdatum van 31 december 2014 mee te nemen in het onderzoek. Ad 2 en 3. Op overeenkomstige wijze als bij het prevalentie-onderzoek zijn tbsgestelden die zijn overleden of van wie de tbs-maatregel nog niet is geëindigd, uitgesloten van het dossieronderzoek. De toepassing van de in- en exclusiecriteria voor het dossieronderzoek wordt hieronder nader uitgewerkt, eerst voor tbs met voorwaarden, dan voor VB. Tbs met voorwaarden De door de DJI aangeleverde lijst met tbs-gestelden met een tbs-vw omvatte zaken, met een begindatum tbs-vw tussen Na exclusie van tbs-gestelden om bovengenoemde redenen, bleven 679 tbs-gestelden voor het dossieronderzoek (67,1% van alle tbs-gestelden met tbs-vw in de periode , tabel 5). Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum Cahier

18 Tabel 5 Reden uitsluiting dossieronderzoek (tbs-vw) Data-aanlevering DJI Uitgesloten van het onderzoek Overleden 24 Startdatum vóór Einddatum onbekend 186 Startdatum na Dubbelen 11 Totaal uitgesloten 333 Eindtotaal na in- en exclusiecriteria 679 De uitgesloten tbs-gestelden met tbs-vw zijn vergeleken met de tbs-gestelden met VB die na toepassing van de exclusiecriteria in de populatie overbleven, op leeftijd, sekse en geboorteland (tabel 6; deze gegevens waren voor alle tbs-gestelden met tbs-vw voorhanden). De resultaten laten zien dat er geen significante verschillen zijn tussen de groepen uitgesloten en opgenomen in het onderzoek voor wat betreft leeftijd ten tijde van de aanvang van de tbs-vw, sekse en geboorteland. Tabel 6 Tbs-vw: verschillen uitgesloten tbs-gestelden (N=333) en tbsgestelden opgenomen in het dossieronderzoek (N=679) Uitgesloten (N=333) Opgenomen (N=679) Totale groep (N=1.012) Toetswaarde p-waarde M SD M SD M SD Leeftijd aanvang tbs-vw 34,8 10,8 35,5 10,8 35,0 10,8 t=-0,83 p=0,41 n % n % n % Sekse χ 2 (1)=0,43 p=0,51 Man % % % Vrouw 34 10% 81 11% % Geboorteland χ 2 (1)=0,00 p=0,99 Nederland % % % Overig 46 15% 97 15% % Voorwaardelijke beëindiging van de dwangverpleging Op dezelfde manier als bij de tbs-gestelden met tbs-vw is de groep tbs-gestelden met VB die in aanmerking kwam voor het dossieronderzoek bepaald (tabel 7). De lijst met tbs-gestelden met VB zoals aangeleverd door de DJI bevatte zaken, met een begindatum VB tussen 1996 en Na exclusie van tbs-gestelden om bovengenoemde redenen, bleven 841 tbs-gestelden over voor het dossieronderzoek (68% van alle tbs-gestelden met VB in de periode ). Tabel 7 Reden uitsluiting dossieronderzoek (VB) Data-aanlevering DJI Uitgesloten van het onderzoek Dubbelen 0 Overleden 15 Startdatum vóór Einddatum onbekend 281 Startdatum na Totaal uitgesloten 394 Eindtotaal na in- en exclusiecriteria Cahier Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum

19 De uitgesloten tbs-gestelden met VB zijn vergeleken met de overgebleven tbsgestelden op leeftijd, sekse en geboorteland (tabel 8; deze gegevens waren voor alle tbs-gestelden met VB voorhanden). De resultaten laten zien dat er geen significante verschillen zijn tussen de groepen uitgesloten en opgenomen in het onderzoek voor wat betreft leeftijd, sekse en geboorteland. Tabel 8 VB: verschillen uitgesloten tbs-gestelden (N=394) en tbsgestelden opgenomen in het dossieronderzoek (N=841) Uitgesloten (n=394) Opgenomen (n=841) Totale groep (n=1235) Toetswaarde p-waarde M SD M SD M SD Leeftijd aanvang tbs-dwang 31,7 9,1 32,8 9,6 32,4 9,5 t=1,77 p=0,07 Leeftijd aanvang VB 41,8 9,7 41,8 9,9 41,8 9,9 t=-0,3 p=0,97 n % n % n % Sekse χ 2 (1)=1,04 p=0,31 Man % % % Vrouw 17 4% 48 6% 65 5% Geboorteland χ 2 (1)=0,23 p=0,64 Nederland % % % Overig 76 24% % % Steekproeftrekking dossieronderzoek Na het bepalen van de populatie, de totale groep tbs-gestelden die in aanmerking kwam voor het dossieronderzoek, bleek dat deze te groot was om in het geheel te onderzoeken (679 tbs-gestelden met tbs-vw en 841 tbs-gestelden met VB). Uit beide groepen tbs-gestelden werden daarom aselecte steekproeven getrokken. Hiertoe zijn de groepen tbs-gestelden met tbs-vw en die met VB verdeeld in vier subgroepen: tbs-gestelden met een omzetting (onderzoeksgroep 1), tbs-gestelden zonder een omzetting (vergelijkingsgroep 1), tbs-gestelden met hervatting (onderzoeksgroep 2) en tbs-gestelden zonder hervatting (vergelijkingsgroep 2). Uit elk van deze vier groepen is vervolgens een steekproef van zestig tbs-gestelden getrokken. 2 Dit gebeurde door de toekenning van een aselect rangnummer aan elke tbs-gestelde met een syntax die beschikbaar is voor het softwareprogramma International Business Machines Corporation Statistical Package for the Social Sciences (IBM SPSS, versie 21). Vervolgens zijn van elk van de vier groepen de zestig tbs-gestelden met het laagste rangnummer in het onderzoek opgenomen. De enige factor die niet geheel aselect was, was het jaar van oplegging van de tbs-maatregel. Vanwege onder meer wisselende wet- en regelgeving fluctueert het aantal opleggingen tbsvw en VB per jaar en in verband met de generalisatie van de resultaten wilden we hier rekening mee houden. Indien er meer opleggingen zijn in een bepaald jaar zijn uit dat jaar meer tbs-gestelden in de steekproef terechtgekomen (gestratificeerde steekproef). Alleen voor onderzoeksgroep 2 (tbs-gestelden met VB met hervatting) was het niet mogelijk zestig tbs-gestelden te selecteren, omdat bleek dat de prevalentie van hervattingen laag is. Voor onderzoeksgroep 2 zijn om die reden alle tbsgestelden met een hervatting geselecteerd. 2 In de onderzoeksopzet is van tevoren bepaald dat ongeveer de helft van de tbs-gestelden met een omzetting en de helft van de tbs-gestelden met een hervatting aan de hand van een aselecte steekproef zou worden opgenomen in het onderhavige onderzoek. Hieraan werd een maximum verbonden van zestig tbs-gestelden per groep, aangezien de prevalentie van omzettingen en hervattingen niet bekend was ten tijde van de onderzoeksopzet en de groepen niet te groot moesten worden (dat betekent maximaal 240 tbs-gestelden totaal in het onderzoek). Dit aantal werd voldoende geacht om het onderzoek op betrouwbare wijze te kunnen verrichten. Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum Cahier

20 Deelname of geen deelname aan het onderzoek is bepaald aan de hand van een proportionele en gestratificeerde aselecte steekproef. Er zijn geen andere factoren die een rol spelen bij het bepalen van deelname of geen deelname aan het onderzoek (zoals het wel of niet willen meedoen met het onderzoek), daar het dossieronderzoek betreft. Hiermee wordt aangenomen dat er geen verschillen zijn in achtergrondfactoren van deelnemers versus geen deelnemers aan het onderzoek en dat de resultaten te generaliseren zijn naar de populatie, het totaal van tbsgestelden met tbs-vw en VB. Lichten van dossiers en personen alsnog uitgesloten van het onderzoek Na de steekproeftrekking zijn de betreffende dossiers opgezocht. Een deel van de dossiers bevindt zich in elektronische bestanden bij de DJI, een ander deel is op papier beschikbaar in de archieven. Na het opzoeken van de dossiers bleek het noodzakelijk sommige tbs-gestelden alsnog van het onderzoek uit te sluiten. Het ging om tbs-gestelden die meer dan één tbs-maatregel hebben opgelegd gekregen 3 (twaalf personen met tbs-vw en twaalf personen met VB), tbs-gestelden van wie het dossier dusdanig onvolledig was dat scoren van (teveel) belangrijke factoren niet mogelijk bleek (drie personen met tbs-vw en vier personen met VB), en één persoon kon niet worden opgenomen in het onderzoek, omdat bleek dat zijn tbs-maatregel niet was uitgevoerd vanwege een veroordeling in het buitenland. Voor de tbsgestelden die moesten worden uitgesloten van het onderzoek om bovenstaande redenen zijn andere tbs-gestelden opgenomen in het onderzoek, met het eerstvolgende rangnummer in de steekproeftrekkingen. Voor onderzoeksgroep 2, tbs-gestelden met een hervatting, waren echter geen personen beschikbaar op de reservelijst, omdat reeds alle tbs-gestelden met een hervatting waren geselecteerd. Het eindtotaal van onderzoeksgroep 2 voor het dossieronderzoek komt daarmee op 51. Onderzochte factoren Voor beide deelonderzoeken zijn grotendeels dezelfde factoren uit de dossiers gescoord. Het gaat hierbij vooral om demografische, diagnostische en delict-gerelateerde factoren en de vormgeving van het voorwaardelijk kader waaraan de tbsgestelden zich moeten houden. Ook overwegingen van de OvJ om tbs-vw of VB en omzetting of hervatting te vorderen en overwegingen van de rechter om te beslissen tot tbs-vw, VB, omzetting of hervatting worden in kaart gebracht. De factoren hebben betrekking op drie fasen: de voorgeschiedenis (Fase I), de opleggingsfase (Fase II) en de fase van de tenuitvoerlegging van de tbs-vw of VB (Fase III). Deze fasen en factoren worden hieronder nader uitgewerkt. Fase I: factoren in de voorgeschiedenis Het gaat hierbij om kenmerken van de tbs-gestelden in de fase voorafgaand aan de oplegging van de tbs-vw of van de tbs-dwang (bij degenen die later VB krijgen, zie ook Fase I in figuur 1 en 2): 1 dakloosheid; 2 eerder gepleegde delicten: aantal en type (vóór het indexdelict, het strafbare feit waar de tbs-maatregel voor is opgelegd); 3 eerdere contacten met geestelijke gezondheidszorg. 3 Er is besloten deze tbs-gestelden te excluderen aangezien van deze tbs-gestelden het tbs-traject niet eenduidig in kaart te brengen is. Zo komen zij voor beide onderzoeksgroepen in aanmerking, omdat ze eerder een tbs-vw of een tbs-dwang opgelegd hebben gekregen. Bovendien zijn enkele van de te scoren variabelen verweven met perioden dat zij onder behandeling stonden, wat de resultaten mogelijk kan vertekenen. De onderzoeks- en vergelijkingsgroepen omvatten dus enkel personen die één tbs-maatregel opgelegd hebben gekregen. 20 Cahier Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum